Morgunblaðið - 01.02.1998, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 1. FEBRÚAR 1998
ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ
Þrátt fyrir hrakspár og Færeyjamál er staða Nyrups sterk eftir fímm ár í embætti forsætisráðherra
P
OUL Nyrup Rasmussen
(setti siðferði á oddinn
þegar hann komst til
valda án kosninga 25.
janúar 1993 í kjölfar
skyndilegrar afsagnar Pouls
Schlúters og hægristjórnar hans.
Stjórnin varð að fara frá vegna ta-
mílamálsins, sem að miklu leyti
snerist um siðferði. Undanfarið
hefur Nyrup sjálfur þurft að glíma
við siðferðisspumingar vegna
Færeyjamálsins, þar sem siðferðis-
matið víkur fyrir þeim pólitíska
veruleika að vinstriflokkarnir tveir
á þingi, Sósíalíski þjóðarflokkurinn
og Einingarlistinn, standa við hlið
jafnaðarmannastjórnarinnar fram í
rauðan dauðann. Miðjuflokkarnir
virðast ekki heldur á því að snúa
sér til hægri og því situr Nyrup og
stjóm hans sem fastast. Niðurstaða
hins færeyska fárviðris
undanfarið er því sterkari
staða Nyraps og veikari
staða hægrivængsins, þar
sem Uffe Ellemann-Jensen
formaður Venstre og leið-
togi stjórnarandstöðunnar
hefur að því er virðist ekki
megnað að koma höggi á
Nyrap.
Gömlum vinstrikreddum
rutt út
Afmæli gefa tilefni til að
láta hugann reika yfir far-
inn veg. Þegar Nyrap
komst til valda og færði
Danmörku vinstristjóm
með stuðningi miðjuflokka í
stað hægristjórnar undan-
farinna tíu ára vora hægri
stjómir við völd í Frakk-
landi, Bretlandi, Svíþjóð,
Finnlandi og á Ítalíu. Síðan
hafa jafnaðarmannastjómir
eða miðju-vinstristjórnir
tekið við völdum í öllum
þessum ríkjum. Svo virðist
sem sigurganga breska
Verkamannaflokksis hafi
haft mest áhrif og Tony
Blair þótt marka upphaf
nútíma jafnaðar/vinstri-
stefnu með því að ryðja út
gömlum vinstri kreddum.
Hins vegar gleður fátt Nyr-
up meira en fullyrðingar
um að eiginlega hafi danski
Jafnaðarmannaflokkurinn
hnikast í þessa bresku nú-
tímaátt áður en Blair komst
í hið pólitíska sviðsljós.
Það má líka færa ýmis
rök fyrir því. Á meðan til
dæmis sænskir og þýskir
jafnaðarmenn taka andköf
yfir hugmyndum á borð við
vinnustaðasamninga þá
hafa danskir jafnaðarmenn
verið óhræddir við þá
breytingu. Þeir státa líka af sveigj-
anlegum vinnumarkaði, þar sem
vinnuveitendum er gert auðvelt að
ráða fólk og reka, en launþegar era
tryggðir með háum lágmarkslaun-
um og bótakerfi, sem auðvelt er að
komast í. Nútíma bótakerfí hafa
hins vegar þann galla að þau era
greið inngöngu en erfið útgöngu,
bæði í raun og eins sálfræðilega, en
danska stjórnin vinnur ötullega að
því að gera bæði inn- og útleiðina
jafn greiða. Hvort lausnin er mjög
sérdönsk má deila um. Hollending-
ar hafa hnikað sínum vinnumark-
aðsmálum í svipaða átt. En þegar
bandaríski hagfræðingurinn og Nó-
belsverðlaunahafinn Paul A. Samu-
elson segir að Evrópu sé nær að
líta á Danmörku sem fyrirmynd í
efnahagsmálum en Bandaríkin þá
hljómar það eins og fegursta tónlist
í eyram Nyraps.
Frá hugsjónum
til hagfræði
Sjálfur er Nyrap holdgervinur
þeirra umskipta er felast í því að
áherslur færast frá hugsjónum til
hagfræði, því hann er hagfræðing-
ur og vann sem slíkur innan verka-
lýðshreyfingarinnar þangað til
hann helgaði sig stjórnmálum eftir
að vera kosinn á þing 1988. Þegar
hann velti Svend Auken úr for-
Frá hugsjónum
til hagfræði
Danska jafnaðarmannastjórnin undir stjórn Pouls Nyrups
Rasmussens fagnaði fímm ára afmæli sínu um leið og hún
sneri sig út úr Færeyjamálinu. Sigrún Davíðsdóttir hugar að
afmælisbarninu og hræringunum undanfarið.
FUNDAÐ í danska ríkissambandmu. Nyrup ræðir við þá Jonathan Motzfeldt, lögmann Grænlendinga, og Edmund Joensen,
lögmann Færeyinga, í ferjunni á milli Voga og Þinganess á Færeyjum.
mannsstóli vorið 1992 kom ekki ein-
ungis jafnaðarmaður annars stað.
Þótti Áuken mun vinstrisinnaðri en
Nyrup.
Það að flokkurinn færði sig í
auknum mæli til hægri helgaðist
ekki síst af því að flokkurinn
hrökklaðist frá völdum 1982 eftir að
hafa gefist upp við að ná tökum á
efnahagsmálunum. Flestir jafnað-
armenn töldu að hægristjórn gæfi
flokknum tækifæri til að safna hug-
myndum og nýjum kröftum í smá
tíma. Engum datt í hug að hinum
atkvæðalitla Schlúter tækist að
halda um stjómartaumana í heilan
áratug. Schlúter og félagar vora
undir áhrifum af sömu hugmyndum
og Thatcher í Bretlandi og Reagan
í Bandaríkjunum og eftir því sem
hægristjómin náði sífellt betri tök-
um á efnahagsmmálum færðist
Jafnaðarmannaflokkurinn einnig til
hægri. Þessir straumar styrktust í
flokknum eftir því sem leið á
stjómartíma hægristjómarinnar og
náðu svo yfirhöndinni við for-
mannsskiptin 1992. Síðan er vart
hægt að tala um áberandi vinstri-
væng í flokknum og tvímælalaust
ekkert í líkingu við þann sem Blair
glímir nú við.
I orði hefur flokkurinn ekki
gleymt rótum sínum sem verka-
mannaflokkur. Forsvarsmenn hans
tala gjaman um ábyrgð þjóðfélags-
ins á þeim sem minna mega sín og
að nauðsynlegt sé að taka tillit til
þeirra. En þessar athugasemdir
koma oftar fyrir sem aukasetning
en aðalsetning. Aðaláherslan er á
nauðsyn þess að réttindi almenn-
ings séu í skynsamlegu hlutfalli við
skyldur þeirra, áherslan á skyldur
fremur en réttindin, sem hafa ann-
ars verið alls ráðandi í umræðunni
síðustu áratugi. Hér má sjá áhrif
Blairs, sem aftur hefur lært mikið
af Clinton Bandaríkjaforseta og
bandarískum hugmyndafræðingum
á borð við Robert Reich og Amitai
Etzioni, helsta forsvarsmanni svo-
kallaðs „communitarianism“, sem
er á góðri leið með að verða helsta
hugmyndauppspretta Evrópukrata
og kalla mætti samfélagshyggju á
íslensku.
Þetta skrið endurspeglar breyt-
ingar í þjóðfélaginu, en þessi nýja
tegund jafnaðarmennsku höfðar
síður til verkamannanna, sem frá
upphafí hafa verið undirstaða
flokksins og meira til mennta-
manna, skrifstofufólks og opin-
berra starfsmanna. Þessi breyting
á fylgisgrunni flokksins hefur vís-
ast einnig ýtt undir og styrkt þær
breytingar, sem orðið hafa á
flokknum. Hvort þessir kjósendur
koma í stað hins hefðbundna kjarna
á enn eftir að koma í Ijós og þá eins
hver áhrifin verða á stjómmálaand-
rúmsloftið almennt.
Áhrif
Færeyjamálsins
Nyrap hefur á fimm ára ferli sín-
um haft sérstakt lag á að koma sér í
hjákátleg og óþægileg mál. Árið
1996 tók hann þátt í mótmælaað-
gerðum gegn kjamorkusprenging-
um Frakka í Kyrrahafi, sem fólust í
að hjóla frá Jótlandi til Parísar og
afhenda mótmælaskjal þar. Eitt
var að deila mátti um hvort forsæt-
isráðherra eigi að taka þátt í mót-
mælum af þessu tagi. Nyrup varð
hins vegar einnig almennt aðhlát-
ursefni þegar hann hjólaði af stað
með alltof lítinn hjólahjálm. Hann
hjólaði þar að auki einungis fyrstu
kílómetrana en ekki til Parísar.
Þá móðgaði hann breska rithöf-
undinn Salman Rushdie með því að
hafha heimsókn hans og á endanum
varð hann að biðja rithöfundinn op-
inberlega afsökunar.
Færeyjamálið er nýjasta og póli-
tískt viðamesta prófraun Nyraps.
Hann hefur þurft að glíma við mál-
ið frá því haustið 1993 er raddir
vöknuðu um að Færeyingar hefðu
verið hlunnfamir, þegar þeim var
ýtt til að yfirtaka Færeyjabanka
frá Den Danske Bank. Honum
tókst að humma fram af sér rann-
sókn í eitt og hálft ár, en varð að
lokum að samþykkja rannsókn lög-
fræðinga vorið 1995 og skýrsla
hennar birtist 16. janúar sl. með til-
heyrandi fjölmiðlafári. Sjálf birt-
ingin var sögð vandlega skipulögð í
anda þess að Nyrap þykir ötulli við
að kalla til sín almannatengslafræð-
inga en hugmyndafræðinga. Nyrup
fékk skýrsluna um morguninn, en
fjölmiðlar fengu hana ekki fyrr en
kl. 16, svo úttektir þeirra á málinu
voru takmarkaðar. Þetta var líka á
fóstudegi og helgarládeyðan
framundan.
Nyrap beindi athyglinni strax að
bankanum, sem hefur orðið að þola
hörð orð og tilskipanir forsætisráð-
herra um að bankinn verði að
borga, þó óljóst sé fyrir hvað og
hvernig. Nyrup gerir minna úr að
það vora hans eigin emb-
ættismenn, sem gerðu upp-
kast að samningnum og þótt
hann hafni ekki eigin
ábyrgð sem æðsta pólitíska
stjórnanda ríkisins þá hefur
hann málflutningur hans
aðallega beinst að bankan-
um. Þá tókst honum að
draga broddinn úr þingsá-
lyktun er þingið samþykkti í
þessari viku þar sem stjórn-
in var gagnrýnd. Hættan á
að hann yrði felldur fyrir
málið var hverfandi, því
vinstriflokkarnir tveir era
eins og gefur að skilja ekki
áfram um að ryðja nýrri
hægristjórn braut.
I þessari rimmu hefur
Ellemann-Jensen að
margra mati hegðað sér
óviturlega. Hann talaði frá
upphafi um að skýrslan
svaraði ekki öllu og nú
þyrfti einungis að finna
skjöl, sem sýndu svo óyggj-
andi væri að Nyrap hefði
logið þegar hann segðist
ekki hafa vitað hve óhag-
stæður Færeyingum banka-
samningurinn var. I heila
viku talaði Ellemann-Jen-
sen um þessi ófundnu skjöl,
sem dygðu til að velta
stjóminni. En skjölin eru
enn ekki komin í Ijós, Nyr-
up situr sem fastast og í
kappræðum þeirra tókst
Ellemann-Jensen ekki að
ná yfirhöndinni.
Eins og stendur virðist
Færeyjamálinu vera lokið
pólitískt, en hvort embætt-
ismönnum verður stefnt er
enn óljóst. Það er þó tæp-
lega líklegt. Boltinn færi þá
aftur af stað og hugsanlegt
er að embættismenn sæju
sér hag í að segja öðra vísi
frá undir slíkum kringumstæðum.
Það er til dæmis athyglisvert að
þótt seðlabankamenn, sem aðild
áttu að Færeyjamálinu, væra alfar-
ið á móti því að Den Danske Bank
losaði sig við Færeyjabanka, tóku
þeir samningnum þegjandi og
hljóðalaust. Ef gengið er út frá því
að stjórnin hafi í raun stjórnað mál-
inu, eins og hún ber ábyrgð á að
gera, þá gæti skýringin á þögn
bankamannanna verið að þeir vissu
að stjórnin vildi samninginn einmitt
svona og að breytingar kæmu ekki
til greina. Hvernig fer um hótanir
og aðdróttanir Nyrups í garð Den
Danske Bank er einnig óljóst og
eins hvort og hversu mikið danska
stjórnin dregur af skuld Færeyinga
sem uppbót á bankayfirtökuna.
Með Færeyjamálið yfirstaðið er
Nyrup tilbúinn að kasta sér út í
kosningaslaginn, sem verður ekki
seinna en í haust. Sjálfur er hann
talinn vilja snöggar kosningar og
stöðugt blaktir yfír honum orðróm-
ur um að hann sé á fremsta hlunn
með að lýsa yfir kosningum. Þegar
þar að kemur era hann og flokkur
hans reynslunni ríkari og leiðtoga-
staða hans í flokknum og stjóminni
ótvíræð. Með litlu miðjuflokkana
tryggilega undir vængnum virðast
hægriflokkarnir eiga undir högg
kjósenda að sækja.