Morgunblaðið - 31.08.1997, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 31. ÁGÚST 1997
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 31. ÁGÚST 1997 29
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
SKÓLAR eru nú að hefja
vetrarstarfið. Yfirstand-
andi er kjaradeila við kenn-
ara og munu samningaum-
leitanir vera í hnút. Það er
þvi hugsanlegt að til verk-
falls kennara komi enn einu
sinni og nemendur verði fyr-
ir töfum í námi af þeim sök-
um. í lengstu lög verða menn
þó að vona að deiluaðilar
komizt að viðunandi sam-
komulagi. Það er naumast
hægt enn einu sinni að
stöðva jafnmikilvægt starf
og skólinn er vegna þess að
menn komast ekki að sam-
komulagi um kaup og kjör.
Skólinn er í senn uppeldis-
og menntastofnun, þar sem
sáð er til framtíðar og upp-
skerunnar er kannski ekki
að vænta til fulls fyrr en
löngu síðar. Því þarf að
vanda til verks, enda er
verulegum hluta ríkisút-
gjalda árlega varið til
menntamála. í skólunum eru
aldir upp einstaklingar til
framtíðar, kynslóðir sem
eiga eftir að verða burðarás-
ar islenzks þjóðlífs um
ókomin ár.
Mikið er rætt um atgervis-
flótta úr kennarastétt. Er
þá vísað til þess að hæfi-
leikaríkustu kennararnir
leiti í önnur störf, þar sem
þeir fái betur greitt fyrir
vinnu sína en við kennslu
hjá hinu opinbera, einkum í
góðæri. Hér er ekki sízt átt
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
við raungreinakennara, en
þeir eins og raunar íslenzku-
kennarar þurfa oft að leggja
á sig mikla aukavinnu við
yfirferð verkefna nemenda.
Slíka vinnu hafa kennarar
talið vanmetna og því mun
hafa dregið úr heimaverk-
efnum nemenda og ritgerða-
smíð. Slíkt er til vanza, því
að slík vinna kennir nemend-
um öguð vinnubrögð.
í lok síðastliðins skólaárs
varð mikið umtal um könn-
un, sem gerð var á kunnáttu
íslenzkra nemenda i raun-
greinum í samanburði við
frammistöðu jafnaldra
þeirra víða um heim og ollu
niðurstöðurnar verulegum
áhyggjum. Fram að þeim
tíma voru menn almennt
þeirrar skoðunar að skóla-
kerfið væri harla gott, en
því fer fjarri, ef mark er
takandi á þessum niðurstöð-
um. Slíkar kannanir eru þó
fagnaðarefni, því að þær
gefa Islendingum tækifæri
til þess að meta stöðu ís-
lenzks skólakerfis út á við á
grunni alþjóðlegra viðmið-
ana. Slíkar niðurstöður ættu
að vera hvati til þess að gera
enn betur en hingað til.
Það er nauðsynlegt að
styrkja skólana og kennsl-
una. Það verður að gera
kennarastarfið meir aðlað-
andi en það nú er til þess
að góðir kennarar fáist til
skólanna og í námsefni þarf
einnig að leggja ríka áherzlu
á það sem séríslenzkt er,
arfleifð þjóðarinnar og tung-
una, sem gerir okkur að sér-
stakri þjóð. Þetta er nauð-
synlegt í minnkandi heimi,
þar sem sífellt er lögð
áherzla á meiri alþjóða-
hyggju og æ meiri bein
tengsl við umheiminn. ís-
lenzkt þjóðfélag er lítið og
persónulegt og það ætti því
að vera hægt að koma hverj-
um og einum betur til manns
hér en erlendis í hinum stóru
þjóðfélögum. Hér ætti ein-
staklingurinn að geta notið
fámennisins og því fengið
meiri aðhlynningu á þroska-
ferli sínum en meðal stór-
þjóða.
UM 4.000
HEFJA NÁM
UM 4.000 ungmenni, 6
ára gömul, eru nú að
stíga sín fyrstu spor á
menntabrautinni. í huga
þeirra er eftirvænting og til-
hlökkun. Nú þurfa þau
fyrsta sinni á ævinni að fara
að heiman á degi hverjum
og í skóla, þar sem kennarar
taka á móti þeim og ætla
að leiða þau í allan sannleik
um námið og tilveruna utan
verndarsvæðis foreldranna.
Ýmsar hættur blasa við
þessum ungu þjóðfélags-
þegnum. Þau eiga mislangt
að fara í skólann og nú er
nauðsynlegt að aðrir og
reyndari í umferðinni sýni
tillitssemi gangvart þessum
ungu meðbræðrum og systr-
um. Þau skynja hættuna
öðruvísi en við hinir full-
orðnu, gera sér ekki jafnm-
ikla grein fyrir henni og full-
þroska fólk. Því er aldrei
nægilega brýnt fyrir þeim,
sem í umferðinni eru, að aka
varlega, einkum í grennd við
skólana. Myrkur færist yfir
og því ber að aka með fyllstu
gætni í umferðinni.
SKÓLAR BYRJA
BARÐI GUÐ-
• mundsson
benti rækilega á rit-
tengsl Sturlungu og
íslendinga sagna.
Samanburður hans á
drápi Þorgils skarða
og Þorkels háks í Ljósvetninga sögu
er eftirminnilegur, svoog sú ábend-
ing hans að fyrirmyndin að falli
Gunnars á Hlíðarenda sé víg Odds
Þórarinssonar í Geldingaholti. Vígi
Odds Þórarinssonar er lýst í íslend-
inga sögu Sturlu Þórðarsonar. En
þar er að mínu viti annað merki-
legra. Það er hvernig lýsing Sturlu
Þórðarsonar á Oddi er skrifuð inní
persónulýsingu Gunnars á Hlíðar-
enda í Njálu. Þeir eru báðir sagðir
bláeygir og er það lýsingarorð ekki
notað um aðra fornkappa. Um Odd
liðinn segir Sturla: „Oddur var mik-
ill maður vexti. Eigi mátti hann
sterkan kalla að afli, en þó var
hann inn knásti og manna mjúkast-
ur og bezt að íþróttum búinn með
Þorvarði, bróður sínum, og Kol-
beini. Oddur var ljósjarpur á hár
og vel andlitsfallinn, bláeygur og
manna bezt á sig kominn, blíður
og góður við alþýðu, ör að fé.
Manna var hann vopnfimastur, og
svo sagði Þorvarður, bróðir hans,
að það var einskis manns færi eins
á Islandi að skipta vopnum við
Odd. Þótti öllum mönnum mestur
skaði um hann, þeim
er hann var kunnast-
ur.“
í XIX kafla Njálu
segir svo um Gunnar
Hámundarson: „Hann
var mikill maður vexti
og sterkur, manna bezt vígur; hann
bjó báðum höndum og skaut, ef
hann vildi, og hann vó svo skjótt
með sverði, að þrjú þóttu á lofti að
sjá. Hann skaut manna bezt af
boga og hæfði allt það, er hann
skaut til; hann hljóp meir en hæð
sína með öllum herklæðum, og eigi
skemmra aftur en fram fyrir sig;
hann var syndur sem selur, og eigi
var sá leikur, að nokkur þyrfti við
hann að keppa, og hefur svo verið
sagt, að enginn væri hans jafningi.
Hann var vænn að yfirliti og ljóslit-
aður, réttnefjaður og hafið upp í
framanvert, bláeygur og snareygur
og roði í kinnunum; hárið mikið,
gult, og fór vel. Manna kurteisastur
var hann, harðgjör í öllu, fémildur
og stilltur vel, vinfastur og vina-
vandur."
Það er merkilegast þegar
• lýsing á lifandi manni lend-
ir inn í skáldsagnaverk, öllu merki-
legra en þegar menn sækja lýsingar
sínar í önnur ritverk einsog Njálu-
höfundur hefur að vísu einnig gert.
Hermann Pálsson hefur bent ræki-
lega á það í riti sínu, Uppruni Njálu
og hugmyndir, hvemig höfundur
Njálu leitar fanga í Þriðriks sögu
þegar hann lýsir Skarphéðni og
Gunnari á Hlíðarenda. Ábendingar
hans eru sannfærandi. En hluti af
lýsingu Gunnars er kominn frá
Sturlu Þórðarsyni þegar hann lýsir
Oddi Þórarinssyni, annað augsýni-
lega úr Þriðriks sögu nema hún sé
yngri en talið hefur verið, þ.e. að
hún hafi orðið fyrir áhrifum af
Njálu, en ekki öfugt. Jafnframt er
augljóst að Gunnar á Hlíðarenda
sækir ýmislegt til annars afburða-
manns, Ólafs konungs Tryggvason-
ar, einsog Snorri lýsir honum í
Heimskringlu: „Ólafur konungur
var mestur íþróttamaður í Noregi,
þeirra er menn hafa frá sagt, um
alla hluti. Hverjum manni var hann
sterkari og fímari, og eru þar marg-
ar frásagnir ritaðar um það... Ólaf-
ur konungur gekk eftir árum út-
byrðis, er menn hans reru á Ormin-
um, og hann lék að þremur hand-
söxum, svo að jafnan var eitt á
lofti, og hendi æ meðalkaflann.
Hann vó jafnt báðum höndum og
skaut tveim spjótum senn. Ólafur
konungur var allra manna glaðast-
ur og leikinn mjög, blíður og lítillát-
ur, ákafamaður mikill um alla hluti,
stórgjöfull, sundurgerðarmaður
mikill, fyrir öllum mönnum um
fræknleik í orrustum, allra manna
grimmastur þá er hann var reið-
ur,...“
M.
HELGI
spjall
R EYKJAV'ÍK URBRÉF
Laugardagur 30. ágúst
Líkur standa til
þess að hér verði innan
skamms tekizt á um það,
hvort og þá hvernig skuli
lagðir á mengunar- eða
umhverfisskattar. Skatt-
ar af þessu tagi hafa
rutt sér til rúms í ríkjum
Evrópusambandsins síðustu árin. Reyndar
hafa fáein skref verið stigin til þessarar
áttar hér, m.a. með svokölluðu spilliefna-
gjaldi. Þessi skattheimta er nýtt sem hag-
stjórnartæki til umhverfisvemdar, það er
til þess að knýja framleiðendur og neytend-
ur til þess að taka tillit til þjóðhagslegs
kostnaðar sem hlýzt af framleiðslu og
neyzlu.
í skýrslu um hagkvæma umhverfis-
vernd, sem Brynhildur Davíðsdóttir vann
nýverið fyrir umhverfísráðuneytið, segir:
„Þau [hagstjórnartæki í formi skatta] leið-
rétta hið ytra óhagræði með því að fella
inn í verð vörunnar þann þjóðfélagslega
kostnað sem hlýzt af framleiðslu, notkun
og förgun hennar. Hagstjórnartæki geta
því samtímis leitt til hreinna umhverfis,
nýsköpunar og tækniframfara."
■■■■■■■■■■ í KJÖLFAR AL-
Hagvöxtur mennrar og vax-
° andi hagsældar og
og mengun aukinnar þekkingar
á lífríki jarðar hefur
kröfunni um hreinna umhverfi og vernd
náttúruauðlinda vaxið fiskur um hrygg.
Fleiri og fleiri gera sér grein fyrir því að
mannkynið, sem „lifa þarf á“ auðlindum
jarðar, verður og að varðveita þær og líf-
ríkið til frambúðar.
í grein sem Sigurður Már Jónsson birti
nýlega í Viðskiptablaðinu segir m.a.:
„Allir vilja hagvöxt og hagsæld. Til að
draga úr mengun verður almenningur að
sætta sig við minni hagvöxt en ella, í það
minnsta næstu árin. Handan við kæru-
leysi fortíðarinnar lúra nefnilega umhverf-
isskattar, eða réttara sagt „hagræn stjórn-
tæki“, eins og innvígðir kalla fyrirbærið.
Síðustu 5 til 6 árin hefur verið stöðug
aukning á umhverfissköttum í ríkjum Evr-
ópusambandsins. Eigi að síður er ekki
hægt að segja að þeir skipti miklu enn sem
komið er varðandi afkomu einstaklinga og
fyrirtækja. Það kann þó að breytast í fram-
tíðinni þar sem mun meiri þrýstingur er
víðast hvar að hlaðast upp á ríkisstjórnir
að framfylgja þegar gerðum samningum.“
Sljórn á
notkun nátt-
úrugæða
BRYNHILDUR
Davíðsdóttir telur í
skýrslu sinni nauð-
synlegt að koma
einhvers konar
stjórn á notkun
umhverfis og náttúrugæða, bæði til að
koma í veg fýrir ofnýtingu auðlindanna
og hamla gegn vaxandi spillingu umhverf-
isins, rammans um mannlífíð. Að hennar
mati verður slík umhverfisstjórn að vera
vistrænt og hagrænt skilvirk - og sann-
gjöm. Hún þarf m.ö.o. að draga úr meng-
um með sem minnstum tilkostnaði og á
sem sanngjarnastan hátt. „Hagræn um-
hverfisstjórnun er yfirleitt mun ódýrari
fyrir þjóðfélagið en umhverfisstjórn sem
byggir á stjórnvaldsfyrirmælum," segir
höfundur í skýrslunni, „stjórnvaldsfyrir-
mæli skal þó nota í tilvikum þegar skjótt
þarf að bregðast við umhverfisvanda og
ljóst er að umtalsverður kostnaður muni
hljótast af aðgerðarleysi."
Undir samheitið hagræn stjórntæki
flokkast í þessu samhengi umhverfisgjöld,
umhverfisskattar, skilagjöld, skattaíviln-
anir o.fl. Skýrsluhöfundur telur að með
hagrænum stjórntækjum sé mögulegt að
ná skilvirkri umhverfisstjórn hér á landi.
Þau gefí fjárhagslegt svigrúm til að nýta
náttúrugæði af hyggindum, þann veg að
ómengað andrúmsloft og óspillt náttúra
geti í framtíðinni orðið ein mikilvægasta
söluafurð þjóðarinnar.
Hver er
vandinn?
SIGURÐUR
Már Jónsson lætur
að því liggja í grein
sinni í Viðskipta-
blaðinu að það tor-
veldi stefnumörkun á þessu sviði að menn
greinir á um, hvað sé yfir höfuð að gerast
í umhverfinu og hvað af því sé af manna-
völdum. Þeir séu jafnvel til sem haldi því
fram að gróðurhúsaáhrif, svokölluð, séu
ekki svo afleit, þar eð þau vinni gegn
næstu ísöld! Flestir vísindamenn eru hins
vegar þeirrar skoðunar að vá sé fyrir
mannkynsdyrum ef koltvíoxið í andrúms-
loftinu og gróðurhúsaáhrif aukizt áfram.
Rætist spár vísindamanna í þessum efn-
um og ef ekkert verður að gert til að hamla
gegn gróðurhúsaáhrifum hækkar hitastig
jarðarinnar um allt að 0,3 gráður á áratug
eða 3 gráður á öld. Slík hitahækkun hefði
afdrifaríkar afleiðingar í för með sér fyrir
loftslag og veðurfar á jarðarkringlunni.
Helztu afleiðingar hitastigshækkunarinnar
eru taldar verða, að því er fram kemur í
skýrslu Brynhildar Davíðsdóttur, hækkun
á yfirborði sjávar með tilheyrandi flóða-
hættu, breytingum á veðurfari um allan
heim og breytingum á dreifingu plantna
og dýra, sem leiða myndu til minnkunar
á líffræðilegum fjölbreytileika.
Þær lofttegundir, sem taldar eru valda
þessari hitastigsbreytingu, eru fjölmargar,
en sú áhrifamesta er koltvíoxið. Það er
eðlilegur hluti andrúmsloftsins, en hefur
vaxið um of af mannavöldum lengi undan-
farið. Mestum skaða valda gróðureyðing
og bruni jarðefnaeldsneytis.
Gróðurhúsaáhrif þekkja engin landa-
mæri. Nauðsynlegt er því að þjóðir heims
bregðist við vandanum með vel undirbúnu
samátaki. Þær hafa þegar viðurkennt
nauðsyn viðbragða með rammasamningi í
Rio de Janeiro í Brasilíu árið 1992, sem
staðfestur var á Alþingi 1993. Samkvæmt
samningnum stefna iðnríkin (OECD- og
Austur-Evrópuríkin) að því að takmarka
útstreymi koltvíoxiðs og annarra gróður-
húsalofttegunda þann veg að það verði
ekki meira árið 2000 en það var árið 1990.
Útstreymi koltvíoxíðs af mannavöldum
hér á Iandi var ríflega 2300 tonn árið
1993, að því er fram kemur í tilvitnaðri
skýrslu. Þar af áttu rúmlega 1800 tonn
uppruna sinn í brennslu jarðefnaeldsneyt-
is, eða rúm 78%.
Morgunblaðið/Jim Smart
VIKINGASKIPIÐISLENDINGUR
íslenzk for-
gangsmál
I SKYRSLU Bryn-
hildar Davíðsdóttur
segir orðrétt:
„Markmið núver-
andi ríkisstjórnar er
að nota hagstjórnaraðferðir til umhverfis-
verndar í auknum mæli. Hagræn stjórn-
tæki hafa verið notuð með góðum árangri
víða um heim og í litlum mæli hér á landi,
t.d. skilagjald á gosdrykkjaumbúðum og
gjald fyrir blý í benzíni. Skipta má áherzl-
um ríkisstjórnarinnar um notkun hag-
rænna aðferða á átta þætti:
1) Lögð verður áherzla á að uppræta
mengun af völdum spilliefna, og leitast
við að meðhöndlun þeirra verði komin í
viðunandi horf eigi síðar en á árinu 1997,
alls staðar á landinu. í þessu sambandi
voru samþykkt lög á Alþingi um sérstakt
gjald á vörur sem geta orðið að spilliefnum
á vorþingi 1996.
2) Söfnun umbúða, landbúnaðarplasts
og hjólbarða verði komið í viðunandi horf.
3) Unnið verði að því í samráði við sveit-
arfélög að koma lagi á söfnun brotamálma
um land allt.
4) Settur verði á stofn starfshópur
ríkisstjórnar og atvinnulífs til að kanna
kosti þess að leggja á umhverfisskatta,
sem kæmu í stað annarrar skattheimtu,
svo sem tekju- og eignaskatta.
5) Kannaðir verði möguleikar þess að
taka upp sérstakt auðlindabókhald, sem
viðauka við þjóðhagsreikninga. Stefnt
verður að því að taka saman reglulegt
yfirlit yfir nokkrar lykilstærðir sem sýni
hvernig umhverfismál þróast á íslandi og
hvort sú þróun sé í átt til þess að vera
sjálfbær.
6) Aukin ferðaþjónusta kallar á aukna
landvörzlu og eftirlit með náttúruvernd.
Umhverfisráðuneytið mun í samvinnu við
samgönguráðuneytið, Ferðamálaráð og
aðila í ferðaþjónustu leita leiða til að þeir
sem hafa fjárhagslega hagsmuni af því
að viðhalda óspilltri náttúru taki þátt í
kostnaði við náttúruvernd.
7) Skattlagning á eldsneyti verður end-
urskoðuð, þannig að hún taki mið af út-
streymi koltvíoxíðs og verki takmarkandi
á það. Stefnt verði að því að leggja sér-
stakan C02 skatt á þá notkun jarðefna-
eldsneytis sem ekki tengist starfsemi í
alþjóðlegri samkeppni, en að öðru leyti
verði fylgt hliðstæðum reglum og settar
verða um C02 skatt í samkeppnislöndun-
um.
8) Gjaldtaka af bifreiðum og eldsneyti
verði endurskoðuð með það fyrir augum
að auka hlutfall sparneytinna bifreiða.
Stefnt er að því að vörugjöld á bíla sem
valda lítilli mengun, t.d. rafbíla, verði
felld niður.“
Hafið og
andrúms-
loftið
IBÚAFJÖLDI jarð-
ar, sem nú er tæpir
sex milljarðar, vex
hröðum skrefum -
og þar með ásóknin
í náttúruauðlindir.
Meðal annars af þeim sökum er ljóst að
baráttan fyrir vernd þeirra og gegn meng-
un umhverfisins, hafs og andrúmslofts,
verður eitt mikilvægasta verkefni mann-
kynsins næstu áratugi og á nýrri öld.
Gróðurvernd, uppgræðsla lands og
skógrækt, sem íslendingar hafa sem bet-
ur fer vaxandi áhuga á, falla vel að þessu
mikilvæga markmiði. Skógar jarðarinnar
hýsa eitt fjölbreyttasta og flóknasta líf-
kerfi jarðar. Þeir tempra í senn áhrif
veðrabrigða, sem kemur öllu lífríkinu til
góða, og eyða mengun af mannavöldum,
sem berst út í andrúmsloftið. Þeir binda
jarðveg, sem er undirstaða lífs á jörð-
inni, og hefta rof, uppblástur og landskrið.
Fátt er mikilvægara en að vernda og
varðveita vistkerfi skóga, ferskvatn jarð-
ar, hreinleika hafsins, sem og að tryggja,
að endurnýjanlegar auðlindir jarðar séu
nýttar á skynsamlegan hátt. Við íslend-
ingar eigum nær allt okkar undir því að
spornað verði gegn mengun hafanna og
að viðkvæmt umhverfi norðurhjarans
verði verndað eins og kostur er og sjálf-
bær og ábyrg nýting sjávarauðlinda verði
tryggð. Þess vegna fögnuðum við stofnun
Norðurskautsráðsins í fyrra, en það gefur
okkur kjörin tækifæri til að koma sjón-
armiðum okkar í þessum efnum á fram-
færi, m.a. við tvö voldugustu ríki heims,
Bandaríkin og Rússland. Samstarf heim-
skautsríkjanna í svæðisbundnum samtök-
um eru og líkleg til að draga úr spennu,
skapa traust, efla gagnkvæm samskipti
og stuðla þannig að auknu öryggi.
Umhverfis-
skattar
ÞAÐ HLYTUR
að teljast eðlilegt
að starfsemi sem
hefur neikvæð áhrif
á umhverfi fólks,
með einum eða öðrum hætti, taki þátt í
kostnaði við að draga úr mengun og
hreinsa eftir sig. Gjaldtaka í þessum til-
gangi beinir og viðkomandi starfsemi inn
á hættuminni brautir.
Skattasmiðir verða á hinn bóginn að
kunna sér hóf og halda á málum af sann-
girni. Nauðsynlegt verður að teljast að
stefnan og vegferðin í þessum efnum sé
vörðuð í samráði við atvinnulífið - og
reyndar ættu samtök þess að taka þetta
mikilvæga mál, vemd umhverfisins, upp á
heimavettvangi, og hafa visst frumkvæði
um framhaldið.
I kjölfar almennr-
ar og vaxandi
hagsældar og
aukinnar þekk-
ingar á lífríki
jarðar hefur kröf-
unni um hreinna
umhverfi vaxið
f iskur um
hrygg ... Barátt-
an fyrir varð-
veizlu náttúru-
auðlinda og gegn
mengun umhverf-
isins, hafs og and-
rúmslofts, verður
eitt mikilvægasta
verkefni mann-
kyns næstu ára-
tugi og á nýrri
öld.