Morgunblaðið - 20.08.1998, Qupperneq 30

30 FIMMTUDAGUR 20. ÁGÚST 1998
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 20. ÁGÚST 1998 3 k
JH0f0tntUn&l^
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
ÞANÞOL FRIÐAR-
SAMKOMULAGS
AUGLJÓST ER, að hryðjuverk klofningshóps úr írska
lýðveldishernum í bænum Omagh um síðustu helgi
reynir til hins ýtrasta á þanþol friðarsamkomulagsins í
Norður-írlandi. Ibúarnir eru felmtri slegnir vegna þeirrar
fádæma grimmdar, sem hryðjuverkamennirnir sýndu í
þessum friðsama bæ, þar sem mótmælendum og kaþólikk-
um hefur gengið mun betur að lynda saman en víðast ann-
ars staðar. Nema það sé höfuðástæðan fyrir því, að þessi
öfgahópur IRA-manna lét einmitt til skarar skríða þar til
að spilla þeim brotgjarna friði, sem ríkt hefur á Norður-
Irlandi síðustu vikurnar. Allt bendir til þess, að ill-
virkjarnir hafi stefnt að því að drepa og meiða sem flesta í
tilræði sínu og þá fyrst og fremst konur og börn. Ætlunin
hefur vafalaust verið sú, að æsa sambandssinna svo upp,
að þeir gripu til hefndaraðgerða og kollvörpuðu þar með
friðarsamkomulaginu.
Hugsanlega getur illvirkjunum orðið að ósk sinni, því
fréttir hafa borizt af gífurlegri reiði innan öfgahópa sam-
bandssinna. Líklegra er þó á þessari stundu, að tilræðið í
Omagh hafi gengið svo fram af íbúum Norður-írlands, að
þeir sjái eina hálmstráið um frið felast í friðarsamkomu-
laginu frá því í sumarbyrjun. Viðbrögð stjórnmálaafla í
Norður-írlandi, írska lýðveldinu og Bretlandi sýna, að full
alvara er á að framfylgja samkomulaginu. Stjórnvöld gera
sér fulla grein fyrir nauðsyn þess að handsama illvirkjana
hið bráðasta til að draga úr líkum á, að aðrir öfgahópar
leiti hefnda.
Ljóst hefur verið frá upphafi, að öfgahópar á Norður-
írlandi myndu reyna að spilla friðarsamkomulaginu og
fullnustu þess. En það er jafnljóst, að eina von íbúanna
um eðlilegt og friðsælt líf felst í samkomulaginu. Fólk á
því í raun engan annan kost en að stuðla að framgangi
þess. Stuðningur almennings mun leiða til, að öfgahóparn-
ir einangrist smátt og smátt og verði ekki sú ógnun við
friðsamlega sambúð íbúanna, sem þeir eru nú.
SKORTURÁ
VÍSINDAMÖNNUM
RAUNGREINAKENNSLA hefur verið vanrækt í ís-
lenska skólakerfinu. Þess hafa sést merki í bágri
stöðu íslenskra nemenda í alþjóðlegum könnunum á raun-
greinaþekkingu og nú í skorti á fólki með háskólamenntun
í raunvísindum. í viðtali við Guðmund G. Haraldsson, pró-
fessor við Háskóla Islands, í Morgunblaðinu á þriðjudag
kom fram að 10 til 15 útskrifist til dæmis úr efnafræði á
ári en þyrftu að vera talsvert fleiri vegna þess að eftir-
spurn hefur aukist mikið. Síðastliðið vor fengu þannig allir
útskrifaðir efna- og lífefnafræðingar umsvifalaust vinnu
hjá Islenskri erfðagreiningu.
Svo virðist sem Islendingar hafi skapað sér vítahring í
þessum efnum. Við höfum vanrækt raungreinarnar í
grunn- og framhaldsskólunum sem veldur því að fáir nem-
endur hafa nægilega góð tök á fögunum til að leggja þau
fyrir sig í háskóla. Þegar eftirspurnin eykst getum við því
ekki svarað henni og afleiðingin verður vitanlega sú að
hinar opinberu stofnanir, þar á meðal skólarnir, sem ekki
geta boðið laun á við hinn opna vinnumarkað, sitja eftir.
Þannig sjá menn nú fram á enn meiri skort á fagkennur-
um í framhaldsskólum en verið hefur sem gæti leitt til
þess að áhugi og árangur íslenskra nemenda minnkaði enn
í raungreinum. Að mati Guðmundar mun það taka 20 ár að
laga þetta ástand eftir að farið verður að sinna raunvísind-
um af alvöru í framhaldsskólum, eins og hann tekur til
orða.
Það er undarleg skammsýni af þessari þjóð að halda að
hún hafi efni á að yrkja ekki áhuga og getu ungs fólks til
þess að stunda vísindi. Flestar vestrænar þjóðir líta svo á
að þekking, ræktun mannauðsins, sé grundvöllurinn að
farsæld. Hér hafa sumir ef til vill haft svipaðar hugmyndir
á orði en þeim hefur ekki verið fylgt eftir á borði. Þar
vantar mikið upp á en tvær brotalamir hafa oftast verið
nefndar: Kennarar á öllum stigum skólakerfisins eru lág-
launastétt og of litlu fé er varið til grunnrannsókna og
rekstrar æðri menntastofnana. Hvenær skyldu Islending-
ar leiðrétta þessar augljósu tímaskekkjur?
Ingvar Emilsson rifjar upp kynni sín af Keikó
Matvandur en ein-
staklega gáfaður
Ingvar Emilsson er einn fárra Islendinga
sem kynnst hafa háhyrningnum Keikó af
eigin raun og fylgst með honum á síðustu
--------7--------------------------—
árum. I samtali við Rögnu Söru Jóns-
dóttur rifjar Ingvar upp kynni sín af
háhyrningnum, sem náði athygli heims-
byggðarinnar með kvikmyndaleik.
INGVAR Emilsson veitti um-
sjónarmönnum Keikós ráðgjöf,
sem haffræðingur og íslending-
ur þegar Keikó var í Mexíkó-
borg. Hann veitti ráð varðandi um-
hverfi háhyrningsins, og segir Ingv-
ar að ekki hafi verið auðvelt að halda
lífi í svona dýri í 2.400 m hæð yfir
sjávarmáli. Ingvar var helst spurður
ráða varðandi umhverfisatriði, svo
sem seltu, hita og sýrustig í laug
Keikós, til að freista þess að fá þau
til að líkjast sem mest þeim skilyrð-
um sem ríkja í hans upprunalega
umhverf! við íslandsstrendur og í
Norður-Atlantshafi yfirleitt.
Hann veitti einnig ráð varðandi
mataræði hans, og minnist þess að
háhymingurinn hafi verið með ein-
dæmum matvandur. „Hann var ein-
staklega matvandur og át til dæmis
bara frosna sfld. Hann neitaði að
borða makríl og annað sem honum
var boðið. Þessi dýr eru ekki mat-
vönd svo Keikó var alveg einstakur,“
segir Ingvar.
Vildu stofna háhyrninga-
fjölskyldu
„Keikó kom til Mexíkóborgar frá
sædýrasafninu „Marine Land“ í Ni-
agara Falls, Ontario Kanada, árið
1985. Hann lék svo listir sýnar um 11
ára skeið í „Ævintýraríkinu",
skemmtigarði í útjaðri milljónaborg-
arinnar, við miklar vinsældir barn-
anna. Þar var hann stjarnan og aðal
aðdráttarafl staðarins, eða fram í
janúar 1996, þegar hann var fluttur
til Newport í Oregon í Bandaríkjun-
um þar sem hann er víst nú á fórum
hingað til Islands."
Ingvar segir að árið 1991, þegar
Keikó hafí verið um níu ára gamall,
hafi komið yfir hann mikið þung-
lyndi. „Hann vildi ekki hlýða stúlk-
unum sem sýndu með honum og
heldur ekki tamningamönnunum.
Honum fannst víst að sambýlingar
hans, höfrungarnir, væru ekki boð-
legur félagsskapur fyrir greinda há-
hyminga eins og hann.
Ráðamenn garðsins vildu þá
freista þess að fá handa honum maka
eða eina gjafvaxta háhymu frá ís-
landi. Ég hafði samband við Jón
Gunnarsson skipstjóra í Hafnarfirði
sem hefur mikla reynslu á þessu
sviði. En íslensk yfirvöld vildu ekki
gefa leyfi til ráðahagsins og þar með
voru öll áform um stofnun háhyrn-
ingsfjölskyldu í 2.400 m hæð lögð á
hilluna.“
Tók sér frí á
frumsýningunni
Ingvar segir Keikó hafa einstakan
persónuleika, og sagði því til stuðn-
ings þessa sögu:
„Eins og allir vita, varð Keikó
fyrst heimsfrægur fyrir leik sinn í
kvikmyndinni „Free Willy“ eða
„Frelsið Villa“. Þegar myndin var
framsýnd í Mexíkóborg var það gert
í „Ævintýraríkinu" og var kvik-
myndatjaldið haft yfir lauginni hans
andspænis áhorfendapöllunum.
Keikó átti svo að sýna listir sínar fyr-
ir og eftir sýningu myndarinnar, og í
hléinu.
En minn karl vildi ekkert hafa
með þetta tilstand að gera; og það
var sama hve mikið sýningarmeyj-
amar og tamningamaðurinn gældu
við hann, reyndu að sannfæra hann
um að leika listir sínar og töluðu um
fyrir honum á bak við tjöldin, allt
kom fyrir ekki. Hann bara lá og
svamlaði undir tjaldinu meðan á sýn-
ingunni stóð, og engu líkara en að
hann áliti sig einn af sýningargestum
og þar að auki hetju dagsins, en ekki
neinn venjulegan trúð. I kvöld tæki
hann sér bara frí.“
En hvað finnst Ingvari um að
flytja Keikó aftur á heimaslóðir og
þá hugmynd að sleppa honum laus-
um á æskuslóðum? „Það má segja að
það sé dáh'til kaldhæðni að senda
Keikó til Vestmannaeyja, en þar hafa
fiskimenn orðið hvað verst úti í
viðureigninni við háhyrninga, sem
slíta net og éta fiskinn af línunni. Þvi
eru þetta mestu vargar en sjarmer-
andi og með afbrigðum greind dýr.
Þessir hvalir eru eins og mannanna
börn að því leyti að þeir geta lært af
sínum nánustu, þroskast og aðlagað
heilann að öllum aðstæðum.
Nú er Keikó orðinn fullorðinn og
því erfitt að fá hann til að læra það
sem hann átti að nema, þegar hann
var bara unglingur. Og hafi háhyrn-
ingar sitt eigið mál ætti hann í vand-
ræðum með að læra tungu inn-
fæddra hér um slóðir. Að setja hann
í opið haf og láta hann sjá um sig
sjálfan er eins og að senda borgar-
ungling vestur á Hornstrandir og
láta hann hafa ofan af fyrir sér á
Morgunblaðið/Árni Sæberg
INGVAR Emilsson haffræðingur
og gamall kunningi Keikós.
eigin spýtur og án allrar hjálpar.
Ekki er því sennilegt að hvalnum
takist að brauðfæða sig á eigin spýt-
ur, það hefur hann aldrei lært að
mér vitandi og, eins og máltækið
segir, of seint er að kenna gömlum
hundi að sitja. Auk þess er ekki ólík-
legt að bakugginn á honum sem laf-
ir nú niður en stendur ekki teinrétt-
ur eins og á öðrum háhyrningum
geti valdið honum erfiðleikum við
veiðarnar."
Snfldr sér í soðið
Ingvar segir að sem sýningargrip-
ur og trúður í dýragarði hafi Keikó
lært að koma sér í mjúkinn hjá
mönnunum. „Það væri til dæmis vel
hægt að hugsa sér að svona klókur
karl eins og Keikó elti bátana á miðin
og kæmi svo nær þegar línan væri
dregin eða trollið hífað inn, heilsaði
upp á karlana með opinn kjaftinn og
biði þess að þeir slengdu til hans
nokkrum fiskum, sem sagt sníkti sér
í soðið að góðum og gömlum íslensk-
um sið.“
Það er því útlit fyrir að Keikó
þurfi að nærast á öðra en frosinni
sfld verði honum sleppt lausum. En
hvað Ingvar varðar, er hann farinn
aftur til Mexíkó eftir stutta viðdvöl á
íslandi en þar hefur hann búið sl. 25
ár. Hann hefur búið í Suður-Ameríku
í 45 ár, en heimsækir Island reglu-
Rannsóknir á fiski úr Fýlingjavötnum á Ströndum benda
til að um nýja silungstegund sé að ræða
Ný tegund
orðið til í ein-
angraðri tjörn
Lengi hefur verið vltað um tilvist silungs í
vatni einu á Ströndum. Hingað til hefur verið
talið að um bleikju væri að ræða en nú benda
rannsóknir til að þetta sé urriði. Er hér um
einstaka uppgötvun að ræða

Morgunblaðið/Tumi Tómasson
URRIÐI og fiskur af hinni nýju tegund sjást hér saman. Þeir eru um
margt ólfldr en DNA rannsóknir sýna fram á mikinn skyldleika. Báðir
koma fiskarnir úr Fýlingjavötnum.
RANNSÓKNIR standa yfir á
sérkennilegum fiski sem
lengi hefur verið í Fýlingja-
vötnum á Ströndum. Fisk-
urinn líkist bleikju í fjarska og hafa
veiðimenn talið að um bleikjuafbrigði
væri að ræða. Sýni, sem rannsökuð
hafa verið á Irlandi , sýna að erfða-
fræðilega sé um urriða að ræða.
Nokkrir fiskar eru nú í athugun á
eldisstöðinni Hólalaxi á Hólum, þar
sem meðal annars er fylgst með
klaki og annarri hegðan físksins.
Tumi Tómasson fiskifræðingur á
Hafrannsóknastofnun, sem haldið
hefur utan um rannsóknirnar, telur
allt benda til þess að um nýja tegund
sé að ræða.
Einangrað vatnakerfi
Fýlingjavötn era þrjú lítil vötn fyr-
ir ofan Borðeyri í landi Valdasteins-
staða á Ströndum. Enginn samgang-
ur er við sjó í þeim, en smálækur
rennur á milli þeirra og út í sjó en um
hann er ekki fiskgengt að sögn Tuma.
„í þessum vötnum hafa menn lengi
veitt urriða og svo fisk sem þeir hafa
talið vera bleikju, en veitt því athygli
að hún væri dálítið sérstök og rætt
það af og til að það þyrfti að láta
rannsaka fiskinn og þama hefur hann
verið veiddur og borðaður í mörg ár.
Það var Gunnar Ólafsson bóndi í
Hrútatungu sem stóð fyrir því að
senda mér fisk til skoðunar,“ segir
Tumi.
Honum var sendur fiskurinn í
október á síðasta ári og hann segir
að fljótlega hafi verið gengið úr
skugga um að ekki væri um bleikju
að ræða. „Þetta er fiskur með breiða
stirtlu, með svartar dröfnur á tálkn-
loki og rauða bletti á hliðum, stórt
hreistur og er greinilega skyldur ur-
riða en þegar menn sjá fiskinn í
fjarska þá álykta þeir að þetta sé
bleikja, vegna litaraftsins. Þetta er
afskaplega fallegur fiskur og virðist
bara vera í þessum þremur vötnum,"
segir Tumi
Sýni send til írlands
Tumi sendi sýni til sérfræðings á
Irlandi sem hefur rannsakað urriða
mikið. „Mín tilgáta var í fyrstu að það
hefði átt sér stað blöndun bleikju og
urriða og bað um að sá möguleiki væri
kannaður með DNA rannsókn. Niður-
staða DNA rannsóknar benti til að
þetta væri urriði. Þá sendi ég honum
myndir og fleiri sýni í kjölfarið til að
gera annars konar rannsóknir og allt
leiddi til þeiirar niðurstöðu að þetta
væri urriði," segir Tumi.
Tumi segir það nú vera tilgátu sína
að í þessu vatnakerfi sem er mjög
einangrað, þrjú lítil vötn og tjarnir í
kring, hafi nokkrir fiskar komist upp
í eina tjörnina og þar hafi verið þær
aðstæður fyrir hendi að þeir hafi get-
að fjölgað sér en fiskurinn þarf renn-
andi vatn og þar sem lítið er af því
þarna er nýliðun lítil. „Urriðinn er
háður rennandi vatni en bleikjan
ekki. Fiskurinn gæti hafa einangrast
í þessari tjörn í einhverjar kynslóðir,
en það þarf ekki ýkja langan tíma, ef
fram koma frábrugðnir einstaklingar
og úi’valið er mikið, þ.e. fáir sem lifa
af, þá geta þeir á skömmum tíma
orðið mjög frábrugðnir og það held
PÉTUR Brynjólfsson og Ken Ashley, kanadískur fiskifræðingur, að veiða fisk úr Fýlingjavötnum til
rannsókna í byrjun ágúst.
FISKUR af hinni nýju ónefndu tegund.
Reiðgötiihryggur
Stéirisvati
hæðir
Vtv
;| Fýlingjavötn
Lí'^. Nesjavatn Q
Valdasteinsstaðir
Ytra-tS {
Bieiksvatríl
ég að hafi gerst og þeir hafi orðið
nógu frábrugðnir þannig að þegar
þeir sameinuðust fiskum í vötnunum
aftur þá hafi þeir ekki blandast aft-
ur.“
Ýmiskonar athuganir eftir
í Fýlingjavötnum er urriðinn ríkj-
andi tegund en engin blöndun virðist
milli hans og þessarar nýju tegundar.
„Þetta gæti verið urriðastofn en
fleira bendir til að um sértegund sem
þróast hefur frá urriða sé að ræða.
Pétur Brynjólfsson á Hólum er nú að
fylgjast með fiskinum og hefur verið
með í þessum athugunum frá byrjun.
Við erum að athuga hversu mikið
fiskurinn víkur frá urriðanum. Við
náðum í byrjun ágúst í sex svona
fiska og settum þrjá í klak til að sjá
hvað kemur undan þeim. Við tókum
einnig urriða úr vatninu. Við fylgj-
umst svo með því hvort venjulegurr
urriði kemur undan urriðanum og
hvort hin nýja tegund er hrein eða
hvort urriði kemur undan henni.
Okkur þykir þó líklegast að þessi
fiskur sé tímgunarlega einangraður
frá urrðiðanum í Fýlingjavötnum og
því sé þarna um nýja tegund að
ræða. Við munum leitast við að stað-
festa að svo sé með athugunum á
lifnaðarháttum, eldistilraunum og
mælingum á líkamshlutfóllum og öðr-
um einkennum. Endanlegar niður-
stöður liggja varla fyrir fyrr en
næsta vor,“ segir Tumi og bætir við
að rannsóknir gangi hægar fyrir sig
þar sem þeir vilji ekki taka of mikið
af fiski úr vötnunum.
Viðkvæmur stofn **
Tumi segir að heimamenn hafi gert
sér grein fyrir að vötnin þyldu ekki
mikla veiði og fylgst vel með fiskin-
um. „Guðjón heitinn Ólafsson á
Valdasteinsstöðum sem dó í vetur
hefur alla tíð passað upp á veiðina í
vötnunum, því hann vissi sem var að
þetta kerfi þyldi ekki mikla veiði og
heimilisfólkið hefur svo haldið áfram
að passa upp á vötnin. Við höfum því
verið heppin með það að þeir sem
hafa nytjað vötnin hafa gert það mjög
skynsamlega. Það er ómögulegt að
segja hvort urriði hafi verið þar í ár-f'
þúsundir eða hvort upprana hans í
Fýlingjavötnum megi rekja til flutn-
inga á fiski sem vitað er að forfeður
okkar stunduðu í einhverjum mæli.“
Tumi hefur spurt veiðimenn um fleiri
einangruð vatnasvæði en enginn hef-
ur séð svipaðan fisk í vötnum þarna í
kring, þetta virðist því einstakt fyrir^,
bæri. “