Morgunblaðið - 20.12.1998, Blaðsíða 34

34 SUNNUDAGUR 20. DESEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ

HIPPARNIR hugðust breyta samfélaginu með nýjum lífsstíl sem sagður var einkennast af ást og friði. Og hvað var meira mannbætandi en vel
útilátin koss gefinn í dagsins önn?
Barátta '68-kynslóðar-
innar fyrir bættum heimi
✓
A árinu sem nú er að líða hefur þess meðal
annars verið minnst að þrjátíu ár eru liðin
frá því að stúdentar risu upp og kröfðust
umbóta innan bæði skólakerfísins og þjóð-
félagsins í heild. Leifur Reynisson rekur
ímyndunaraflið þessa vakningu ung-
til valda mennanna sem allt
síðan hefur verið kölluð ‘68 kynslóðin. I
fyrri greininni er horft til hins erlenda bak-
grunns þessara atburða, en í hinni síðari
hvernig þessi vakning barst hingað til lands.
HIPPARNIR héldu því fram að „hið reglubundna og formfasta líf
venjulegra borgara" einkenndist af „andleysi og efnishyggju". I svo-
nefndum kommúnum hugðust þeir sniðganga neyslusamfélagið með
því að leggja sem mesta rækt við eigin sköpunargleði.
MAÐURINN er fæddur
frjáls en samt er hann
alls staðar í hlekkjum.
Þannig komst franski
spekingurinn Rous-
seau að orði fyrir rúmum tveimur
öldum. Með vísun sinni í helgibók
hins kristna heims, þar sem Guð er
sagður hafa veitt manninum frjáls-
an vilja, réttlætti hann þá baráttu
sem skömmu síðar skók Evrópu -
frönsku stjórnarbyltinguna. Jafn-
■ framt orðaði hann á einfaldan hátt
kröfuna um frelsi mannsins; að hver
ætti rétt á að vera sinnar gæfusmið-
ur.
A öllum tímum koma fram menn
sem krefjast frumburðarréttar síns,
svo vísað sé til ritningarinnar. Því
er ekki að undra að mannkynssagan
sé fyrst og fremst frásagnir af
valdatogstreitu. Með valdinu upp-
lifa menn takmarkanir frelsisins.
Vandamálið er hvenær frelsi eins
gengur á frelsi annars.
1789 streymdi almenningur
Parísar um götumar með kröfur
um frelsi, jafnrétti og bræðralag.
Fjöldinn gerði tilkall til þeirra gæða
sem landið hafði upp á að bjóða.
Sama var uppi á teningnum 1830 og
.. 1848 - það var bylting í Frakklandi.
1968 ríkti aftur byltingarandi í
París. Unga fólkið fyllti göturnar
með kröfur um aukið frelsi. Þeir at-
burðir sem þar áttu sér stað hafa
gjarnan verið nefndir „næstum-því-
byltingin".
Franska stjórnarbyltingin 1789
staldraði ekki einungis við í París
Vheldur lagði Evrópu að fótum sér.
Hún leið heldur ekki undir lok þeg-
ar byltingarárið hvarf á braut held-
ur skaut rótum sem ná til okkar
tíma. Á sama hátt er „næstum-því-
byltingin" ekki bundin við stúdenta-
óeirðirnar í París. 1968 er fyrst og
fremst táknmynd þeirra breytinga
sem voru að eiga sér stað í hinum
vestræna heimi á sjöunda áratugn-
um. Fyrri byltingar höfðu ekki náð
landi hér á Fróni nema ef vera
skyldi 1850 þegar námssveinar
Lærða skólans kröfðust frelsis til
drykkju. Þá voru að vísu liðin tvö ár
frá síðustu Parísarbyltingu auk
þess sem málstaðurinn hafði tekið
breytingum. Landinn tók betur við
sér þegar „næstum-því-byltingin“
var annars vegar enda var borgar-
samfélag þá loksins gengið í garð á
Islandi. Islensk ungmenni voru að
vísu nokkuð sein fyrir eins og venja
er hérlendis en þegar til kom
reyndust helstu einkenni barátt-
unnar þau sömu og erlendis.
Nú þegar þrjátíu ár eru liðin frá
stúdentaóeirðunum í París er ekki
úr vegi að gera baráttu ‘68-kynslóð-
arinnar skil. Um er að ræða tvo
greinarflokka. Annars vegar verður
skýrt frá gangi mála erlendis og
birtist sá hluti hér á eftir. I seinni
greininni verður greint frá atburða-
rásinni hérlendis auk þess sem
reynt verður að rekja þróunina
fram til okkar dags.
Bakgrunnur
stúdentaóeirðanna erlendis
„ímyndunaraflið til valda“ var
slagorð sem lýsti vel þeirri
stemmningu sem ríkti á götum
Parísar í maímánuði 1968. Latínu-
hverfið var á valdi stúdenta. Þeir
voru í baráttuhug enda var til mik-
ils að vinna. Hér var ekkert karni-
val á ferðinni heldur römm alvara
þó svo andinn væri léttur og bjart-
sýni ríkjandi. Slagorðinu var beint
gegn sjálfum innviðum þjóðfélags-
ins sem stúdentar gerðu alvarlegar
athugasemdir við. Þeir vildu meina
að þjóðfélagið hefði fjarlægst
manninn og væri honum því á
margan hátt fjandsamlegt. Hvergi
fundu þeir betur til þess en í há-
skólunum sem var þeirra daglegi
vettvangur. Við svo búið varð ekki
lengur unað. Breytinga var þörf. Á
sjöunda áratugnum gripu stúdent-
ar víðs vegar um heim til þess ráðs
að mótmæla ríkjandi samfélags-
skipan. Frá París til Prag, Tókýó
til London, Peking til San
Franciseo, bárust fréttir af uppþot-
um. Það var greinilegt að viðhorfs-
breyting var að verða meðal unga
fólksins. Á sjötta áratugnum virt-
ust stúdentar í hinum vestræna
heimi hafa hverfandi áhuga á póli-
tík. Samkvæmt franskri könnun
frá 1957, sem náði til ungs fólks á
aldrinum 15-29 ára, töldu 76% að
þeirra eigin kynslóð yrði ekki mjög
frábrugðin kynslóð foreldra sinna.
Þegar sams konar könnun var gerð
1968 var annað uppi á teningnum.
Samkvæmt henni töldu 92% að
þeirra eigin kynslóð yrði mjög frá-
brugðin kynslóð foreldranna.
Á þeim ellefu árum sem liðu á
milli kannananna höfðu miklar
breytingar átt sér stað. Sjöundi ára-
tugurinn hefur birst í sögubókum
sem tími réttindabaráttu af hvers
kyns tagi. í öllu því umróti sem þá
átti sér stað tók unga fólkið að fjar-
lægjast fyrri kynslóðir. Hin svokall-
aða uppreisn unga fólksins var að
ganga í garð. Með henni leitaðist
æskan við að marka sér eigin stíl.
Hún hafði aðrar skoðanir og kom
sér upp sinni eigin tísku hvað fatn-
að, útlit og framkomu áhrærði.
Segja má að hin hraða þróun eft-
irstríðsáranna hafi brotist upp á yf-
irborðið á þessum tíma. Þar kom til
áður óþekkt velmegun, stærri ár-
gangar og almennari menntun. Það
var á þessum tíma sem æskan varð
til sem áberandi hópur innan samfé-
lagsins. Auk þess sem árgangarnir
urðu stærri lengdist æskan í báða
enda. Kynþroskaaldurinn lækkaði,
fleiri gengu í skóla og skólagangan
lengdist. Margir fóru fyrst út á
vinnumarkaðinn tæplega þrítugir.
Samt sem áður hafði unga fólkið
meiri peninga á milli handanna en
áður sem og nægan frítíma til að
losa sig við þá. Strax á sjötta ára-
tugnum tóku markaðsöflin að biðla
til hins ört vaxandi unglingamark-
aðar. Þar með tók hin nýja ung-
lingatíska að mótast á þann hátt að
með tímanum varð hún að leiðandi
afli í tískuheiminum. Almennari
skólaganga og bættur fjárhagur jók
sjálfstæði og samkennd unga fólks-
ins. Heil kynslóð hópaðist saman en
fjarlægðist um leið fyrri kynslóðir.
Fyrir utan skólann streymdi unga
fólkið í bíóhúsin, fór á rúntinn og
hlustaði á rokktónlist sem var fyrsti
eiginlegi tjáningaiTniðill þess. Þrátt
fyrir aukin lífsgæði fór unga fólkið
að ókyrrast yfir ríkjandi skipan
samfélagsins. Kalda stríðið auk
allsnægta velferðarsamfélagsins
hafði beint athyglinni frá ýmsum
innri vandamálum sem nú tóku að
skjótast upp á yfirborðið. Blökku-
menn í Bandaríkjunum höfðu hafið
baráttu sína á seinni hluta sjötta
áratugarins. Sú erfiða barátta sem
þeir áttu fyrir höndum sýndi vel
þverbresti þess lýðræðis sem
Bandaríkin töldu sig vera í forsvari
fyrir.
Efnishyggjan gagnrýnd
Á sjöunda áratugnum jókst gagn-
rýni á hið kapítalíska iðnaðarsamfé-
lag. Því var haldið fram að hin
taumlausa efnishyggja og einhæfir
framleiðsluhættir hefðu gert líf
manna innantómt. Undirrótin væri
kapítalisminn sem snerist um auð
en ekki fólk. Meginmálið væri því
ekki að uppfylla þarfir mannsins
heldur að skapa sífellt nýjar þarfir
markaðnum til dýrðar. Þannig væri
líf manna uppfullt af tilbúnum þörf-
um sem styrktu auðvaldið en veiktu
manninn. Samkeppni og framleiðni
voru önnur töfraorð kapítalismans
sem deilt var á. Þar með væri mað-
urinn gerður að framleiðslutæki.
Sköpunarmáttur hans væri drepinn
í dróma þar sem hans helsta hlut-
verk væri að afkasta sem mestu.
Kapítalisminn leiddi því til þess að
maðurinn væri rændur mennsk-
unni. Þar með væri hann gerður að
kaup- og framleiðsludýii sem leiddi
til firrtra lífshátta.
Stúdentar tóku í auknum mæli
að gera þennan málstað að sínum.
Þeir tóku til við að ásaka hina full-
orðnu um skort á hugsjónum,
þröngsýni, tilfinningalega bælingu
og taumlausa efnishyggju. Líf
þeirra þótti sérlega óspennandi og
firrt allri lífsnautn. Helsti spámað-
ur stúdenta varð Herbert Marcuse
sem varð einskonar persónugerv-
ingur þeirrar gagnrýni sem hið
vestræna samfélag fékk í sinn hlut
á þessum tíma. Hann deildi fyrst
og fremst á þá „blekkingu" að
efnaleg afkoma leiddi til farsældar.
Hélt hann því fram að með því móti
væri haldið aftur af félagslegum og
andlegum þroska mannsins. Þessi
„blekkingaleikur" yrði aftur til
þess að lýðræðið væri í raun sýnd
veiði en ekki gefin. Þar að auki
væri samfélagið byggt á umburðar-
lyndri kúgun (repressive tolerance)
sem gerði það að verkum að fólk
gerði sér ekki grein fyrir því að
það hafði verið svipt réttindum sín-
um. Þar af leiðandi bæri ánægja
með skipan mála vott um falska
vitund.
Hugmyndir manna um meinta
kúgun tóku nú æ oftar að skjóta
upp kollinum. Öll ögun tók á sig
mynd kúgunar í hugum gagn-
rýnenda. Það var sama hvar borið
var niður. Tilfinninga- og kynferðis-
leg þörf mannsins vai' heft á sama
hátt og hin stjómmála- og efnalega
athafnaþrá hans. Gerð var krafa til
nýrrar tegundar einstaklingshyggju
þar sem hver og einn einstaklingur
fengi að njóta sín í samfélagi við
aðra. Manninum væri nauðsyn á að
nýta hæfileika sína til sköpunar.
Mælikvarðinn skyldi vera geta og
þarfir hvers og eins en ekki sam-
keppni manna á milli. Samkeppni
varð að blótsyrði þar sem hún var
talin brjóta upp einingu samfélags-
ins. Menn áttu að sýna samstöðu,
traust og gagnkvæma virðingu.
Tungutak þessarar baráttu var
fyrst og fremst sótt í marxismann.
AIls kyns slagorð einkenndu mál-
flutning stúdenta en minna fór fyrir
heimspekilegum lausnum. Hetjurn-
ar voru byltingarmenn eins og Mao
og Che Guevara sem prýddu gjarn-
an hýbýli og kröfugöngur stúdenta.
Þannig einkenndist baráttan mjög