Morgunblaðið - 21.11.1996, Qupperneq 31

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 21. NÓVEMBER 1996 31
LISTIR
Grafar-Jóns saga
BÖKMENNTIR
S ag a
GRAFAR-JÓN
OG SKÚLI FÓGETI
eftir Björn Jónsson lækni. Saga úr
Skagafirði frá 18. öld. Jóhannes
Geir myndskreytti. Bókaútgáfan
Skjaldborg, Reykjavík 1996,187 bls.
GRAFAR-Jón, Jón Bjarnason, síð-
ast bóndi í Stóru-Gröf á Langholti í
Skagafirði, mun nú kunnastur af
eijum sínum við Skúla fógeta og
bellibrögðum. En á tímum Jóns var
Skúli sýslumaður Skagfirðinga og
kunnur er Jón líka af skrifi Gísla
Konráðssonar — Þáttur Grafar-Jóns
og Staðarmanna. En Jón kom nokk-
uð við sögu þeirra Reynistaðabræðra
sem úti urðu á Kili.
Margt fleira er raunar af Grafar-
Jóni að segja. Hann var í senn ófyrir-
leitið hrösulmenni og hvinnskur
næsta og góðhjartaður vinur smæl-
ingjans. Annálað þrekmenni var
hann, heljarmenni að burðum og
óvílinn ferðagarpur. Af honum gengu
lengi miklar sögur, þó að farið sé
að fenna yfir þær flestar.
Skagfirðingurinn Björn Jónsson,
læknir í Kanada, eyddi mörgum síð-
ustu árum ævi sinnar til að grafa
upp allt semr hann gat
um Jón fundið til að
gera þennan sérstæðari
mann lifandi í huga sér.
Árlega kom Björn til
íslands til að skoða
staðhætti, feta slóðir
Jóns vítt og breitt um
Staðarljöli, Hryggjadal,
Víðidal, Stakkfellið,
Ævarsskarð, Þröngad-
al, suður fjöll um Stóra-
sand, öldurnar átján,
Grettishæð, Ólafsvörð-
ur og Beinakerlingu. Og
við heimildarleit var
hann öðrum naskari.
Þegar Björn lést í febrúarmánuði
1995 var verki hans langt komið.
En honum tókst ekki að ljúka því,
en hafði þó gert drög að síðustu
köflunum auk þeirra níu fyrstu (af
íjórtán) sem voru fullfrágengnir.
Vinur Björns, Guðmundur Hansen
sagnfræðingur, annar Sauðkræking-
ur, sem verið hafði í sumum ferðum
með Birni á Grafar-Jóns slóðum tók
að sér að ljúka verkinu og Jóhannes
Geir, bróðir Björns, gerði myndir í
bókina.
Björn var sjálfur ódeigt karlmenni
og mannvinur og átti viðburðaríka
ævi að baki. Hann var jafnframt
hugmyndaríkur mjög og gæddur ríku
listamannseðli eins og hann átti kyn
til Vel er því skiljanlegt
að Grafar-Jón höfðaði
til hans. Hins vegar
hafði Bjöm ekki fengist
við skáldsagnaritun
fyrr, þó að margt hefði
hann ritað. Vera má að
sumum þyki eithvað á
skorta um uppbyggingu
þessarar sögu. En
hressilega er hún rituð,
málfar kjarnmikið og
gott og orðaskipti sum
með ágætum. Birni
tekst að gera Grafar-
Jón ljóslifandi í huga
lesandans og sannfær-
andi sem persónu. Hann heldur sér
jafnan við sögulegar staðreyndir, en
þegar hann víkur frá þeim er það
vafalaust vísvitandi og í þágu skáld-
skaparins. Guðmundur Hansen hefur
unnið sitt verk af alúð og þekkingu
og bundið enda á sögu Bjöms af
nærfærni og smekkvísi. Eg hygg þó
að það hafi ekki verið alls kostar
auðvelt verk.
Myndir Jóhannesar Geirs eru eins
og vænta mátti velgerðar og
skemmtilegar og falla mæta vel að
texta. Þessi endurlífgun Grafar-Jóns,
hins skagfirska Hróa hattar, er
skemmtilegt framtak og á skilið góða
lesningu.
Sigurjón Björnsson.
Björn Jónsson
Þriggja alda maður
BOKMENNTIR
Ævisaga
ÞÓRÐURí HAGA.
HUNDRAÐ ÁRA EINBÚI
eftir Óskar Þórðarson. Frásagnn- af
Þórði Runólfsssyni í Haga í Skorra-
dal. Hörpuútgáfan 1996,158 bls.
ÞÓRÐUR í Haga er orðinn eins
konar þjóðsagnapersóna, einkum eftir
sjónvarpsþætti Ómars Ragnarssonar.
Hann er fæddur 18. september 1896
og varð því hundrað ára nú í haust.
Hann var þá enn svo ern að allt bend-
ir til að hann sjái næstu öld og verði
því „þriggja alda maður“, eins og
komist var að orði í afmælishófi hans.
Illa kann ég við að kalla hann einbúa
því að einn hefur hann aðeins verið
seinustu árin. Þórður var kvæntur
maður, eignaðist börn og á nú marga
afkomendur.
Víst var full ástæða til að gera bók
um Þórð í Haga. Ævi hans er að
mörgu leyti merk, þó að ekki gerði
hann víðreist eða hafi
sóst eftir mannvirðing-
um. Þrek hans og dugn-
aður hefur verið með
ólíkindum, kjarkur og
vinnufýsi. Af síðum bók-
arinnar stígur fram heil-
steyptur, hreinlyndur
maður sem aldrei taldi
eftir sér hjálpsemi og
greiða.
Fyrstu 90 blaðsíðum-
ar eru minningabrot
Þórðar, skráð af syni
hans. Hefur sumt af því
birst áður í ýmsum rit-
um. Eftirminnilegar eru
þær frásagnir. Þá kemur örstuttur
þáttur um konu Þórðar, Halldóru
Guðlaugu Guðjónsdóttur, ritaður af
syni þeirra ásamt kvæði hans um
móður sína. Annar þáttur um Hali-
dóru er ritaður af Sveinbirni Bein-
teinssyni og fylgja honum tvö kvæði,
annað eftir Sveinbjöm og hitt eftir
Sigríði, systur hans.
Síðasti hluti bókar nefnist Frá sam-
ferðamönnum. Þar eru
greinar um Þórð eftir
Sveinbjöm Beinteinsson
og Svein Skorra
Höskuldson, sem samd-
ar voru vegna níræðis-
afmælis Þórðar. Eru það
einkar vel skrifaðar
greinar og auka mjög
við persónulýsingu Þórð-
ar. Pistill er um _ sam-
skipti Þórðar og Ómars
Ragnarssonar. Þá er hér
hið fagra kvæði Þor-
steins Valdimarssonar,
Þórður í Haga. Guðlaug-
ur Þorvaldson á hér smá-
pistil og afmæliskviðling. Tvö blaða-
viðtöl eru hér og loks segir frá aldaraf-
mælinu.
Einkar skemmtileg er þessi bók
aflestrar. Hún skilur eftir þá góðu
tilfinningu að hafa kynnst heilsteyptu
þrekmenni. Og það er ekki lítið afrek
að hafa lifað í heila öld óvinalaus en
samt haldið sínu og hvergi slegið af.
Sigurjón Björnsson
Þórður í Haga.
Núliðin tíð
BOKMENNTIR
S ag n f ræ ði
ÍSLENSKUR ANNÁLL
1988
Þorgrímur Gestsson tók saman. 362
bls. Bókaútg. íslenskur annáll. 1996.
ÞAÐ ER í stórt ráðist að taka
saman og gefa út svona mikið rit
um aðeins eitt ár. Átta ára gömul
dægurmál eru firnd sem slík en
tæpast orðin saga. Enn er engan
veginn fyrirséð hvað merkilegt
muni þykja frá umræddu ári þegar
stundir líða. íslenskt þjóðlíf ein-
kennist af fábreytni og þráhyggju,
en eigi að síður af óróa
og endurtekningu. Því
veldur fámenni, fjar-
lægð frá öðrum löndum
og óstöðug veðrátta;
og ef til vill einnig
skapgerð landans.
Léttvæg málefni eru
oft borin fram með
hávaða og fyrirgangi
eins og um meiriháttar
málefni væri að ræða.
Skyndilega dettur svo
botninn úr umræðunni,
nærri jafnskjótt sem
hún hófst. Fólkið fær
þá annað um að hugsa.
Með nýju ágreinings-
máli er fyrra umræðu-
efni endanlega gleymt
og grafið! Bókarhöfundi var því
ærinn vandi á höndum að velja og
hafna.
Við samantekt rits af þessu tagi
má hafa tvenns konar sjónarmið
fyrir augum. Annars vegar blaða-
mannsins sem leggur almennt
fréttamat á málefni og atburði án
hliðsjónar af sögulegu mikilvægi.
Hins vegar sagnfræðingsins sem
skoðar heildina og dregur saman
það sem ætla má að markvert muni
þykja þegar stundir líða. Augljóst
er að bókarhöfundur hefur hið fyrr-
talda að sjónarmiði. Mikið er sagt
af slysförum á sjó og landi. Lög-
reglumálum eru gerð ýtarleg skil.
Sagt er frá ljstviðburðum sem at-
hygli vöktu. íþróttir fá sína venju-
legu umfjöllun. Stjórnmálin hljóta
einnig sína skyldugu athygli. En
þar sem þau eru í eðli sínu fræðileg
er á fjölmiðlavísu reynt að gefa
þeim mannlegan yfirsvip. Þannig
segir frá því er flokksforingjar tveir
settust að matborði í þeim vændum
að jafna ágreining flokka sinna og
»snæddu saman kálfslifur með eggi
og lauk«. Fyrirsögn greinarinnar
kemur jafnframt kunnuglega fyrir
sjónir: Upphaf að sameiningu A-
flokka. Þannig má segja að endur-
tekningin setji svip á þjóðlíf vort -
frá ári til árs jafnt og frá degi til
dags. En stjórnmálin eru ekki ein-
tóm kálfslifur með eggi og lauk.
Þau bjóða líka upp á beiskari rétti.
Um það má gerst fræðast af annál
þessum þótt ekkert af því verði til-
fært hér. Þá væri bleik brugðið
þegar landinn hætti að hafa gaman
af persónulegu hnútukasti og kjarn-
yrtum kappræðum.
Og fleiri vandamál ganga aftur:
Gegndarlaust smáfiskadráp? Svo
hljóðar ein fyrirsögnin - með spurn-
ingamerki. Þannig var spurt fyrir
átta árum. Og þannig
er spurt nú. Að öllu
óbreyttu verður enn
spurt svo að átta árum
liðnum. Var að furða
þó niðurstaða könnunar
einnar leiddi til að spurt
var: Eru íslendingar
tossar? Ekki mundu nú
allir fallast á það. Hitt
mun sönnu nær að þeir
séu manna lagnastir að
tala sig frá máli hverju
í stað þess að leysa
vandann.
Þótt ærið sé þarna
greint frá atvinnumál-
um, árferði og þjóðar-
hag verður að bera víða
niður og helst að lesa
ritið allt ef maður ætlar sér að fá
heildarsýn yfir tiltekið málefni. Á
einum stað er t.d. sagt frá vetrar-
hörkum sem óvanalegar gátu talist.
Ekki segir fréttin sú mikið um veð-
urfar ársins. En níundi áratugurinn
var reyndar með afbrigðum kaldur
og illviðrasamur. Erfiðleikar á
stjórnmálasviðinu spáðu líka fyrir
um komandi ár: Þjóðin var að síga
niður í öldudal kreppu, þrenginga
og svartsýni. Menn tóku að bíða
með öndina í hálsinum eftir nýju
álveri sem aldrei kom. Þannig var
árið 1988, kalt, erfitt; viðburðaríkt
í fjölmiðlunum eins og raunar öll ár
alla tíð, en dauft yfir að líta þegar
heildin er skoðuð og afraksturinn
gerður upp, Langi mann samt að
lifa það upp, enn og aftur, eins og
það birtist í blöðum, útvarpi og sjón-
varpi, eða í frjálsu spjalli manna á
meðal, er ráðið að taka sér í hönd
þetta fyrirferðarmikla rit. Sé það
metið á eigin forsendum og ekki
gerðar til þess kröfur sem því mun
ekki ætlað að uppfyila má kalla að
það sé bæði fróðlegt og ítarlegt.
Erlendur Jónsson
Þorgrímur
Gestsson
Avorvelli
BOKMENNTIR
B a r n a - o g
unglingabók
PRAKKARAKRAKKAR
Höfundur: Helga Möller. Teikningai'
og kápuhönnun: Olafur Pétursson.
Prentvinnsla: Prentsmiðjan Oddi hf.
Útgefandi; Fróði hf. 1996, 87 síður.
HELGA er bráðsnjall höfundur,
fundvís á kímilega atburði í hversdags-
bjástri okkar, kann þá
list að teygja ekki lop-
ann, heldur því athygii
lesandans, allt frá fyrstu
síðu til hinnar síðustu.
Hér segir frá tíu ára
hnátu, Elísabetu Sjöfn,
Lísu, hoppdansi hennar
á vorvelli. Við hlið syst-
ur, Ingu, á hún heima
hjá móður í Reykjavík
og hjá þeim er hrakfalla-
bálkurinn Labbakútur,
köttur. Hrakfallabálkur
skrifaði eg, lesandinn
mun kynnast því, að erf-
itt er að gera upp á milli hvom hæfi
betur þetta orð, Lísu eða Labbakúti.
Bæði lenda í æsilegum hremmingum,
beggja bíða þó góð sögulok.
Nú þetta er vorvöllur: Barn í vænd-
um hjá frænku; ástin í heimsókn hjá
móður Lísu, ekkjunni, á ný; skóla að
ljúka; frændfólk að norðan í heim-
sókn; dvöl í Vindáshlíð þar sem at-
hafnasamar vinstúlkur gerast.
„hrekkjalómar"; grannar gangast fyr-
ir söfnun handa bástöddum bömum;
geigbolti færir draumaprinsinn í ná-
lægð feiminnar söguhetjunnar.
Eg dáist að, hversu fundvís Helga
er á spaugilega atburði: Að „kirlq'a
stráka“ reynist hið sama og ferma;
rauðmagar dansa um eldhúsgólf; Pési,
fimm ára frændi, greiðir aleiguna fyr-
ir lán á gullhamstri. Eg
ræni lesandann ekki
spennu bókarinnar með
fleiri upptalningum. En
til að veita slíku athygli
og gera úr sögu bendir
á höfund sem hefír und-
urgaman af ævintýrinu
líf, tilburðum okkar við
að sýnast menn. Málið
er kjamyrt og fagurt.
Myndir eru bráðvel gerð-
ar, falla að efni sem bezt
má.
Próförk er alls ekki
nógu vel lesin. Vonandi
fáum við meira að heyra, því hér er
athyglisverður höfundur á för og
bækur, sem þessi, skemmtir stálpuð-
um bömum.
BÓKMENNTIR
L j ó A a b 6 k
ÆVINLEGA HÉR
eftir Sigurð Skúlason. Útgefandi:
Bókaútgáfan ein, 1996 - 41 bls.
„ÆVINLEGA hér“ hefur undirtit-
ilinn „myndir úr veruleikanum litla"
og hefst á nokkrum ljóðum sem
byggja á minningum úr bernsku,
sumum hveijum sárum:
Þegar hann var lítill
og vildi koraa inn
eða fara út
staldraði hann oft við
milli dyranna inn í íbúðina
og dyranna út á götu
- í stigaganginum
- á einskis mar.ns landi
stundum svo lengi
aðJiann festist
og angistin tók hann
(ekkert val, bls. 12)
Þetta ljóð, ásamt öðrum ljóðum sem
tengjast bemskunni með áþreifanleg-
um hætti, bera af öðmm ljóðum bók-
arinnar. Dregnar eru upp einfaldar
en skýrar myndir sem öðlast ákveðna
og oft mjög sérstaka merkingu. Sam-
ræmi er í afstöðu ljóðmælandans -
hann er gjaman „fastur"
einhvers staðar - lokaður
inni eins og í ljóðinu hér
að ofan eða staddur
„handan við heiminn"
(sbr. Ijóðin „5 og 1/2
árs“ og ,,einsemd“);
tíminn stendur kyrr og
ljóðmælandinn virðist
ekki eiga sér neina und-
ankomuleið. Hann er
læstur inni í sjálfum sér,
einn og yfírgefinn (það
er enginn heima!) en á sama tíma
bundinn af fortíðinni, fortíðarfangi
eins og segir á einum stað. Hlut-
skipti hans virðist vera að komast
hvorki heim né að heiman!
Tónninn verður á köflum dálítið
bitur, og þá helst þegar vísað er til
fjölskyldutengsla. Ef maður túlkar til
að mynda ljóðin „útrás“ og „þakkar-
óður“ á þeim forsendum verður út-
koman æði napurleg. En á sama tíma
má líka greina löngun til sátta og
fyrirgefningar: „Mér er það í lófa lag-
ið/ að setja hér punkt/ breyta alveg
um/ og gefa eftir ... mér er það í
lófa lagið/ að kom heim ( bls. 40).
í bókarlok er gefið í skyn að í
gegnum skáldskapinn, ljóðið sjálft,
sé kannski leiðina heim að finna. Og
líkt og til að undirstrika það er Qöl-
skyldumyndin sem var rifin í þrennt
framan á bókinni orðin heil aftur (í
lófa lesandans?) á bak-
hliðinni!
Önnur ljóð bókarinn-
ar ná ekki að iifna með
sama hætti og bernsku-
ljóðin. Uppbygging
þeirra er engan veginn
eins markviss, orðfærið
víða stirt, jafnvel flatn-
eskjulegt (t.d. „hann vill
ekki taka á sig ábyrgð/
hins þroskaða fullorðna
manns/ svo draufnur og
binding og lokun/ verð-
ur sjálfskapað hlutskipti
hans (bls. 33) - hér er
tilfinningin og merking-
in öll á yfirborðinu, það eru engar
„myndir“ á ferðinni sem öðlast lit og
dýpt í huga lesandans. Ljóðin eru
æði misjöfn og þau sem vel eru heppn-
uð eru einfaldlega of fá til að byggja
upp góða bók.
Útlit bókarinnar er heldur ekki
gott, kápan er reyndar í lagi en text-
inn er fjölritaður og letrið verður dálít-
ið óskýrt, jafnvel_ kámugt eins og
pappírinn sjálfur. í einni opnu er síð-
an skipt um leturgerð á heldur klaufa-
legan rnáta.
„Ævinlega hér“ er önnur ljóðabók
Sigurður Skúlasonar. Sú fyrri heitir
„Margbrotinn augasteinn" og kom
út fyrir fimmtán árum. Samanburður
á þessum tveimur bókum er allur
hinni síðari í hag sem bendir vissu-
lega til þess að skáldskapnum miði í
rétta átt.
„Leiðin heim...“
Sigurður Skúlason
Sig. Haukur
Kristján Kristjánsson