Morgunblaðið - 31.08.1997, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 31. ÁGÚST 1997
MORGUNBLAÐIÐ
FLESTIR leggja nokkuð
upp úr því að fá að vera
í friði með sitt einkalíf.
Heimilislífið, gleði og
sorg, einkasamtöl í
vinahópi eða á vinnu-
stað. Ekkert af þessu á erindi við
óviðkomandi. Persónulegir hlutir eins
og kynlíf og veikindi ennþá síður.
Sumir kjósa reyndar að bera einkalíf
sitt á torg. En öll viljum við væntan-
lega ráða því sjálf hvemig við birt-
umst umheiminum, hvað það er sem
við kjósum að deila með öðrum og
hvetju við viljum halda út af fyrir
okkur og okkar nánustu. Við viljum
hafa nokkuð um það að segja hver
veit hvað um okkur og hugsunin um
að ókunnur maður geti safnað saman
ótrúlega nákvæmum upplýsingum
um okkur vekur óhug.
Tækniþróunin, jafn marga góða
kosti og hún hefur, gerir það að verk-
um að friðhelgi einkalífsins á í vök
að veijast. „Einkalífið úr sögunni“
segir á forsíðu Time. Stór orð, en
því miður gætu þau ræst ef ekki er
spyrnt á móti. Sífellt minnkar það
svigrúm sem menn hafa til að lifa
lífi sínu óséðir. Öll símtöl í landinu
eru skráð, hver talar við hvern, þeg-
ar menn nota greiðslukort er neysla
þeirra skráð niður, tekjur manna og
eignir eru skráðar, fjölskylduhagir,
skólaganga, veikindasaga og meira
að segja á myndbandaleigunum er
skráð hvaða myndir maður tekur á
leigu. Apótekin skrá lyfjanotkun,
fyrirtæki skrá frammistöðu starfs-
manna, myndavélar á vinnustöðum
og á almannafæri skrá niður hver
var hvar á hvaða tíma. Á alnetinu
er maður ekki einu sinni óhultur. Þar
er iíka fylgst með því hvað það er
sem maður er að skoða á vefnum.
Sá sem næði að safna þessum upplýs-
ingum saman vissi meira um mig en
ég sjálfur!
Ógnvekjandi möguleikar á mis-
notkun upplýsinga kvikna. Fara
vinnuveitendur og tryggingarfélög
að krefjast genakorta? Hvemig gætu
óprúttnir tölvuþijótar nýtt sér per-
sónuupplýsingamar? Ef stjórnarfar
breytist, hvaða stjórntæki höfum við
búið í hendumar á nýjum herrum?
Hvernig er hægt að vera öruggur í
fylgsni sínu þegar hvergi er skjól að
finna? Er einstaklingurinn sem sjálf-
stætt fyrirbæri með fijálsan vilja að
breytast í tannhjól í vel smurðri vél?
Hvað stendur eftir þegar allt manns
atferli er opin bók og ótal aðferðir
fyrir utanaðkomandi til að stjórna
því í krafti tækninnar?
Bein markaðssókn
Flestir kannast víst við að hafa
fengið „persónuleg bréf“ frá ókunnu
fyrirtæki úti í bæ. Forsenda beinnar
markaðssóknar af því tagi er tækni-
þróun og aukin upplýsingasöfnun
fyrirtækja sem falbjóða vörur á
markaði. Mörg fyrirtæki hér á landi
sérhæfa sig í beinni markaðssókn
eins og það er kallað, þ.e. að mark-
aðssetningu vöru sé beint að til-
teknum markhópi gjarnan með per-
sónulegum bréfasendingum. Menn
benda á þá kosti að neytendur fái
sérhæfðari upplýsingar um það sem
þeim hæfi sérstaklega. Verslanir eigi
þess kost að dreifa álagi. Auglýsing
í sjónvarpi geti leitt til þess að búðin
fyllist daginn eftir og ekki sé tími
til að sinna öllum. Með markpósti
megi dreifa álaginu, því senda megi
bréfin út í hæfilegum skömmtum.
Hættan við svo beinskeytta markaðs-
sókn er sú að neytendur verði að
leiksoppi markaðsaflanna, skilyrtir í
heimi auglýsinga og harðrar sam-
keppni.
Eftir að helstu grunnskrár þjóð-
félagsins eins og símaskráin, þjóð-
skráin og ökutækjaskrá komust í
tölvutækt form er gerð markhópa
einföld. Vinsa má úr þann þjóðfélags-
hóp sem líklegastur er til að kaupa
tiltekna vöru. Mæðrum ungra barna
eru send tilboð um bleiukaup, eigend-
ur dýrra jeppabifreiða fá tilboð um
lúxusvaming og svo mætti lengi
telja. Högni Eyjólfsson hjá Skráning-
arstofunni hf., sem er skrárhaldari
ökutækjaskrár, segist fá að meðal-
tali 1 -2 beiðnir á dag um útprentun
á markhópum.
Hætt að kaupa kexið
í Hollandi gerðist það að kona sem
verslaði reglulega í stórmarkaði fékk
allt í einu upphringingu þar sem hún
var spurð hvers vegna hún væri
hætt að kaupa tiltekna kextegund.
í ljós kom að verslunin skráði niður
Morgunblaðið/Bjarni Eiríksson
Hverei
skj ól
Eftirlit með almenningi og skráning persónu-
upplýsinga færist stöðugt í vöxt. Tilgangur-
inn er iðulega göfugur, segir Páll Þórhalls-
son, lögregla þarf að upplýsa glæpi, greiðslu-
máti verður þægilegri og símafélög geta
sundurliðað reikninga. En hvað verður um
einstaklinginn og einkalíf hans í hinu tölvu-
vædda eftirlitsþj óðfélagi? Getur hann skriðið
í skjól fyrir Stóra bróður?
hvað hver viðskiptavinur keypti og
seldi svo heildsölum upplýsingarnar.
Óskar Magnússon, forstjóri Hag-
kaups, segir að fyrirtækið fylgist
ekki með innkaupum hvers og eins.
Núverandi tölvubúnaður ráði ekki við
það auk þess sem hann eigi erfítt
með að ímynda sér að slíkt myndi
svara kostnaði.
Einar S. Einarsson forstjóri Visa
segir engin áform uppi um að hag-
nýta þær uppiýsingar um neyslu-
mynstur sem óhjákvæmilega fylgja
rafrænni skráningu greiðslna. Listar
yfir korthafa séu einnig fullkomið
trúnaðarmál og fari ekki frá fyr-
irtækinu. Hins vegar sé það tækni-
lega mögulegt fyrir þau fyrirtæki
sem eru með búðarkassakerfí að taka
niður nafn viðskiptavinar en það er
skráð í segulrönd kortsins. Kveðst
hann ekki vita hvort þetta sé tíðkað
en slíkt væri alvarlegt trúnaðarbrot
gagnvart viðskiptavini og brot á skil-
málum Visa.
Tölvunefnd gerði kröfu um að
skilmálum Fríkortsins nýja sem Hag-
kaup og fleiri fyrirtæki settu á lagg-
irnar yrði breytt til að fyrirbyggja
rækilega skráningu. Þannig segir í
hinum breyttu skilmálum Fríkortsins
sem auglýstir voru í vikunni: „Frí-
kort ehf. mun, skv. fyrirmælum
Tölvunefndar, ekki skrá sundurliðað-
ar upplýsingar um vöruúttektir ein-
stakra korthafa. Verða aðeins skráð-
ar upplýsingar um þá punkta sem
safnast, hvar og hve-
nær.“
Myndbandsspólurnar
En ekki eru allar vörur
hversdagslegar neyslu-
vörur og kaup á þeim ef
upp komast geta leitt til
þess að menn fá á sig
siðferðisstimpil sem þeir
kæra sig ekki um.
í Bandaríkjunum lenti
stjórnmálamaður í
hremmingum þegar
ijölmiðlar komust yfir
lista yfír myndbandsspól-
ur sem hann hafði tekið
á leigu í gegnum tíðina sem hafði
víst að geyma misjafnlega siðsamlegt
efni. Eru slíkar skrár hjá íslensku
myndbandaleigunum? Sagan segir
að hjón hafi komið inn á myndbanda-
leigu á dögunum og verið að velta
fyrir sér tiltekinni spólu, karlinn hélt
að þau væru búin að sjá hana en
konan var á öðru máli. „Þið eruð
búin að sjá hana,“ gall þá í af-
greiðslumanninum.
Jón Valur Smárason, fram-
kvæmdastjóri Toppmynda sem reka
fímm leigur, segir að vissulega sé
þetta skráð. En slíkar upplýsingar
yrðu aldrei afhentar öðrum en við-
komandi. Auk þess sé erfítt að draga
ályktanir af skránni um hvaða mynd-
ir sé að ræða því nöfnin á spólunum
séu misjafnlega auðkennandi. Jón
Valur segir það sjálfsagt misjafnt
milli myndbandaleiga hversu langt
slíkar skrár nái aftur. Sumir séu fljót-
ir að eyða út gömlum upplýsingum
til að spara diskpláss í tölvunni. Jón
Valur segist aldrei hafa fengið bón
um að menn fengju að leigja spólu
nafnlaust en tæknilega ætti það að
vera hægt.
Tæknin í þágu persónuverndar
En það er ekki rétt að stilla tækn-
inni eingöngu upp sem ógnvaldi
gagnvart friðhelgi einkalífsins. Um
árabil hafa verið starfandi fyrirtæki
hér á landi með starfsleyfí tölvu-
nefndar sem halda. svokallaðar van-
skilaskrár. Þetta hefur verið á því
formi að prentaðar eru skrár tvisvar
á ári með lista yfir vanskilamenn.
Byggt er á upplýsingum frá dómstól-
um og sýslumannsembættum. Það
er auðvitað stórlega vafasamt að
skrár af þessu tagi með viðkvæmum
upplýsingum skuli gefnar út í heild.
Væntanlega hafa menn ekki þörf
fyrir upplýsingar um annað en sína
viðskiptavini og því alger óþarfí og
óþarfa skerðing á persónuréttindum
þeirra sem eru á skránni að skráin
sé afhent í heild. Við þetta bætist að
í ársskýrslum tölvunefndar má lesa
um ijölmargar kvartanir út af listum
þessum, fólki gengur illa að losna
þaðan út og einhveijir hafa lent þar
fyrir mistök.
Nýtt fyrirtæki á þessu sviði,
Lánstraust ehf., nýtir sér tölvutækn-
ina, afhendir ekki neina lista heldur
leita menn með tölvuuppflettingu og
þá eingöngu að þeim aðila sem þeir
eru í viðskiptum við. Til viðbótar er
svo rekjanleiki í kerfínu þannig að
hægt er að fara yfir hvað hver hefur
verið að skoða og koma þannig upp
um misnotkun.
Svipaða hugsun má sjá í heilbrigð-
iskerfinu (sjá „Gagnaöryggi") þar
sem sjúkraskrárkerfi hefur verið sett
á laggirnar gætt þeim eiginleika að
rekja má eftir á hvað hver hefur
verið að skoða.
Það hljóta að teljast mikilsverð
réttindi einstaklinga sem hafa skráð-
ar um sig viðkvæmar persónuupplýs-
ingar að geta krafist yfírlits frá
skrárhaldara um það hveijir hafa
rýnt í upplýsingarnar. Jafnframt er
í því fólgið aðhald fyrir þá sem um-
gangast skrárnar.
Símtalaskráin
Það þótti mikil bylting þegar Póst-
ur & sími gat farið að sundurliða
símreikninga. En forsenda þess er
sú að öll símtöl í landinu séu skráð,
þ.e. hvaða númer hafa tengst, hve-
nær og í hversu langan tíma. Ströng
leynd ríkir um skrána en þó hefur
lögregla vissar heimildir til að nálg-
ast slík gögn við rannsókn afbrota.
En það eru mörg álitamál í þessu
sambandi. Á mörgum vinnustöðum
eru einkasímstöðvar þar sem skráð
eru sjálfkrafa símtöl til og frá fyrir-
tækinu. Stjómendur hafa aðgang að
þessum upplýsingum þar sem fram