Morgunblaðið - 03.10.1997, Blaðsíða 38

3$ í'ÖSTUDAGUR 3. OKTÓBER 1997
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
+
Váhrif
í MAÍ sl. birtist eftir mig grein
í Morgunblaðinu um ferð sendi-
nefndar sérfræðinga í váhrifum/
áfallastreitu/post-traumatic
stress, til Suður-Afríku. Notaði
ég þar orðið váhrif í stað áfalla-
streitu. Orðið áfallastreita hefur
mér aldrei þótt lýsa nægilega vel
því ástandi, sem skapast við mikla
hættu. Er ég vann að þessari
grein sá ég æ betur að áfall tákn-
ar í margra hugum allt frá lykkju-
Helztu einkenni váhrifa
eru kvíði, svefntruflanir,
martraðir, sektarkennd,
endurupplifanir, við-
bregðni og áhugaleysi,
segir Páll Eiríksson,
en líkamleg einkenni
koma oft fram í lélegri
heilsu.
^illi í nælonsokk til afleiðinga
skelfilegra snjóflóða. Leitaði ég
því í orðasmiðju próf. Halldórs
Halldórssonar hins snjalla orða-
smiðs og beiddist hjálpar. Halldór
lagðist undir feld í nokkra daga
og. árangurinn varð orðið:
„váhrif". Próf. Halldór segir:
„Orðið vá er í til þess að gera
gömlum nýyrðum notað um áföll,
sérstaklega sem verða af slysum
og náttúruhamförum sbr. vá-
trygging. í samsettum orðum er
orðið áhrif stundum stytt í hrif
sbr. hughrif. Váhrif gæti þannig
merkt áhrif, sem verða af hvers
kyns áföllum s.s. slysum og nátt-
úruhamförum. Við váhrif mætti
síðan bæta orðum eins og hjálp
eða meðferð, váhrifahjálp,
váhrifameðferð eftir því sem við
á hveiju sinni.“
Hvað eru þá váhrif?
Vá má kalla það
ástand/aðstæður, sem verða þess
valdandi, að einstaklingnum
finnst sér ógnað líkamlega/and-
lega þannig að hann óttist um líf
sitt, heilsu og sjálfstæði, fjöl-
skyldu, vina eða annarra. Þetta
getur gerst skyndilega við snjó-
flóð, húsbruna, skipskaða, bílslys,
rán, líkamsárás, nauðgun eða
morð svo eitthvað sé nefnt. Einn-
ig getur langvarandi líkamlegt
eða andlegt ofbeldi eða líf í sí-
felldu óöryggi um líf og heilsu
sína eða annarra sem manni þyk-
ir vænt um haft sömu áhrif. Ekki
má heldur gleyma því, að mikill,
margvíslegur, margfaldur eða sí-
endurtekinn missir getur haft
sömu áhrif. Missir ástvinar, sem
verið hefur einstaklingnum allt,
getur kippt fótunum undan þeim,
sem eftir stendur.
Vá, þessi hræðilega ógnun,
getur svo valdið váhrifum. Ástæð-
an er þær sterku tilfinningar, sem
koma í kjölfar þessarar ógnunar
og geta gert einstaklingnum
ókleift að hugsa, tjá sig, hegða
sér eða framkvæma hluti á venju-
legan hátt. Einstaklingurinn
stendur frammi fyrir vá, sem
ruglar allt hans innra jafnvægi.
Við höfum öll byggt upp okkar
varnarhætti gegn sársauka, eins
konar andlega brynju eða húð.
Allt í einu eða eftir
ógnun í langan tíma
dugar þessi brynja
ekki, hún brestur
jafnvel í mél. Eftir
stendur einstakling-
urinn með gapandi
sár. Hjálparleysi,
vanmáttarkennd og
ofsahræðsla getur
gagntekið einstakl-
inginn.
Viðbrögð okkar eru
einstaklingsbundin og
einnig tengd aðstæð-
um og ástandi hveiju
sinni. í raun má telja
þetta eðlileg viðbrögð
við óeðlilegum að-
stæðum. Sumir, kannski flestir,
ná innra jafnvægi innan nokkurra
vikna eða mánaða þótt örin hverfi
aldrei. Aðrir komast ekki úr víta-
hringnum og festast í váhrifum.
Traust einstaklingsins á lífinu,
umhverfi og manneskjum er horf-
ið. Engu er að treysta og ekkert
er unnt að sjá fyrir. Lífið og
umhverfið verður nú hættulegt,
jafnvel fjandsamlegt í huga þess-
arra einstaklinga. Allt er von-
laust. Viðkomandi hengir sig ef
til vill í þann fyrsta bezta, sem
sýnir einhveija hlýju, en sá hinn
sami getur á örstundu orðið
hættulegur óvinur í huga þess,
sem festist í váhrifum. Umhverfið
verður gjarna annað hvort svart
eða hvítt. Mikil hætta er á, að
einstaklingurinn lokist inni til-
finningalega og staðni. Að öðru
jöfnu hefur þetta því meiri áhrif
á persónuleikann og tilfinninga-
þroska sem einstaklingurinn er
yngri.
Helztu einkenni váhrifa eru
kvíði, svefntruflanir, martraðir,
sektar- kennd, endurupplifanir,
viðbregðni og áhugaleysi. Ein-
staklingurinn reynir að forðast
að hugsa um hvað
gerst hefur. Líkamleg
einkenni koma oft
fram í lélegri heilsu.
Helst er að vænta ein-
kenna frá blóðrásar-
kerfi, meltingarkerfi
og taugakerfi. Þreyta
og úthaldsleysi er al-
gengt. Sálfræðileg
einkenni s.s. depurð,
aðlögunarerfiðleikar
ogjafnvel aukin árás-
arkennd og bráðlyndi
má oft sjá. Félagsleg
einkenni með aukinni
Páll áfengisneyzlu og
Eiríksson reykingum ásamt
lystartruflunum eru
heldur ekki óþekkt fyrirbæri. Til-
hneigingu til einangrunar má og
oft sjá.
Komið hefur í Ijós í erlendum
rannsóknum, að skyndidauði, bíl-
slys og sjálfsvíg eru algengari
meðal fólks með váhrif en ann-
arra. Standi váhrif yfir lengur en
í eitt ár verða áhrifin á líf viðkom-
andi mun meiri en ef þau standa
yfir í skemmri tíma en eitt ár.
Tölur um tíðni váhrifa á íslandi
hefi ég ekki, en rannsóknir er-
lendar virðast benda til, að allt
að 10% einstaklinga beri merki
um váhrif hveiju sinni. Váhrif
virðast algengari meðal kvenna,
GREIÐSLUR VEGNA
LÆKNISÞJÓNUSTU
Því miður er Tryggingastofnun ríkisins ekki heimilt að endurgreiða
kostnað vegna þjónustu lœkna sem eru ón samnings við
stofnunina. Á sama hótt eru kvittanir fyrir þjónustu eftirtalinna
sérfrœðinga ekki teknar gildar við útgófu afslóttarkorta.
Frá og meö 1. september 1997 eru eftirtaldir
sérfrœðingar ekki með samning við TR:
Þvagfæralæknar
Eiríkur Jónsson, Geir Ólafsson, Guðjón Haraldsson, Guðmundur Geirsson,
Guðmundur V. Einarsson, Hafsteinn Guðjónsson, Þorsteinn Gíslason
Frá og með 1. október 1997 eru eftirtaldir
sérfrœðingar ekki með samning við TR:
Háls- nef- og
eyrnalæknar
Þórir Bergmundsson
Þvagfæralæknar
Ársæll Kristjánsson,
Egill A. Jacobsen,
Eiríkur Jónsson,
Geir Ólafsson,
Guðjón Haraldsson,
Guðmundur Geirsson,
Guðmundur V. Einarsson
Hafsteinn Guðjónsson,
Þorsteinn Gíslason.
Bæklunarlæknar
Ágúst Kárason,
Arnbjörn H. Arnbjörnsson,
Bogi Jónsson,
Brynjólfur Jónsson,
Brynjólfur Y. Jónsson
Brynjólfur Mogensen,
Gunnar Þór Jónsson,
Haukur Árnason,
Höskuldur Baldursson,
Ragnar Jónsson,
Ríkarður Sigfússon,
Rögnvaldur Þorleifsson,
Sigurður Á. Kristinsson,
Stefán Carlsson,
Svavar Haraldsson,
Yngvi Ólafsson.
Sjúkratryggingadeild
TRYGGINGASTOFNUN
Q7RÍKISINS
Skurðlæknar
Halldór Jóhannsson,
Hrafnkell Óskarsson,
Höskuldur Kristvinsson,
Jóhannes M. Gunnarsson,
Sigurður E. Þorvaldsson,
Sigurgeir Kjartansson,
Stefán E. Matthíasson,
Tryggvi Stefánsson,
Þórarinn Arnórsson,
Þórir Njálsson,
Þorvaldur Jónsson.
sem ef til vill orsakast af ofbeldi,
nauðgunum og kynferðislegri
misnotkun. Margt er þó órann-
sakað ennþá.
Af þessu má sjá, að váhrif eru
völd að vanlíðan margra og hefur
mikil áhrif á einstaklinga, fjöl-
skyldur og samfélagið. Verður því
að búa svo um, að einstaklingar
sem lenda á váhrifu'm fái þá að-
stoð og hjálp, sem þeir þarfnast.
Oft er rokið upp til handa og fóta
þegar stórslys verða. Því miður
gleymast svo einstaklingamir er
nokkrir mánuðir em liðnir. Ein-
staklingar, sem lenda í „minni“
áföllum, að dómi almennings,
gleymast oft alveg. Þeirra missir
er þó oft engu minni og váhrifin
engu áhrifaminni. Nefna má og
að váhrif meðal flóttamanna, t.d.
frá fornu Júgóslavíu, eru mjög
algeng. Erfiðleikar þeirra við að
fá hjálp em oft miklir þar sem allt
í einu hafa þeir misst land sitt,
tungumál og menningu og verða
að bjarga sér illa talandi á nýju
máli fyrstu árin. Hryllilegar mynd-
ir hafa þeir og oft í bakpokanum.
Síðustu árin hefur skilningur
okkar íslendinga á andlegum
áhrifum í kjölfar voveiflegra at-
burða aukist, en betur má ef duga
skal.
Höfundur ergeðlæknir.
Breytum kennara-
menntuninni
Guðbrandur
Stefánsson
HVERNIG má það
vera að fólk leggi á
sig þriggja ára há-
skólanám eftir stúd-
entspróf til þess að
fara út á vinnumark-
aðinn og hafa upp úr
krafsinu sjötíuþúsund
krónur í mánaðar-
laun. Það ætti að
rannsaka þennan hóp
sem er að byija kenn-
aranám í dag. En
hvernig getur þetta
orðið raunin? Ein
ástæðan er örugglega
sú að kennarastarfið
er gríðarlega
skemmtilegt og gefandi starf, og
kennarar eru almennt ekki pen-
ingaþenkjandi fólk. En að ástand-
ið sé eins og það er í dag, held
ég að sé fyrst og fremst okkur
kennurunum sjálfum að kenna.
Við þurfum að taka til heima hjá
okkur. Við og okkar starf verður
ekki tekið alvarlega fyrr en við
förum sjálf að virða og meta það
hærra en raunin er í dag. Við
verðum að vera tilbúin að fara
óhikað í hart og láta ekki bjóða
okkur þetta ástand. Neita að
vinna með lausa samninga og ef
gerðir eru samningar eftir að gild-
andi samingur er laus, þá eiga
nýju samningarnir skilyrðislaust
að gilda frá þeirri dagsetningu
sem síðustu samningar urðu laus-
ir. Eiga börnin á íslandi ekki betra
skilið en óánægða kennara sem
eru hlaupandi um allar trissur í
aukavinnu og boðandi verkfall
með mjög reglulegu millibili? Er
kannski meiningin sú að við för-
um í verkfall annað hvert ár
næsta áratuginn? Ég trúi ekki að
foreldrar, sem eiga börn í grunn-
skólunum, séu sáttir við þetta
ástand. Kennarar, stöðvum al-
gjörlega að hægt sé að ráða
ómenntað fólk í stöður sem ekki
fást menntaðir kennarar í. Gerðar
eru allt aðrar kröfur til menntaðs
og ómenntaðs kennara, og finnst
engum skrítið. Skólastjórar eiga
heldur ekki að taka í mál að ráða
ómenntað fólk. Ekki er hægt að
ráða ómenntaðan mann á vörubíl
sem þarf meirapróf á, og eru eng-
ar undantekningar gerðar á því.
Það skýtur því skökku við að það
tekur 6 vikur að ná
sér í meirapróf en þijú
ár að ná sér í kenn-
araréttindi.
Er Kennaraháskól-
inn og kennaranámið
ekki bara mistök og
vitleysa frá upphafi
til enda? Hrein og
bein peningasóun?
Skólastarfið virðist
ganga eins og klukka
í dag burtséð frá því
hvort um menntað
eða ómenntað starfs-
fólk er að ræða. Kröf-
ur yfirvalda í dag eru
einungis að klukkan
stoppi ekki. Hvort klukkan sé
sein eða fljót virðist engu skipta.
Forvitnilegt væri að vita hversu
Eiga bömin á íslandi
ekki betra skilið, spyr
Guðbrandur J. Stef-
ánsson, en óánægða
kennara?
margir kennaramenntaðir ein-
staklingar eru út í þjóðfélaginu
sem eru ekki i kennslu. Þeirra
menntun hefur kostað eitthvað
og mætti eflaust spara milljónir
í dag með því að stytta kennara-
námið. Þetta fátæka íslenska
þjóðfélag sem ekki getur borgað
fólki laun sem hægt er að lifa af,
hefur ekkert með það að gera að
vera að byggja smjör-, kjöt- eða
kennarafjöll. Sem dæmi má nefna
að út úr íþróttaskólanum á Laug-
arvatni koma um 30 nýir íþrótta-
kennarar á ári ásamt nokkrum
úr Kennaraháskólanum í Reykja-
vík, og öll starfsstéttin er um 350
íþróttakennarar.
Hættum þessum þykjustuleik
og peningabruðli. Það er ekkert
mál að kenna. Það getur hver sem
vill og ekki þarf prófín til. Því
getur það ómögulega tekið þijú
ár að læra eitthvað sem einskis
virði er. Annaðhvort setjum við í
lög að ekki megi ráða ómenntað
fólk til starfa í skólunum eða
styttum kennaranámið í 6 vikur.
Höfundur er íþróttnkcnnnri.
J