Morgunblaðið - 30.05.1997, Qupperneq 30

30 FÖSTUDAGUR 30. MAÍ 1997
MORGUNBLAÐIÐ
SÖGUÞING
Skrifa sagn-
fræðingar fyr-
ir sjálfa sig?
Á öðrum degi íslenska söguþingsins var
deilt um það hvort það væri skylda sagnfræð-
inga að miðla efni til almennings. Sumir
fundarmanna töldu það sjálfsagðan hluta
af starfínu en aðrir sögðu það freistandi en
óraunsæja kröfu. Mikil aðsókn var að fyrir-
lestrum gærdagsins sem Helgi Þorsteins-
son og Egill Olafsson fylgdust með.
28.-31. Mí\Í 19.87
BRYNHILDUR
Ingvarsdóttir
sagnfræðingur
hefur áður
komið af stað
umræðu með
gagnrýni sinni
á það sem hún kallar ofuráherslu
á rannsóknir í starfí sagnfræðinga.
Hún segir þá marga vanrækja
framsetningu efnisins. „Rannsókn-
arsagnfræðingar virðast að mestu
leyti skrifa hver fyrir annan, bæk-
ur og greinar sem almenningur
hefur varla forsendur til að skilja,
hvað þá að tileinka sér,“ sagði
Brynhildur við umræður um varð-
veislu og miðlun þjóðararfsins á
söguþinginu í gær.
Guðmundur Magnússon sagn-
fræðingur svaraði henni og benti
á að krafan um miðlun til almenn-
ings væri ekki gerð til annarra
fræðigreina. Hann sagði sagn-
fræðinga verða að sætta sig við
að nokkru leyti að skiptast á skoð-
unum í þröngum hópi, enda færi
það ekki alltaf saman að vera sagn-
fræðingur og góður rithöfundur
sem gæti miðlað til almennings.
Brynhildur sagðist ekki ætlast
til að allir sagnfræðingar gætu
skrifað góðan texta, en lágmark
væri að þeir legðu sig fram við það
Morgunblaðið/Halldór Kolbeins
SAGNFRÆÐINGAR voru á söguþinginu gagnrýndir fyrir að
skrifa ekki fyrir almenning. í sölubásum á þinginu var þó tölu-
vert af vinsælum sagnfræðiritum.
en upp á það vantaði oft. Hún
varaði við því að litið væri á það
sem annars flokks iðju að skrifa
fyrir almenning.
Skemmtigildi námsefnis í
sagnfræði
Nokkur umræða varð einnig um
það hversu mikla áherslu ætti að
leggja á skemmtigildi námsefnis í
sagnfræði fyrir grunnskóla og
hvort reyna ætti að kenna börnum
sagnfræði auk sögunnar. Katrín
Kristinsdóttir grunnskólakennari
lýsti þeim miklu framförum sem
orðið hefðu frá því íslandssaga
Jónasar frá Hriflu var kennd í
skólum og þar til bók Gunnars
Karlssonar, Sjálfstæði íslendinga,
kom út árið 1985. Hún sagðist þó
efast um gildi þess að flækja efnið
of mikið fyrir nemendunum, til
dæmis með því að segja að tíma-
setningar ýmissa atburða væru
óljósar. Grunnskólanemendur
þyrftu skýr svör. Einnig sagði hún
að fyrir nemendum á þessum aldri
þyrfti að nota söguformið til að
lýsa fortíðinni, en ekki fara djúpt
í sagnfræði.
Gunnar Karlsson prófessor
sagði að hægt væri að skrifa
skemmtilegri kennslubækur sem
auðveldara væri að fá börn til að
lesa, en þá væri horft framhjá
meginmarkmiðinu sem væri að
fræða og ala upp börnin. Hann
taldi mikilvægt að börn væru
frædd um það hvernig þekkingar-
innar væri aflað, og þar með um
sagnfræði.
Sveinn Margeirsson mennta-
skólanemi lýsti áhugaleysi sam-
nemenda sinna fyrir sögukennsl-
unni, og sagði að sérstaklega virt-
ist þeim tímabilið frá 1350-1800
óspennandi. „Af því litla sem mað-
ur hefur lært um lífið á íslandi frá
1350-1800 gæti maður haldið að
hér hefi ríkt eymdin ein og þeir
fáu Islendingar sem ekki hafi verið
að drepast úr hor hafi verið ill-
menni, sem mesta ánægju hafí
haft af því að hefta framfarir og
fara illa með vinnufólk." Sveinn
sagði einnig að kenna þyrfti meira
um landið sjálft, breytingar á gróð-
urfari og náttúru, enda væri það
merkilegasti þjóðararfurinn.
í kjölfar fyrirlesturs Ágústs
Guðmundssonar um kvikmyndir og
þjóðararfinn var rætt um það
hversu mikið skáldaleyfí kvik-
myndagerðarmenn mættu taka sér
þegar fjallað væri um íslenska
sögu. Þótti sumum fundarmanna
sem of langt hefði verið gengið í
þeim efnum og nefndu ákveðin
dæmi um búninga og siði sem far-
ið hefði verið rangt með.
Ágúst sagði það skoðun sína að
kvikmyndagerðarmenn væru
komnir út á hálan ís þegar þeir
væru farnir að skálda þar sem
fullnægjandi heimildir væru til. í
öðrum tilvikum mættu þeir skálda
í eyðumar, enda væri það sjaldn-
ast ætlun þeirra að búa til heim-
ildamyndir um ákveðna tíma, held-
ur lýgisögur af einhverju tagi.
Verndarkerfi gósseigenda
og bænda
Árni Daníel Júlíusson sagnfræð-
ingur lýsti í fyrirlestri sínum á
efnissviðinu „Saga heimilis á mið-
öldum“ félagslegu umhverfí á
tímabilinu 1100-1550. Hann lagði
til að hugtakið verndarkerfi væri
notað til að lýsa samskiptum góss-
eigenda og bænda á tímabilinu.
Hann sagði að báðir hefðu haft
skyldur í þessum samskiptum og
verið háðir hver öðrum.
Axel Kristinsson sagnfræðingur
sagði frá kenningum sínum um
lóðrétta ættrakningu á miðöldum,
Einhleypingar
notaðir til
skítverka
STAFKARLAR, strákar, göngumenn og göngukonur
flæktust um landið á þjóðveldisöld. í íslendingasögum
og Sturlungu er einnig minnst á svonefnda einhleyp-
inga. Einhleypingar bjuggu ekki aðeins við þá óham-
ingju að vera ógiftir heldur voru þeir einnig heimilislaus-
ir. I lögum á þjóðveldisöld var skýrt tekið fram að allir
ættu að vera „á griði“, það er að segja heimilisfastir.
Hugsanlegt er því að einhleypingarnar hafí staðið utan
við lög og rétt að nokkru leyti, enda voru þeir iðulega
notaðir til ýmissa skítverka, til dæmis i hernaði. Auður
Magnúsdóttir sagnfræðingur, sem stundar nám við
Háskólann í Gautaborg, hefur að undanförnu kannað
heimildir um þennan hóp manna og reynt að geta sér
til um uppruna þeirra og hlutverk.
„Einhleypingar eru ekki eins og betlarar, þeir eru að
leita sér að vinnu og taka því sem býðst,“ segir Auður.
„Yfirleitt hafa þeir að minnsta kosti vinnu á sumrin. Á
veturna flæktust þeir um og virðast margir hafa ofboð-
ið gestrisni bænda. Af orðalagi í ýmsum sögum má
ráða að þeir hafi verið nokkuð fjölmennur hópur.“
Miklir bardagamenn en ekki húsbóndahollir
Dæmi um einhleypinga er bæði að fínna í Sturlungu
og íslendingasögum. „Þeir eru áberandi oft nefndir í
sambandi við hernað og fylgja þá ákveðnum höfðingj-
um. Ég hef getið mér þess til
að þeir hafi verið eins konar
málaliðar. Þeir eru greinilega
taldir vera miklir bardaga-
menn og stundum er rætt um
það í heimildum að maður eigi
að standa einhleypingum á
sporði í bardögum. Á móti
kemur að sennilega var ekki
sömu hollustu að vænta frá
þeim eins og frá heimilismönn-
um, því þeir höfðu ekki sömu
skyldur, til dæmis um að hefna
húsbónda síns.“
Dæmi um málaliða í hópi
einhleypinga er maður sem
kemur til Þórðar Kakala og
Auður býður honum þjónustu sína.
Magnúsdóttir. ..Hann verður foringi svo-
nefndrar gestasveitar Þórðar
og er mikill ribbaldi. íslenskir höfðingjar tóku það upp
eftir erlendum að hafa með sér fylgdarmenn sem voru
kallaðir gestir, og það var töluverð upphefð að vera
foringi þeirra. Einnnig má nefna að Sámur í Hrafnkels-
sögu safnar til sín einhleypinum. Þeir virðast hafa verið
illa til reika og hann verður að gefa þeim mat að borða
til að þeir komi með honum. Frægastir einhleypinganna
eru sennilega Þorgeir og Þormóður í Fóstbræðrasögu
og þeir komast sennilega næst því að vera einhvers
konar hetjur."
Einhleypingum er fleira til lista Iagt en hernaður.
Sumir þeirra stunduðu kaupskap.og einn er nefndur sem
vann að stofusmíði.
Ekki er ljóst hvenær einhleypingarnir koma til sögunn-
ar sem sérstakur hópur en þeir eru áberandi í heimildum
frá 12. og 13. öld. „Einn möguleiki er að þetta hafí
verið yngri synir bænda sem ekki hafi fengið arf. Til-
koma þeirra gæti líka verið vísbending um jarðnæðiss-
kort sem hafi valdið því að þeir hafi ekki getað gifst
og stofnað bú. Þess vegna hafí þeir þurft að vinna sér
fé og frama og sýna getu sína í verki, á sama hátt og
yngri synir fóru í víking á fyrri öldum."
Erfítt er að sjá hvað verður um þennan hóp á seinni
öldum en Auður getur sér þess til að þeir hafí verið
einhvers kona forverar lausamanna eða sumrunga sem
komu til sögunnar þegar þurrabúðir urðu algengar og
hafí fallið inn í þann hóp.
Árni Magnússon handritasafnari
Tók handrit
fram yfir konur
DR. MÁR Jónsson sagnfræðingur
flutti fyrirlestur á söguþinginu um
kvennamál Árna Magnússonar
handritasafnara, en Már hefur sl.
§ögur ár rannsakað ævi og störf
Árna og kemur afraksturinn út í
bók á næsta ári. Már segir að
kvennamál Árna hafi ekki verið
mikil eða merkileg, en þau gefi
hins vegar vissa innsýn í manninn.
í stuttu máli megi segja að Árni
hafí ekki haft áhuga á að komast
yfir konur, bara handrit.
Ámi Magnússon hefur í sögunni
fengið þá jákvæðu umsögn að hafa
verið maðurinn sem bjargaði íslensku
handritunum, sjálfum þjóðararfin-
um. Már var spurður hvort rann-
sóknir hans á Áma ættu eftir að
breyta eitthvað þessari söguskoðun.
„Nei, það er, held ég, óumdeilt
að Árni átti mestan þátt í að bjarga
handritunum og þar með ómældum
verðmætum, sem hefðu áreiðan-
lega spillst að stórum hluta ef hann
hefði ekki safnað þeim. Ég vonast
hins vegar eftir að geta gefið dýpri
mynd af Árna og ævistarfí hans.
Það em kannski ýmsir hlutir í sam-
bandi við einkalíf hans sem eiga
eftir að koma á óvart. í bréfum
hans koma fram áhyggjur, sem
hann hafði af sínum einkahögum,
sem voru miklar á hans yngri árum.
Hann bjó við óöryggi alveg fram
að fertugu þegar hann fékk loks
fast starf.“
Sönn mynd af Árna?
Halldór Laxness hefur dregið
upp mynd af Árna í bók sinni Is-
landsklukkunni og þar kemur hann
fram sem glæsimenni sem konur
löðuðust að. Már var spurður hvort
þetta væri rétt mynd.
„Halldór var á þessum árum
mikill öfgamaður og kannski alla
tíð. Hann málaði hlutina skýrum
litum. Hann hafði mestan áhuga á
að skrifa áhrifamikil verk og hann
hefur sagt frá því í Vettvangi dags-
ins að það_ hafí verið mjög erfitt
að skrifa íslandsklukkuna. Bókin
lýtur lögmálum skáldverksins og
Halldór hafði kannski ekki mestan
áhuga á því hvað gerðist i raun
og veru. Hann tekur þarna ákveðn-
ar persónur, blandar sumum sam-
an, tekur vissa atburði og færir þá
til.
Halldór dregur upp lýsingu á
Magnúsi í Bræðratungu sem er lík
þeirri sem heimildir gefa af honum.
Hann var ofsafenginn drykkjumað-
ur og viðkvæmur í lund. En Þórdís
í Bræðratungu var hins vegar mun
látlausari manneskja. Árni var aft-
ur á móti ekki það glæsimenni og
sá „sjarmör“ sem lýst er í íslands-
klukkunni. Og ég held því raunar
fram að hann hafi ekki verið við
kvenmann kenndur. Ég tel að hann
hafí ekki haft áhuga á samlífi með
konum. Hans ástríða var að safna
handritum og skjölum.
Samband Árna og maddömunn-
ar í Bræðratungu er mikilvægur
hluti íslandsklukkunnar þó að í
henni sé aldrei sagt beinum orðum
að þau hafí sofíð saman. Hún hall-
ar sér hins vegar upp að öxlinni á
honum og gefið er til kynna að
milli þeirra sé náið samband. Ég
þykist hins vegar sjá af lestri þeirra
heimilda sem til eru að þarna hafí
aldrei verið neitt samband heldur
hafi þetta verið hugarburður Magn-
úsar í Bræðratungu eins og raunar
flestir fræðimenn voru sammála um
áður en íslandsklukkan kom út.“ _