Morgunblaðið - 31.05.1998, Síða 22

22 SUNNUDAGUR 31. MAÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
MANNFJÖLDI fagnar Brúarfossi við komu skipsins til Reykjavíkur í mars 1927. Myndin er fengin að láni úr hinni nýútkomnu bók.
Sambandið
seildist til ítaka
í Eimskip
Saga Eimskipafélags íslands er nýkomin út. Guðmundur
Magnússon sagnfræðingur segir Hildi Friðriksdóttur meðal
annars frá því hvernig Sambandið keypti bréf í Eimskip en var
fengið til að selja þau aftur. Einnig að Eimskip fékk tvisvar
tilboð um að kaupa Hafskip og að félagið hóf snemma að
huga að flugrekstri.
SAGA Eimskipafélags ís-
lands frá upphafí til nútíma
er nýkomin út; mjög yfir-
gripsmikil bók með fjölda
mynda. Hún er byggð á rannsókn
Guðmundar Magnússonar, sagn-
fræðings á skjalasafni Eimskipafé-
lagsins, auk opinberra skjala og ým-
issa einkaskjala. „Ég hef haft fullan
aðgang að öllum skjölum félagsins.
Til dæmis byggi ég samskipti Sam-
bands íslenskra samvinnufélaga og
Eimskips á skjölum, sem aldrei
hafa verið birt. Meðal annars var
mjög áhugavert að sjá viðleitni
Sambandsins, undir stjóm Vil-
hjálms Þórs, til að seilast til ítaka í
Eimskipafélaginu. Honum nægði
greinilega ekki að hafa eigin skipa-
deild.“
Guðmundur rekur samskipti fyr-
irtækjanna tveggja frá upphafi og
segir, að þar komi ýmislegt fram,
sem ekki hafi verið á vitorði al-
mennings. „A sjötta áratugnum
keypti Sambandið hlutabréf í Eim-
skip á laun. Forsvarsmennirnir
neituðu því opinberlega en í skjöl-
um sést, að þeir keyptu meðal ann-
ars hlut af einum allra stærsta hlut-
hafanum, Þorsteini Sv. Kjarval. Bak
við tjöldin tókst að koma því þannig
fyrir að Eimskipafélagið keypti
hlutabréfin aftur. Því fylgdi sú
krafa, að Eimskip keypti hlutabréf
Sambandsins í Flugfélagi íslands
og við því var orðið. Eftir þetta má
segja að skapast hafi friður milli fé-
laganna.
Dagblöðin þögðu
Guðmundur tekur fram, að dag-
blöðin í Reykjavík hafi
verið svo flokkspóli-
tísk á þessum tíma, að
þau treystu sér ekki
til að fjalla um málið.
„Var þó skrafað um
þetta í skúmaskot-
um,“ segir hann.
„Eina blaðið sem
þorði að fjalla um mál-
ið var Mánudagsblað-
ið, sem segir okkur
svolítið um fjölmiðlun
á sjötta áratugnum."
Að sögn Guðmundar er ekki fylli-
lega ljóst hvað var raunverulega á
seyði og hvað vakað hafi nákvæm-
lega fyrir forystumönnum Sam-
bandsins á þessum tíma. Nú telja
menn, að Vilhjálmur Þór forstjóri
SÍS hafi staðið fyrir kaupunum.
í bókinni er meðal annars rakin
þróun hlutafjár í félaginu. Eru birt-
ar upplýsingar um stærstu hluthaf-
ana á hverjum tíma frá upphafi.
Sagt er frá opinberum deilum um
hlutabréfakaup í félaginu og ásök-
unum, allt frá árinu 1918, um að
hlutaféð væri að safnast á hendur
fárra kaupsýslumanna.
Þegar Guðmundur er spurður um
þetta segir hann að menn verði að
hafa í huga að hér á landi var ekki
markaður fyrir kaup og sölu hluta-
bréfa fyrr en á allra síðustu árum.
„Kaup og sala hlutabréfa fór yfir-
leitt fram á milli einstaklinga.
Kauphöllin var að vísu rekin hér frá
því rétt fyrir stríð, þar sem slík við-
skipti fóru fram, en þau voru í litl-
um mæli og meira verslað með
verðbréf. Lengst af var það ekki
vegna arðsemi að menn keyptu
hluti í Eimskipafélaginu heldur af
ýmsum öðrum ástæð-
um. Fyrstu áratugina
var hlutafjáreign
mjög dreifð. Fimmt-
án stærstu hluthaf-
arnir áttu 16% af
heildarhlutafénu árið
1917 og staðan var
óbreytt 1937. Það var
ekki fyrr en rekstur-
inn fór að verða arð-
vænlegri á sjöunda
áratugnum að þetta
fór að breytast. “
Albert Guðmundsson seldi
bréfin einhliða
Frá upphafi átti ríkið 5% eign í
Eimskipafélaginu eða 100.000 krón-
ur. Þegar kom fram á níunda ára-
tuginn koma fram hugmyndir um
að ríkinu beri að losa sig við hlut
sinn í stórum atvinnufyrirtækjum,
s.s. Eimskip, Flugleiðum og fleir-
um.
„Þáverandi fjármálaráðherra, Al-
bert Guðmundsson, auglýsti bréf
Eimskips til sölu. Forystumenn fé-
lagsins vildu kaupa þau og endur-
selja þau starfsmönnum og öðrum,
en ráðherra taldi tilboðið ekki við-
unandi. Hann seldi þau Sjóvátrygg-
ingafélagi íslands, sem varð jafn-
framt stærsti eigandi Eimskipafé-
lagsins með rúmlega 11% hlut.
Þessi sala fór fram án útboðs og var
Eimskipafélaginu tilkynnt um hana
eftir á. Á sama tíma má segja að
aukinn áhugi hafi vaknað á bréfum í
Eimskip og markaðsverð hafi farið
að myndast, enda hafði félagið
nokkur ár á undan skilað verulega
góðum árangri."
Spurður hvort innherjaviðskipti
hafi átt sér stað innan Eimskipafé-
lagsins segist Guðmundur ekki hafa
rakið öll viðskipti með einstök bréf í
félaginu. „Ég veit ekki hve mikið er
um að starfsmenn hafi keypt bréf,
en augljóst er að margir þeirra hafa
gert það og gera enn. Þetta hugtak,
innherjaviðskipti, er frekar nýtt hér
á landi. Það er ósanngjarnt og órök-
rétt að beita hugtökum og reglum
nútíma kauphallaviðskipta á hluta-
bréfaviðskipti hér á árum áður.“
Áhrif Eimskips á samfélagið
Gríðarleg samstaða var meðal
landsmanna við stofnun Eimskipa-
félags íslands. í bókinni rekur Guð-
mundur hverju tilkoma þess breytti
fyrir íslendinga og hvaða þýðingu
félagið hafði og hvaða máli það
skipti fyrir þjóðina í heimsstyrjöld-
unum tveimur að hafa sjálfstætt ís-
lenskt sldpafélag.
Eimskipafélagið var stofnað sem
þjóðþrifafyrirtæki og segir Guð-
mundur, að í því hafi legið bæði
styrkur þess og veikleiki. Styrkur-
inn fólst í hinni breiðu samstöðu
þjóðarinnar um að leggja fram fé,
styðja fyrirtækið og eiga við það
viðskipti á ei'fiðleikatímum. Veik-
leikinn fólst í því, að gerðar voru
miklar kröfur til félagsins sem erfitt
var að uppfylla. „Þessar kröfur voru
annars eðlis en gerðar voru til
venjulegra atvinnu- og viðskiptafyi'-
irtækja. Það átti að uppfylla ólíkar
og stundum mótsagnakenndar þarf-
ir landsmanna, án þess að spurt
væri um arð af starfseminni eða
hagkvæmni," segir Guðmundui’.
Þetta kom til dæmis fram í kröfu
um strandsiglingar félagsins og lág
þjónustugjöld og flutningsgjöld. ,Af
því að félagið var
stofnað fyrir almenna
samstöðu fólks fannst
mjög mörgum að þeir
gætu gert kröfur til
þess, ekki síst stjóm-
málamönnum."
Allir höfðu skoðanir
Snemma urðu opin-
berar umræður um fé-
lagið. Þegar það rataði
í fjárhagslega erfiðleika á þriðja
áratugnum og fékk Alþingi til þess
að samþykkja lög um að það væri
undanþegið tekjuskatti og útsvari,
þá hófst 30 ára saga þess á Alþingi.
„Lögin vom samþykkt til fárra ára í
senn og í hvert skipti sem þau voru
endumýjuð var farið yfir stöðu fé-
lagsins og málefni þess rædd vítt og
breitt. Mönnum fannst, að vegna
þess að félagið væri með ákveðin
fríðindi af hálfu ríkisins mættu þeir
gera kröfur til þess umfram önnur
félög. Um langt árabil var því ekki
hægt að reka það eins og eðlilegt
fyrirtæki."
Smám saman breyttust aðstæður
og er það rakið í bókinni hvernig
nýir keppinautar, innlendir og er-
lendir, komu til. „Ég hugsa að fáir
geri sér grein fyrir því núna, hve
samkeppni við Eimskip var stund-
um hörð og hversu margir komu
þar við sögu. Hér vom bæði innlend
og erlend félög sem gengu nærri
Eimskipafélaginu á tímabili. I sam-
bandi við samkeppnina finnst ein-
hverjum það kannski forvitnilegt,
að Eimskipafélagið fékk tvívegis til-
boð um að kaupa Hafskip. Það gerð-
ist bæði 1974 og 1984. Þetta hefðu
menn aldrei viðurkennt opinberlega
en hefðu þótt stórtíðindi á þeim
tíma. Hafskip stóð þá í kröppum
dansi og varð að lokum gjaldþrota."
Huguðu snemma
að flugrekstri
I bókinni eru einnig rakin afskipti
Eimskips af ýmsum málum eins og
flugrekstri. Þar koma fram ýmsar
nýjar, áhugaverðar upplýsingar, að
sögn Guðmundar. „Margir hafa
deilt á Eimskipafélagið íyrir þátt
þess í Flugleiðum, en ég hafði ekki
gert mér grein fyrir því, hve for-
ystumenn félagsins höfðu snemma
farið að hugsa til flugrekstrar," seg-
ir hann.
Hann bendir á að eitt af því sem
einkennt hafi fyrirtækið frá upphafi
sé að kjami manna hafi stýrt félag-
inu. Árið 1919 ákváðu nokkrir þess-
ara manna að stofna Flugfélag Is-
lands hið fyrsta og flytja hingað
flugvél. „Menn voru því strax farnir
að huga að samgöngubótum. Þetta
mistókst, en á næstu árum voru
mönnum flugferðir ofarlega í huga.
Á stríðsárunum áttuðu menn sig á
því, að farþegaflug var að leysa far-
þegasiglingar af hólmi. Ég rek það
aðeins hvemig mönnum verður
þetta ljóst og hvemig skipafélög
hljóti að bregðast við breyttum
tíma. Þessi þróun átti sér reyndar
stað um allan heim. Árið 1945
keypti Eimskip hlut í Flugfélagi Is-
lands og upp frá því var Eimskipa-
félagið ráðandi í FÍ og síðar Flug-
leiðum.“
Flokkadrættir
um félagið
Guðmundur segir að vegna
stærðar sinnar og eðlis, hafi miklir
flokkadrættir verið um félagið og
það hafi verið pólitískt umdeilt.
Stuðningsmenn þess framan af
voru sjálfstæðismenn með Morgun-
blaðið og Vísi í fararbroddi og hins
vegar framsóknarmenn, sem héldu
uppi harðri gagnrýni í Degi og Tím-
anum. ,Ádeilan gekk út á það, að
þjónustan við landsbyggðina væri
ekki nógu góð og að kaupmenn og
útgerðarmenn í Reykjavík væru að
sölsa fyrirtækið undir sig. Þetta
vom mjög óvægnar deilur á stund-
um. Þegar Alþýðuflokkurinn og síð-
ar Sósíalistaflokkurinn komu til
sögunnai- fóru að heyrast raddir um
að þjóðnýta ætti Éimskipafélagið.
Þrátt fyrir þessar pólitísku deilur
má segja að meðal allra flokka og í
öllum blöðum kæmi fram að Eim-
skipafélagið væri þjóðþrifafyrir-
tæki, sem menn hefðu ástæðu til að
vera hreyknir af.“
Spurður um núverandi stöðu
Eimskipafélagsins segir Guðmund-
ur, að enn sé félagið umdeilt eins og
allir viti. „Þó að
mörgum finnist að
itök þess séu mikil í
þjóðfélaginu, þá er
hitt ekki ágreinings-
atriði, að fyrirtækið
er mjög vel rekið. Það
skilar góðum arði,
greiðir fjölda manns
laun, er framkvöðull
að margs konar nýj-
ungum í rekstri og
viðskiptum. Það er ekki tilviljun að
ungt fólk sem hugsar til framtíðar
veðjar á það sem eitt af þeim fyrir-
tækjum sem það vill helst starfa hjá
í framtíðinni, eins og fram hefur
komið í nýrri könnun."
Að lokum segir Guðmundur að
mjög gaman hafi verið að vinna að
bókinni og gríðarlega forvitnilegt.
„Saga Eimskipafélagsins er samofin
þjóðarsögu 20. aldar miklu meira en
títt er um atvinnufyrirtæki. Þetta er
ekki bara viðskiptasaga heldur saga
sjálfstæðisbaráttu, stjórnmála,
efnahagsmála, en einnig saga lit-
ríkra einstaklinga og þeirra sem við
getum sagt að hafi ratt nútímanum
braut á íslandi. Vonandi verður
þessi bók til þess að vekja athygli á
ýmsum þeim athafnamönnum, sem
lyftu hér grettistaki á fyrri hluta
aldarinnar."
Sagt er frá opin-
berum deilum um
hlutabréfakaup í
félaginu og ásök-
unum, ailt frá ár-
inu 1918, um að
hlutaféð væri að
safnast á hendur
fárra kaupsýslu-
manna.
Styrkurinn fólst í
hinni breiðu sam-
stöðu þjóðarinnar
um að leggja fram
fé, styðja fyrirtæk-
ið og eiga við það
viðskipti á erfið-
leikatímum.