Morgunblaðið - 20.12.1998, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 20. DESEMBER 1998 35
Lj ósmyn d/Popperfoto
LÖGREGLAN í París ræðst gegnurn götuvígi stúdenta hinn 8. maí 1968 á St. Germain Boulevard.
af slagorðum og hetjum sem varð til
þess að hún fékk að vissu leyti
fremur holan róm þegar fram liðu
stundir.
Upphaf stúdentaóeirðanna
Upphaf uppreisnar unga fólksins
er gjarnan miðað við uppþotin við
Berkeley-háskóla í Kaliforníu 1964.
Þar með hefst barátta þess sem
kenna má við breytt gildismat. Það
lýsti yfir samstöðu með réttinda-
baráttu svartra og tileinkaði sér
baráttuaðferðir þeirra. Með tíman-
um harðnaði tónninn og kröfurnar
urðu háværari. Samfélagið í heild
sinni var dregið í efa. Því var hald-
ið fram að tengsl manns og samfé-
lags hefðu slitnað. Slagorðið um
firrt þjóðfélag hljómaði æ oftar
næstu árin. Þar með hafði tónninn
verið gefinn. Næstu árin urðu
stúdentaóeirðir í um 2.000 háskói-
um víða um heim.
Um sömu mundir tók allsérstæð
neðanjarðarmenning að skjóta upp
kollinum. Andmenning sú sem átti
eftir að slá í gegn á síðari hluta sjö-
unda áratugarins kom fyrst fram í
San Francisco. Um var að ræða
ungt fólk sem bjó í kommúnum,
gekk í skrautlegum klæðnaði og
neytti marijúana og LSD í „hug-
víkkunarskyni“. Nokkru síðar bætt-
ust hippamir í hópinn með sítt hár
skrýtt blómum. Þar við bættust
áhrif frá menningu svertingja og
indíána ásamt austrænum trúar-
hugmyndum og amerískum draum-
sýnum. Þessi margþætta andmenn-
ing myndaði bræðing sem vann lönd
með rokkið sem boðbera hinna nýju
tíðinda. Með því breiddust hin nýju
pólitísku og félagslegu viðhorf út
meðal unga fólksins um allan hinn
vestræna heim. Hin nýja andmenn-
ing reyndist mikilvæg til að skapa
jarðveg þjóðfélagsgagnrýni sem
stúdentahreyfingin átti eftir að þríf-
ast í.
Eitt stærsta baráttumál þessara
ára var andstaðan gegn stríðs-
rekstri Bandaríkjanna í Víetnam. A
síðari hluta sjöunda áratugarins
tóku viðhorf manna gagnvart kalda
stríðinu að breytast. Viðteknar hug-
myndir um að það einkenndist af
viðleitni Bandaríkjanna til að hefta
útbreiðslu kommúnismans voru
dregnar í efa. Hrottalegar myndir
af þessu fyrsta sjónvarpsstríði sög-
unnar fengu ungt fólk til að sjá
samsvörun milli þess óréttláta þjóð-
félags sem það taldi sig búa í og
þess harðræðis sem það ásakaði
Bandaríkin um að beita heila þjóð.
Þegar mótmælin gegn Víetnam-
stríðinu hefjast af fullum krafti á
síðari hluta sjöunda áratugarins
fara stúdentar Evrópu að taka við
sér. Þeir urðu fyrir áhrifum frá
hræringunum vestanhafs og tileink-
uðu sér ýmsar baráttuaðferðir stúd-
enta í Bandaríkjunum. Mest urðu
mótmælin í Þýskalandi, Frakklandi
og Ítalíu. Árið 1967 urðu mikil mót-
mæli í V-Berlín vegna komu
íranskeisara. Óánægja hafði verið
ríkjandi meðal stúdenta vegna
stjórnarinnar í Bonn auk þess sem
Víetnamstríðið var óvinsælt. I
brýnu sló milli stúdenta og lögreglu
sem leiddi til þess að einn stúdent
lét lífið. Sá atburður sem og ófræg-
ingarherferð helstu blaða Þýska-
lands leiddi til enn fjölmennari mót-
mæla.
Slæmt ástand í háskólum Evrópu
leiddi til víðtækari mótmæla heldur
en í Bandaríkjunum. Mikil fjölgun
nemenda skapaði örtröð sem aftur
varð til þess að meiri fjarlægð
myndaðist milli þeirra og kennara.
Þar að auki var skólakerfið mjög
íhaldssamt og byggðist í raun á al-
ræði prófessoranna. Stúdentar
ki-öfðust fjölgunar háskóla og fjöl-
breyttara námsefnis. Einnig var
það gagnrýnt að háskólarnir byggju
nemendur ekki nægjanlega vel und-
ir lífíð. Stúdentar kröfðust þess að
háskólamir tækju mið af samfélag-
inu með því til dæmis að bjóða upp
á kennslu í félagsfræði. Þessar kröf-
ur tóku raunai- þegar að heyrast í
byrjun sjöunda áratugarins. Til
uppþota hafði fyrst komið í Italíu
1965 sem náði síðan hámarki í
Frakklandi 1968 eins og tíundað var
í upphafi.
París 1968
Stúdentar voru famir að líta á sig
sem alþjóðlega hreyfingu þegar at-
burðarásin náði hámarki í París
1968. Þeir litu svo á að allir einstak-
ir þættir samfélagsins tengdust
þjóðskipulaginu. A þann hátt gátu
þeir séð samsvörun á milli forstokk-
aðra háskóla og stríðsins í Víetnam.
Hvort tveggja var til komið vegna
hins fjandsamlega þjóðskipulags
sem auðvaldið drottnaði yfir. Sam-
kvæmt því réðu peningaleg sjónar-
mið ferðinni.
Rekja má atburðarásina frá 22.
mars þegar hópur stúdenta yfirtók
skrifstofur háskólans í Nanterre í
úthverfi Parísar. Baráttan var rétt
að hefjast enda var þess skammt að
bíða að gripið yrði til aðgerða á nýj-
an leik. Þegar háskólanum í
Nanterre var lokað 2. maí var röðin
komin að Sorbonne. Með Cohn-
Bendit í broddi fylkingar átti að
endurtaka leikinn við þann forn-
fræga háskóla. Þegar hér var komið
sögu greip Iögreglan þegar inn í at-
burðarásina og fjarlægði stúdent-
ana með harðri hendi. Með þessum
aðgerðum hófust hinar eiginlegu
stúdentaóeirðir. Mikil reiði greip
um sig í þeirra röðum og streymdu
þeir á götur út til mótmæla. Þar
mættu þeir lögreglunni á nýjan leik
sem tók á móti þeim með síaukinni
hörku.
Lögreglunni tókst hins vegar
ekki að stemma stigu við mótmæl-
unum enda fór mótmælendum fjölg-
andi dag frá degi. Þeir kröfðust
þess að hætt yrði að siga lögregl-
unni á þá; að þeir fengju aftur að-
gang að Sorbonne og að þeir mót-
mælendur sem höfðu verið hand-
teknir yrðu leystir úr haldi. Þar sem
yfirvöld hunsuðu kröfur þeirra
„hertóku“ þeh’ Latínuhverfið og
komu upp götuvígum. Lögreglan
réðst til atlögu sem leiddi til meiri-
háttar átaka. Að þeim bardaga
loknum höfðu um 1.000 særst, þar
af um 400 lögreglumenn.
Þegar hér var komið sögu sá for-
sætisráðherrann ástæðu til að verða
við kröfu stúdenta. Þeir gengu hins
vegar þegar á lagið og yfirtóku Sor-
bonne. Þar héldu þeir til næstu vik-
urnar við endalausar umræður um
hvað bæri að gera. Næsta skref var
að koma á samstöðu með verka-
mönnum. Hinn 13. maí fóru stúd-
entar í sameiginlega kröfugöngu
með verkamönnum. Um sömu
mundir skullu á verkföll sem löm-
uðu allt Frakkland.
Það hrikti því verulega í valda-
stoðum De Gaulle sem gegnt hafði
forsetaembætti um tíu ára skeið.
Svo mikið er víst að hann sá ástæðu
til að halda til Þýskalands til að
tryggja sér stuðning franskra her-
sveita er þar voru staðsettar. Þar
næst hélt hann sjónvarpsræðu hinn
30. maí þar sem hann boðaði til
kosninga. í ávarpinu reyndi hann að
ófrægja stúdenta með því að skella
skuldinni á kommúnista. Þar af leið-
andi ættu Frakkar um tvo kosti að
velja - gaullisma eða kommúnisma.
Frakkar brugðust skjótt við ræð-
unni og sýndu stuðning sinn í verki
með því að mynda fjöldagöngu sem
ein milljón manna er talin hafa tekið
þátt í. Þar með riðluðust fylkingar
mótmælenda og öll andstaða koðn-
aði niður. De Gaulle vann stórsigur í
kosningunum og virtist hafa styrkt
sig verulega í sessi.
Til þess að skilja hvaða merkingu
þeir atburðir höfðu sem nú hefur
verið lýst er nauðsynlegt að setja þá
í samhengi við þær breytingar sem
heimurinn var að ganga í gegnum
um þessar mundir. Því hefur verið
haldið fram að eftir þessa atburði
hafi allt breyst þrátt fyrir að allt
væri sem fyrrum. Pólitísk örlög De
Gaulle eru til vitnis um þessar
hræringar. Hann var sigurvegari
kosninganna en innan árs hafði
hann sagt af sér. Það kom á daginn
að hann var ekki í takt við þá þróun
sem hafði átt sér stað í hinum iðn-
vædda heimi.
Uppþotin í París 1968 standa í
dag sem táknmynd þeirra mótmæla
sem komu fram á sjöunda áratugn-
um. Þar skiptir ekki minnstu máli
sú stemmning sem ríkti á götum
Parísar. Orðið var laust og menn
nýttu sér það óspart. Unga fólkið
fékk útrás fyrir alla þá reiði sem því
bjó í brjósti; hvemig sem hún var
nú annars til komin. Samfélagið var
miskunnarlaust gagnrýnt á alla
kanta.
Það var eins og öll sú óánægja
sem brotist hafði upp á yfirborðið á
þeim áratug sem var senn á enda
hefði safnast íyrir í hugum Parísar-
stúdenta. Málefnin voru af hinu fjöl-
breytilegasta tagi. Deilt var á ein-
strengingslegt skólakerfi, tilbúnar
þarfir neyslusamfélagsins, firringu
borgaranna, mengun, alls kyns und-
irokun og heimsvaldastefnu. Krafist
var þátttökulýðræðis, aukinnar
samkenndai- og aðstoðar við þriðja
heiminn. Umræðuefnin voru í raun
óþrjótandi. Menn töluðu fram og
aftur þar til hinn vestræni heimur
hafði í heild sinni verið tættur í
sundur af vægðarlausri gagnrýni.
Því var haldið fram að maðurinn
hefði fullan rétt á að finna tilfinn-
ingum sínum og sköpunargleði
þann farveg sem hentaði hverjum
og einum. Allar hömlur væru frels-
issvipting sem bæru vott um kúgun
samfélagsins.
Til að ná þessum breytingum
fram töldu stúdentar það nauðsyn-
legt að fá verkamenn í lið með sér
þar sem marxisminn hafði kennt
þeim að byltingin væri þeirra. Það
kom hins vegar upp úr dúrnum að
verkamenn höfðu afneitað hinum
meinta frelsara sínum. Þeir fóru að
vísu í verkfall og röltu með stúdent-
um í kröfugöngu eins og fram hefur
komið. I stað þess að bylta þjóðfé-
laginu gerðu þeir sig samt sem áður
ánægða með launahækkanir og
sneru aftur til starfa sinna eins og
ekkert hefði í skorist.
Sjónvarpið átti ekki lítinn þátt í
því að skapa þá miklu athygli sem
stúdentaóeirðimar hlutu. Það átti
þó eftir að reynast stúdentum tví-
eggjað sverð. Sú samúð sem þeir
hlutu sökum harkalegrar fram-
göngu lögreglunnar breyttist fljót-
lega í óvild þegar eldheitar bylting-
arræður manna eins og Cohn-
Bendit tóku að berast inn í stofur
borgaranna. Þegar stúdentar tóku
eftir því að þeir voru einir í bylting-
arheiminum fjaraði fljótlega undan
þeim. Það átti einnig eftir að koma á
daginn að þó þeir gætu bent á ýmis-
legt sem betur mætti fara var ekki
þar með sagt að þeir hefðu lausnim-
ar í handraðanum.
Sjöundi áratugurinn hafði ein-
kennst af mikilli baráttu alls kyns
réttindahópa. Það voru mikil átök í
hinum vestræna heimi þar sem
ríkjandi viðhorfum varð ekki svo
auðveldlega þokað. Áttundi áratug-
urinn var að ganga í garð en það
kom í hans hlut að vinna úr áhrif-
unum.
Afleiðingar stúdentaóeirðanna
Upp úr 1970 var mesti kraftur-
inn farinn úr stúdentahreyfing-
unni. Stúdentar höfðu gengið um
götur og komið sínum sjónarmið-
um á framfæri svo eftir var tekið.
Þegar kom að því að fylgja kröfun-
um eftir rofnaði samstaðan. Alls
kyns hópar mynduðust sem gerðu
kröfu til að leiða byltinguna áfram.
Þeir vafasömustu mynduðu alls
kyns kredduklíkur í nafni komm-
únismans eða jafnvel hryðjuverka-
hópa. Þjóðfélaginu skyldi bylt og í
þeirri baráttu helgaði tilgangurinn
meðalið. Þeir voru raunar afar fáir
sem fóru þessa leið en baráttuað-
ferðirnar gerðu hópana áberandi.
Þessar vinstriklíkur koðnuðu hins
vegar fljótlega niður og á seinni
hluta áttunda áratugarins hafði
hægri stefnan víða náð yfirhönd-
inni.
Fæstir stúdentar höfðu hins veg-
ar sætt sig við fyrrgreindar öfga-
klíkur. Þegar kemur að því að meta
áhrif sjöunda áratugarins er nauð-
synlegt að líta á þá viðhorfsbreyt-
ingu sem hann hafði haft í för með
sér. Þegar áttundi áratugurinn
gekk í garð heyrðust raddir sem
héldu því fram að upplausn væri
ríkjandi en aðrir svöruðu því til að
umburðarlyndi hefði aukist. Báðir
hópamir höfðu vissulega nokkuð til
síns máls. Með aukinni fjölmiðlun
og vaxandi gagnrýni á þjóðfélags-
legt óréttlæti beindust sjónir
manna frekar að því sem aflaga fór.
Lausung varð meiri og glæpir ungs
fólks urðu æ meira áberandi en
áhyggjur manna yfir þeim tengdust
baráttunni gegn fíkniefnum.
Aukið frelsi hlýtur ávallt að kalla
á aukna ábyrgð ef ekki á illa að fara.
Stór hluti af umróti sjöunda áratug-
arins var krafan um aukið frelsi af
öllu tagi. Þar sem þessar kröfur
urðu býsna einkennandi íyrir átt-
unda áratuginn hefur hann stund-
um verið nefndur „ég-áratugurinn“.
Menn voru ófeimnari við að fara
eigin leiðir í lífinu. Ymis viðhorf sem
þóttu ögrandi á sjöunda áratugnum
urðu að almennum sannindum á
þeim áttunda.
Sú róttækni sem náði hámarki á
götum Parísar 1968 átti eftir að
birtast í ýmsum myndum í baráttu
fyrir alls kyns velferðarmálum. Hér
er til dæmis átt við baráttu fyrir
umhverfisvemd og kvenréttindum
sem enn lifir góðu lífi. Sú viðhorfs-
breyting sem orðið hafði leiddi til
þess að samfélagið varð á margan
hátt lýðræðislegra en áður. Menn
urðu betur á varðbergi gagnvart
valdinu en um leið meðvitaðri um
réttindi einstaklingsins. Háskólarn-
ir urðu lýðræðislegri þar sem áhrif
stúdenta jukust og alls kyns aga-
reglum var kastað fyrir róða.
, Námsskráin var endurbætt og boð-
ið upp á fleiri áfanga. Einnig hafði
baráttan gegn kynþáttafordómum
og stríðinu í Víetnam eflaust jákvæð
áhrif þó erfitt sé að segja til um hve
mikil þau voru.
John Rose hélt því fram á sínum
tíma að stúdentar hefðu borið upp
réttu spurningamar en mistekist að
finna svörin við þeim. Sú gagnrýni
sem hljómaði á götum Parísar vorið
1968 bar vissulega vott um stórhug
stúdenta; nú skyldi heiminum loks-
ins bjargað. Áhrifin voru vissulega
ekki þau sem þeir höfðu óskað eftir
enda láðist þeim sjálfum að koma
fram með nothæfar lausnir. Það
getur hins vegar varla talist sann-
gjarnt að ætla þeim þess háttar
hlutverk; sérstaklega séu afrek
íyrri kynslóða til slíkra verka höfð í
huga. Það unga fólk sem stormaði
vígreift um götur Parísar með para-
dís í maganum var vissulega sund-
urleitur hópur sem aldrei hefði get-
að komið fram með stjórnarskrá
þúsund ára ríkisins. Þar með er
auðvitað ekki sagt að baráttan hafi
verið til einskis. Þau frjálslyndu við-
horf sem náð höfðu fótfestu léttu þá
fjötra sem heft höfðu líf manna.
„ímyndunaraflið" hafði eftir allt
saman náð að skjóta rótum.
Meðlagsgreiðendur
Meðlagsgreiðendur, vinsamlegast
gerið skil hið fyrsta og
forðist vexti og kostnað.
Innheimtustofnun sveitarfélaga,
Lágmúla 9, 108 Reykjavík,
sími 568 6099, fax 568 6299.