Morgunblaðið - 08.01.1998, Blaðsíða 26

26 FIMMTUDAGUR 8. JANÚAR 1998
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
XI
JLjLi
RIÐ 1986 birtist löng grein í Jólales-
bók, sem fjallaði um danska málar-
ann Vilhelm Hammershöi (1864-
.1916). Tilefnið var að nokkrum árum
áður, nánar tiltekið 16. október til 29. nóvem-
ber 1981, var haldin yfirlitssýning er markaði
tímamót í húsakynnum herrasetursins í Ordr-
up á Chariottenlund, sem er ein af útborgum
Kaupmannahafnar. Fann ég til mikils fiðrings,
en hafði ekki tök á að bregða mér utan í það
sinnið, en er ég gisti borgina árið eftir var mér
gefín sýningarskráin, sem þá var ófáanleg, en
seinna endurútgefin.
Um var að ræða sýningu á vel á annað
hundrað verkum og vakti hún mikla athygli og
má segja að með henni hafí þessi mikli málari
loks fengið þá viðurkenningu í heimalandi
sínu, sem hafði látið svo lengi bíða eftir sér, en
þeir voru ýmsir til sem mátu þennan lista-
mann réttilega og var stærð hans ljós.
Þungbúnar myndir listamannsins voru mér
nokkur ráðgáta er ég leit þær íyrst á Ríkis-
listasafninu á haustmánuðum 1950, og lengi
framan af. En þrátt fyrir alla grámóskuna sem
mér fanst einkenna dúkana urðu þeir fljótlega
áleitnir fyrir myndrænan skýrleika og rök-
hugsun. Þrjóskaðist þó að viðurkenna slíka list
byggða á gráfólva sem rímaði svo mjög við
eintóna byggingarnar í borginni og veðurfarið
í skammdeginu um leið. Þeim var líka valinn
staður í hornsal innst á efri hæðinni, sem var
þá afar dökkur sem ekki bætti úr skák. I þann
tíma var ég helst uppnuminn af hreinum og
sterkum litum ásamt miklum formrænum
átökum eins og svo margir málarafélagar mín-
ir frá sögueyjunni. Seinna átti þetta eftir að
breytast og áttu tíðar safnaferðir mestan þátt
í því, þær voru helsti lærimeistarinn.
Þannig þróuðust fyrstu kynni listspírunnar
af málaranum, en veturinn eftir rakst ég á
neðanmálsgrein eftir tvo sænska stúdenta í
London, að mig minnir í Politiken, er að hluta
til skaraði málverk Hammershöi. Þeim mælt-
ist vel og viturlega og það varð til þess að ég
fór að veita málverkum hans meiri athygli á
mínum mörgu heimsóknum á safnið, og er ár-
in liðu voru verk hans meðal þeirra sem helst
var staðnæmst við, einkum eftir að mikilvægi
og töfrar grátónaskalans urðu mér ljósir. Slíkt
tekur tíma, ekki síður en að koma auga á feg-
urð og margbreytileika svarta litarins. Hvoru-
tveggja sem sértækra litbrigða án þess að
tengja þau við einhverja afmarkaða þætti í
mannlífínu, siðvenjur og siðspeki, og er mikil-
vægur áfangi í myndlestri. Þetta að skynja lit
sem lit, jafnframt rökrétt og skynrænt sam-
ræmi lita innbyrðis.
Var ekki fullkomlega sáttur við grein mína í
Lesbók, er ég fór fyrirvaraiaust utan og kom
heim of nálægt jólum til að ná að lesa prófarkir
og létu afleiðingamar ekki á sér standa. En
þetta var þó í fyrsta skipti
sem listamaðurinn var
sérstaklega kynntur á Is-
landi, og mjög fáir hér-
lendir myndlistarmenn
vissu af honum hvað þá
almenningur og meistar-
inn loks kominn á blað.
Þótt Hammershöi ætti
lengstum við mótlæti að
stríða í heimalandi sínu,
sást mönnum ekki yfir
hann í Evrópu í lok fyrri
aldar og í upphafi þessar-
ar. Gerði þýska skáldið
Rainer Maria Rilke, sem
þá bjó í París, sér ferð til
Kaupmannahafnar til
þess eins að hitta hann.
Þetta voru tímar ferða-
laga og mikilla innbyrðis
samskipta listamanna,
þeir bjuggu allstaðar og
sýndu verk sín út um all-
ar trissur. Þá voru al-
þjóðlegar listastefnur á
mörgum stöðum, og
menn gengu yfir fjöll og fimindi til að nálgast
þær. Van Gogh og Gauguin sýndu meira að
segja sem gestir á frægri sýningu í Kaup-
mannahöfn 1893. Þá var ekki til ein þungamiðja
listarinnar heldur margar listaborgir og margar
ólíkar listastefnur. Margt var að gerast; Monet
á fullu að mála dómkirkjur og Munch lostafullar
madonnur, Hammershöi stemmningamyndir
frá Kaupmannahöfn, Degas ballettdansmeyjar,
Cézanne fjallið St. Victoire, Ensor furðuverur
og grímur, Bume Jones goðsögulegar myndir,
Gauguin náttúrubörn á Thaiti og tolíarinn
Rousseau sinn næva heim. Þrátt fyrir öll þessi
nánu samskipti var ekki um að ræða neina eina
viðurkennda alþjóðlega stefnu eins og á seinni
tímum, engar tímabundnar listbylgjur gengu
yfir sem mörkuðu heimatilbúin skil á nýju og
gömlu. Fyrri heimsstyrjöldin batt enda á þessa
opnu og hreinskiptu tíma og lokaði um leið fyrir
allan frama Hammershöi, sem dó bitur og von-
svikinn um miðbik hennar.
Helst vom landar hans ekki með á nótunum
hvað list hans snerti, og þar fremstir í flokki
Kyrrð í rými
Umheimurinn hefur verið nokkuð lengi að uppgötva að
danski málarinn Vilhelm Hammershöi var um sína
daga einn af risunum í norrænni málaralist og Evrópu
um leið, en um þessar mundir er sýning á 72 myndum
hans á Orsay-safninu í París, sem kann að marka
nokkur tímamót að áliti Braga Ásgeirssonar.
SENNILEGA er það morgunsólin sem sendir geisla sína inn um gluggann í myndinni „Dans
rykkornanna". Leiðir hugann að spaklegum orðum hins næsta óþekkta rithöfundar G.
Kouwenar: „Á hveijum morgni hefjast jafn margir dagar og það eru manneskjur á jörðinni".
TVÆR afar einkennandi innimyndir frá upphafi aldarinnar, og ekki ólíklegt að konan á
myndinni sé Ida Ilsted, eiginkona málarans.
listsögufræðingar og starfsbræður hans. Leið-
ir hugann að erfiðleikum og mótlæti Edvards
Munchs heima fyrir í Kristianíu (Osló). En
Hammershöi var af allt annarri skapgerð en
Munch, hin viðkvæma lund hans þoldi síður
mótlæti og hann dró sig inn í skel sína á
heimaslóðum, þrátt fyrir að hann gerði víð-
reist suður á bóginn. Hlédrægni hans var með
ólíkindum en hins vegar var Munch metnaðar-
gjarn heimsmaður sem sló um sig hvar sem
hann kom og var vinur og félagi margra
fremstu andans manna Evrópu.
Að ég minnist hér endurtekið á Munch, er
vegna þess að þeir voru samtíðarmenn, Norð-
maðurinn einungis ári eldri, og um leið voru
þeir þungaviktarmenn norrænnar myndlistar
um sína daga. Að auki hafa báðir komist í sömu
aðstöðu, sem er að myndir þeirra hafa verið
kynntar með sérsýningum á Orsay-safninu í
París, sem telst ómældur heiður, en safnið er
eitt af þeim mest sóttu á jarðkringlunni. Frakk-
ar eru ekki vanir að sýna norrænum málurum
slíkan sóma og þeir hafa til skamms tíma helst
ekki viljað vita af Munch, eiga enda lítið ef
nokkuð eftir hann á söfnum sínum. Hafa jafnvel
reynt að spyrða hann við villidýrin frönsku, þ.e.
Les Fauves, þótt margur viti að hann var um
10-15 árum á undan þeim ágætu málurum.
Hins vegar er alveg rétt að Munch varð sem
bergnuminn af áhrifastefnunni er hann kom til
Parísar í íyrsta skipti 1885, og þá sér í lagi af
Camille Pissarro. En þessi áhrif braut hann
undir persónuleika sinn eins og önnur sem
hann varð fyrir á meginlandinu, sem gerði hann
að frumkvöðli úthverfa innsæisins.
Til frásagnar er, að það tók nokkur ár að ná
samkomulagi um Munch-sýninguna á Orsay,
því Frakkar vildu helst leggja megináherslu á
frönsk áhrif í list hans, en Munch-safnið vildi
auðvitað kynna lykilverk meistarans og draga
fram sjálfstæði hans. Ekki sá ég sýninguna,
en mér skilst að hér hafi verið farið bil beggja,
en ekki voru allir sáttir við útkomuna, töldu
Munch mun meiri listamann en fram kom.
Gagnstætt Munch var það sérstakt með
Hammershöi, að Frakkar mátu hann iyrstir
manna og á líkum tíma er landar hans höfu sært
hann holundsári með því að hafna framlagi hans
til Neuhausisku verðlaunanna svonefndu 1885.
Hinn frægi listrýnir Theodore Duret, veijandi
og baráttumaður frönsku áhrifastefnunnar, gaf
listamanninum þá einkunn í blaðinu Köbenhavn
1990, að hann væri málari af fyrstu gi'áðu. Taldi
myndir hans flokki fremri öliu öðru sem hann
hafði séð af danskri list og festi sér eina í sitt fá-
gæta einkasafn. Og núverandi forstöðumaður
Orsay-safnsins, Henry Loyrette, sem sá fyrst
verk eftir hinn fullkomlega óþekkta danska mál-
ara Hammershöi fyrh’ 20 árum, varð strax upp-
numinn af þeim; „Hammershöi er kyrrðin, ein-
beitnin, dýptin, málari hinna fáu litatóna, og þeg-
ar ég hafði rýnt í þau um stund uppgötvaði ég að
hann er mjög fágaður og útsmoginn máiai’i."
Ordrup-safnið á Charlottenlund virðist hafa
sérstakan áhuga á að gera veg Hammeshöi
sem mestan og hefur unnið mikið og gott
kynningarstarf. Nú síðsumars var það aftur
með sýningu á verkum hans, sem væntanlega
vakti ekki minni athygli en hin fyrri. Og það
var í náinni samvinnu við safnið og forstöðu-
konu þess, Önnu Birgittu Fonsmark, að sýn-
ingin á Orsay var sett upp og eru verkin 72 að
stofni til hin sömu. í millitíðinni hefur verkum
hans verið haldið veglega fram á söfnum í
Danmörku, og var aðalsalur Hirsprungska-
safnsins á Stokkhólmsgötu lagður undir þau
fyrir réttu ári og dvaldist mér þar langa stund
og er farinn að þekkja lífsverk hans giska vel.
Hugðist þó skoða sýninguna á herrasetrinu en
komst ekki vegna anna sem nú gerði skiljan-
lega minna til. Hammershöi er þó einn þeirra
listamanna sem maður sér í nýju ljósi á hverj-
um þeim stað sem verk hans eru hengd upp,
verður líkast ferskri innsetningu, Installation.
Árið 1988 kom út á vegum forlagsins Gyld-
endal veglegt rit upp á 460 síður í stóru broti
um list og lífsferil Hammershöi í samantekt
rithöfundarins og Iistsögufræðingsins Poul
Vad, sem ég var fljótur að festa mér. Með
þessari bók er honum skipað í fremstu röð
danskra málara og hún er einmitt unnin á
þann skilvirka og hlutlæga hátt sem við höfum
svo margt að læra af.
Skrifa þetta einkum til að vekja athygli á
sýningunni á Orsay-safninu sem stendur til 1.
marz 1998, en kveikjan var þó helst grein sem
birtist í desemberhefti Beaux Art, virtasta og
glæsilegasta listtimariti Frakklands.
Sýningin mun vafalítið marka nafn
Hammershöi enn frekar á spjöld sögunnar og
hann er einn þeirra norrænnu listamanna sem
komnh’ eru á óskalista margra þekktustu lista-
safna veraldar. Það er uppörvandi að rekast
stöðugt á fleiri verk norræna listamanna á söíh-
um sem hanga við hlið stóru nafnanna, og til
skamms tíma hafa verið vanmetnir í heimalönd-
um sínum og lengstum lítið haldið fram af list-
sögufræðingum sem
hafa verið hallir undii’
módemismann. Alitnir
gamaldags og lummó af
þeim mörgu er þjást af
minnimáttarkennd á
norðurslóðum og viðra
sig upp við stóru þjóð-
imar sem rjúpa við
staur. Að ýmsu leyti
kann sýningin á Orsay
að boða viss hvörf, því
hún hefði verið óhugs-
andi fyrir fáeinum ár-
um.
Loks er til frásagn-
ar, að í lok sjöunda
áratugarins vöktu
kaup Ordrups-safnsins
á málverkinu „Dans
rykkornanna", sem
mér skilst að sé kenni-
mark sýningarinnar í
París, óskipta athygli.
Þáverandi safnstjóra,
Hanne Finsen, tókst
að hremma það fyrir
framan nefið á alþjóðlegum listhöndlurum,
sem voru loks að gera sér grein fyrir vægi
Hammershöi. Nefndu blöðin þetta feng ársins
á listamarkaði, og Hanne Finsen, sem þá var
að undirbúa sýninguna 1981, réttlætti miljóna-
kaupin með því að sérfræðingar álitu þetta eitt
af frábærustu verkum málarans. Og skyldi
hún ekki hafa haft rétt fyrir sér?
Leiðrétting
í rýni minni um rit Heimilisiðnaðarfélags ís-
lands „íðir hugar og handa“ varð mér á í mess-
unni er ég fjallaði um „Listaverkin á Sléttuvegi".
Hið fyrsta var hér ura sérstaka hönnun
hinnar ágætu listakonu Ásu Ólafsdóttur að
ræða, en föðurnafn hennar misritaðist fyrir
óskiljanlega handvömm og svo var um saumuð
teppi að í’æða en ekki ofin. Þá áleit ég skóla
þann sem Katrín Didriksen nemur við vera í
Kaupmannahöfn, en hann mun vera á Fjóni.
Bið ég hlutaðeigendur velvirðingar á mis-
tökunum.
Bragi Ásgeirsson
SJÁLFSMYND Hammershöi.