Morgunblaðið - 20.12.1998, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 20. DESEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
STUÐNINGUR BANDARÍKJAMANNA VIÐ HER-
FORINGJASTJORNIR I ROMONSKU-AMERIKU
Mistök“

fortíðar
opinberuð?
Mál Augusto Pinochet hefur orðið til
þess að vekja á ný athygli á þeim stuðn-
ingi, sem Bandaríkjamenn veittu herfor-
ingiastjórnum í Rómönsku-Ameríku í
kalda stríðinu. Ásgeir Sverrisson segir
frá nýjum upplýsingum um afskipti
Bandaríkjamanna af þróun mála í Chile á
áttunda áratugnum og umræðum um
hvort létta beri leynd af bandarískum
skjölum varðandi þau mannréttindabrot,
sem þar voru framin.
MÁL Augusto Pin-
ochet, fyrrum for-
seta einræðisstjóm-
arinnar í Chile, hef-
ur sett stjómvöld í
Bandaríkjunum í nokkurn vanda.
Deilt er um hvemig bregðast beri
við máli einræðisherrans og ræður
þar mestu mismunandi hagsmuna-
mat ólíkra stofnana. Madeleine Al-
bright, utanríkisráðherra Band-
arikjanna, lét hins vegar sögulega
yfirlýsingu falla fyrr í mánuðinum
er hún sagði að stuðningur Band-
aríkjamanna við herforingjastjómir
í Rómönsku-Ameríku hefði verið
„mistök“ og lét að því liggja að
bandarísk stjórnvöld kynnu að fall-
ast á að birta leyniskjöl varðandi
ógnarstjóm Pinochets í Chile.
Lengi hefur verið vitað að stjóm-
völd í Bandaríkjunum höfðu afskipti
af þróun innanríkismála og studdu
leynt og ljóst einræðisstjómir her-
foringja í Rómönsku-Ameríku á
dögum kalda stríðsins. Eftir að
Augusto Pinochet var handtekinn í
Bretlandi og framsal- ---------------—
skrafa spænska CIA war falið
rannsóknardómarans að „bjarga
Baltazar Garzón kom Chile“
fram hefur athygli __________
manna hins vegar beinst
mjög að þætti Bandaríkjamanna í
valdaráni Pinochets í Chile árið
1973 er hann steypti sitjandi og
réttkjömum forseta landsins,
Salvador Ailende, af stóli. Talið er
að um 3.000 vinstrisinnaðir stjóm-
arandstæðingar hafi verið myrtir
auk þess sem þúsundir til viðbótar
sættu pyntingum. Því er nú spurt
hver hlutur Bandaríkjamanna var í
rás atburða í Chile og hvort
ráðamönnum þar vestra hafi verið
kunnugt um þau stórfelldu mann-
réttindabrot, sem framin vom í
valdatíð herforingjastjórnar Pin-
ochets. Hér ræðir einkum um fyrstu
árin en Pinoehet var einráður í
Chile frá 1973 til 1990 er hann lagði
niður völd með skilyrðum, sem hann
setti sjálfur og tryggðu honum
friðhelgi.
„Hræðileg mistök“
Madeleine Albirght er í hópi
þeirra ráðamanna í Bandaríkjunum
Reuters
SALVADOR Allende, forseti Chile (t.h), ásamt Augusto Pinochet.
Myndin var tekin í forsetatíð Allende.
Reuters
„PINOCHET er sekur“ segir á borðanum með myndum af Allende forseta og þeim sem
„hurfú“ í tíð Pinochets. Myndin er frá göngu námsmanna í Santiago í Chile í októbermánuði.
sem viil að gert verði upp við þessa
sögu. I ræðu sem hún flutti 3. þessa
mánaðar í Emory-háskóla í Atlanta-
borg í Bandaríkjunum sagði hún að
stjórn Bills Clintons forseta hefði
nú ákveðið að skoðuð yrðu gaum-
gæfilega leyniskjöl varðandi ein-
ræðisstjórn Pinochets með tilliti til
þess að leynd yrði hugsanlega létt
af þeim. „Mörg okkar gera sér ljóst
að mörg og alvarleg mistök voru
gerð á þessu tímabili," sagði frú Al-
bright er hún ræddi um samskipti
Bandaríkjamanna og einræðisherra
í Rómönsku-Ameríku á dögum
kalda stríðsins. „Við erum nú að
rannsaka skjöl sem tengjast Pin-
ochet-tímabilinu í því augnamiði að
birta þau,“ sagði hún. Utanríkis-
ráðherrann bætti við að þetta væri
liður í því ætlunarverki Bandaríkja-
manna „að takast á við þau hræði-
legu mistök“, sem þeir hefðu gerst
sekir um á þessu tímabili.
Utanríkisráðherrann hefur lög að
mæla ef marka má skjöl, sem
nýverið hafa verið birt eftir að
- ákveðið hafði verið að
aflétta að hluta leyndinni
sem hvíldi yfir þeim.
Þessi skjöl, sem birt voru
_ í september, varða eink-
um afskipti stjómar Ric-
Nixons, þáverandi forseta
hards
Bandaríkjanna, af innanríkismálum
Chile. Þessi skjöl verða ekld skilin á
annan veg en þann að Nixon og ut-
anríkisráðherra hans, Henry Kiss-
inger, hafi fyrirskipað leyniþjónustu
Bandaríkjanna, CIA, að vinna að
því að Allende yrði steypt af stóli.
Þeir Kissinger og Nixon virðast síð-
an hafa afráðið að hundsa með öllu
ábendingar, sem þeim bárust um að
nýju valdhafamir væm teknir að
beita fjöldaaftökum og pyntingum
til að uppræta andstæðinga sína.
„Bjargið Chile“
Raunar hófust afskipti Band-
aríkjamanna af stjómmálaþróun-
inni í Chile mun fyrr ef marka má
skjöl, sem birt hafa verið í blöðum í
Suður-Ameríku. Kemur það raunar
ekki á óvart því löngu var ljóst fyrir
kosningamar í Chile 4. september
1970 að vinstrimenn myndu komast
til valda í landinu.
Fyrr í þessum mánuði birti
argentínska dagblaðið Clarín skjöl,
sem leiða glögglega í ljós afstöðu
bandarískra ráðamanna til yfirvof-
andi sigurs sósíalista og
kommúnista í Chile en þeir buðu
saman fram í nafni „Þjóðfylkingar-
innar“ („Unidad Popular" á
spænsku). Þar kemur fram að Ric-
hard Nixon hafði miklar áhyggjur
af þróun mála í landinu og að hann
fól Richard Helms, þáverandi yfir-
manni CIA, að „bjarga Chile“. Kiss-
inger var sama sinnis því á fundi
einum í september 1970 sagði hann:
„Ég fæ ekki séð að við eigum að
leyfa að tiltekið ríki verði marxíst
einfaldlega sökum þess að þjóðin,
sem þar býr, er ábyrgðarlaus."
í minnisblaði frá CIA, sem ritað
var daginn eftir sigur Unidad
Popular og Salvador Allende 4.
september 1970 segir m.a: „Nixon
forseti hefur komist að þeirri niður-
stöðu að stjóm Allende í Chile sé
óviðunandi fyrir Bandaríkin. For-
setinn bað stofnunina (þ.e. CIA,
innskot Morgunblaðsins) að koma í
veg fyrir að hann komist til valda
eða að steypa honum af stóli. For-
setinn hefur heimilað að tíu milljón-
um dollara verði varið í þessum til-
gangi_.“
Valdaránið ákveðið
Þessi áætlun mistókst og Allende
var kjörinn forseti 24. október 1970.
Afréð Nixon þá að fullri hörku
skyldi beitt, líkt og fram kemur í
skjölunum. Viku áður hafði stefnan
verið mótuð eins og lesa má í leyni-
legu skeyti sem Thomas Kara-
messines, aðstoðarforstjóri CIA,
sendi starfsmönnum leyniþjónust-
unnar í Santiago, höfuðborg Chile,
16. október 1970: „Sú stefna hefur
verið mótuð og henni verður fylgt
að steypa beri Allende af stóli í
valdaráni_Okkur ber að beita eins
miklum þrýstingi og mögulegt er í
þessu skyni og beita öllum mögu-
legum aðferðum. Það er algjörlega
nauðsynlegt að aðgerðir þessar
verði leynilegar og að tryggt verði
að böndin berist hvorki að ríkis-
stjóminni né Bandaríkjunum."
Valdaránið fór síðan fram 11.
september 1973 er Pinochet, sem þá
hafði verið skipaður yfirmaður
hersins og heitið hafði opinberlega
að sýna Allende hollustu, fór fyrir
uppreisnarsveitunum. Allende
fannst látinn á skrifstofu sinni og er
enn deilt um hvort hann var myrtur
eða framdi sjálfsmorð. í nýrri bók
sem kom út á Spáni fyrir skemmstu
og nefnist „Síðasti dagur Allende"
(rEl último día de Allende") eftir
Oscar Soto er fullyrt að Allende hafi
kosið að fremja sjálfsmorð í stað
þess að vera hrakinn í útlegð. Sagt
er að byssan, sem Allende notaði til
að stytta sér aldur, hafi verið gjöf
frá Fidel Castro Kúbuleiðtoga.
En afskiptum Bandaríkjamanna
var ekki lokið. Fram kemur í skjöl-
um þeim, sem nú hafa verið birt að
þeim Kissinger og Nixon hafi verið
greint frá þeirri kúgun og ógnar-
stjóm, sem fylgdi í kjölfarið. Þannig
segir í minnisblaði, sem utanríkis-
ráðuneytið sendi Kissinger 16.
nóvember 1973 að 320 manns,
„þrisvar sinnum fleiri" en herfor-
ingjastjórnin hafi viðurkennt, hafi
verið teknir af lífi án
dóms og laga frá 11. til
30. september. I þessu
minnisblaði er frekar
reynt að réttlæta ofbeld-
ið en hitt og segir m.a. að
svo virðist sem margar aftökurnar
haíi verið „fremur glæpsamlegar".
„Condor-áætlunin“
Pinochet kom á fót öryggislög-
reglunni illræmdu, DINA, sem falið
var að leita uppi og uppræta and-
stæðinga herforingjastjómarinnar.
Það var síðan að fmmkvæði yfir-
manns DINA, Manuel Contreras,
sem „Condor-áætluninni" var hrint
af stokkunum en hún kvað á um
samstarf herforingjastjóma í
Rómönsku-Ameríku í því skyni að
sigrast á andstæðingum sínum með
kúgunum, mannránum, pyntingum
og morðum. Fullyrt hefur verið að
efnt hafi verið til þessa samstarfs,
sem kostaði þúsundir manna lífið,
með vitund og vilja Bandaríkja-
stjómar en það hefur ekki verið
sannað svo óyggjandi sé. Hins veg-
ar liggur fyrir að Contreras átti
fund með Vernon Walters, þáver-
andi aðstoðarforstjóra CIA í ágúst
Albright vill
birta
leyniskjöl
1975. Þá hefur fyi-mm starfsmaður
CIA, Ralph McGehee, fullyrt í sjón-
varpsviðtali að CIA hafi sent her-
stjóminni í Chile lista með nöfnum
þeirra, sem gmnaðir vore um að
vera „virkir“ andstæðingar ráða-
manna. Þessir menn hafi síðan verið
handteknir og „gerðir óvirkir“.
Contreras tengist hins vegar Pin-
ochet-málinu því spænski rannsókn-
ardómarinn, Baltazar Garzón,
hyggst sanna að yfirmaður DINA
hafi tekið við fyrirskipunum beint
og milliliðalaust frá Pinochet í
„skítuga stríðinu" gegn
vinstrimönnum í Chile. I skeyti sem
til er frá hemaðarfulltrúa við send-
iráð Bandaríkjanna í Chile og dag-
sett er 15. apríl 1975 er fjallað um
starfsemi DINA. Segir þar m.a. að
Contreras „gefi einungis Pinochet
forseta skýrslu“ og taki „aðeins við
fyrirskipunum frá honum.“
Deilur í sljórnkerfinu
Vera kann að í bandarískum
skjalasöfnum sé
að finna upplýs-
ingar, sem dugað
gætu til að fá
Augusto Pinochet
dæmdan fyrir
glæpi gegn
mannkyni,
fjöldamorð og
pyntingar. Þess-
ar upplýsingar
hefur Baltazar
Garzón farið
fram á en beiðni
hans snýst ein-
vörðungu um
skjöl, sem varða
mannréttinda-
brot stjórnar Pin-
ochets og „Cond-
or-áætlunina“.
Ekki er farið
fram á að skjöl er
varða almennt
stefnu Band-
aríkjamanna
gagnvart Chile
eða öðmm ríkjum
Rómönsku-
Ameríku fáist birt. Endurskoðun
sú sem utanríkisráðherrann vísaði
til í ræðu sinn í Atlanta er ekki í
höndum undirmanna hennar heldur
fer hún fram á vegum Öiyggisráðs
Bandaríkjaforseta. Ýmsir þeir sem
komið hafa nálægt málinu segja að
mikillar tregðu gæti þar og hófleg
bjartsýni ríkir um að skjöl þessi
fáist birt.
Fjölmiðlar í Bandaríkjunum hafa
skýrt frá því að ráðamenn greini á
um hvort verða beri við þessari ósk
spænska rannsóknardómarans. I
utanríkisráðuneytinu séu menn al-
mennt þeirrar skoðunar að Band-
aríkjamenn eigi að gera upp við
fortíðina með því að skýra frá sam-
skiptunum við einræðisstjóm Pin-
ochets. Þetta beri að gera í nafni
réttlætisins og því sé óhjákvæmi-
legt að leynd verði aflétt af þeim
skjölum er varða mannréttindabrot.
Margir þingmenn Demókrataflokks-
ins era og þessarar skoðunar.
í Öryggisráðinu og innan leyn-
iþjónustunnar em menn hins vegar á
öndverðri skoðun. Þar á
bæ er því haldið fram að
það myndi fela í sér
hættulegt fordæmi ef
skjölin yi-ðu birt. Fram
gætu þá komið kröfur um
að fyrram ráðamenn t.a.m. á borð
við Henry Kissinger yrðu handtekn-
ir á þeim forsendum að þeir hafi
borið ábyrgð á margvíslegum glæpa-
verkum Bar.daríkjamanna á erlendri
gmnd. Þá em ráðamenn í Band-
aríkjunum á varðbergi gagnvart sér-
hverri þeirri þróun, sem orðið getur
til þess að draga úr skriðþunga
Bandaríkjanna á vettvangi mann-
réttindamála. Stjómvöld í Band-
aríkjunum standa því frammi fyrir
sögulegri ákvörðun. Verði Pinochet-
skjölin birt mun sú ákvörðun marka
þáttaskil og trúlega leiða til uppgjörs
við þann stuðning, sem Bandaríkja-
menn veittu stjómum glæpamanna í
Rómönsku-Ameríku á dögum kalda
stríðsins. Verði skjölin hins vegar
ekki birt mun Pinochet-málið verða
til þess að auka þrýstinginn á Band-
aríkjamenn og jafnvel hafa í fór með
sér að þeir glati forustuhlutverki því
sem þeir hafa tekið sér á vettvangi
alþjóðlegra mannréttindamála.