Morgunblaðið - 14.03.1999, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 14. MARZ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Ólj ós fram-
tíð vopna-
eftirlits
✓
Vopnaeftirlit í Irak hefur legið niðri í tvo
mánuði og segir Andri Lúthersson óljóst
hvenær og með hvaða hætti það verður
tekið upp að nýju.
RÚMIR tveir mánuðir eru
liðnir frá því að eftirlits-
menn vopnaeftirlitsnefnd-
ar Sameinuðu þjóðanna
(UNSCOM) í írak fóru úr landi í
þann mund sem Bandaríkjamenn og
Bretar hófu loftárásir. Irakar hafa
lýst því yfir að UNSCOM fái aldrei
aftur aðgang að landinu, þeir hafa
ki-afist afsagnar Richards Butlers
og þvertekið fyrir að leyfa eftirlit
með meintri framleiðslu sinni á ger-
eyðingai-vopnum. Hafa sumar kröf-
ur Iraka hlotið hljómgrunn meðal
Rússa, Kínverja og að hluta til
Frakka, þriggja af þeim fimm þjóð-
um sem eiga fast sæti í öryggisráði
Sameinuðu þjóðanna.
Afleiðingarnar til skamms tíma
eru þær að framtíðarhlutverk
UNSCOM í írak er óráðið og klofn-
ingur innan öryggisráðsins í málefn-
um Iraks er augljós. Alvarlegast er
þó að hugsanleg framleiðsla Iraka á
kjarna-, lífefna- og sýklavopnum
auk eldflauga, sem borið geta slík
vopn, hefur verið eftirlitslaus síðan í
desember og óljóst er um framhald-
ið.
Astandið í Irak nú, í ljósi reynslu
síðustu níu ára, veltir upp áleitnum
spurningum um það m.a. hvert hlut-
verk alþjóðasamfélagsins sé gagn-
vart íröskum almenningi annars
vegar og sjónarmiðum um öryggi og
stöðugleika hins vegar. Sameinuðu
þjóðirnar og öryggisráð þeiiTa, sem
í upphafi áratugarins náði svo aðdá-
unarlega að hrista af sér hlekki
kalda stríðsins og sameinast í for-
dæmingu sinni á - og síðar aðgerð-
um gegn - árás og innlimun Iraka á
Kúveit, hafa undanfarin misseri ým-
ist verið vettvangur samstöðu eða
sundrungar, hvað Irak áhrærir.
Oryggisráðið milli
steins og sleggju
Virðast nú tveir andstæðir pólar
takast á innan öryggisráðsins. Rúss-
nesk og kínversk stjórnvöld hafa ít-
rekað lýst yfir andstöðu sinni við
stefnu Bandaríkjanna og Bretlands.
Stefna Frakklands, fimmta ríkisins
sem á fast sæti í öryggisráðinu,
gagnvart írak virðist vera mitt á
milli. Gegn þessum pólitíska bak-
grunni kristallast tvær spurningar.
I fyrsta lagi er það spurningin um
framtíð vopnaeftirlits; á hvern hátt
mun alþjóðasamfélagið --------------
fylgjast með ítrekuðum
tilraunum íraka - leynd-
um og ljósum - til að afla
sér gereyðingarvopna. Er
sú spurning nátengd hinni
seinni sem snýr að íröskum almenn-
ingi, þ.e. hversu lengi getur neyðin í
Irak viðgengist. Bandarísk og bresk
stjórnvöld hafa lýst því yfir - og vís-
að í ályktanir Sameinuðu þjóðanna
frá árinu 1991 - að ekki sé grund-
völlur fyrir að ræða um að aflétta
viðskiptabanni á Irak fyrr en tryggt
hafi verið að gereyðingarvopn eða
áætlanir um smíði þeirra, hafi verið
upprætt. Þeir aðilar, sem tryggja
ættu slíkt eftirlit, eru hinir sömu og
írösk stjórnvöld hafa meinað aðgang
eftir að loftárásir Bandaríkjamanna
og Breta hófust. Má því ætla að
bandamenn séu milli steins og
sleggju í ljósþ hinriar miklu neyðar
almennings í Irak. Virðist sem þeir
hafi valið illskárri kostinn: Að halda
Bandamenn
milli steins og
sleggju
Saddam Hussein í skefjum. Vandinn
er hins vegar sá að svo virðist sem
tilraunir til þess styrki Saddam
Hussein í sessi.
Tveir mánuðir eru langur tími
þegar staðfesta Iraka við að nota og
verða sér úti um gereyðingarvopn
er annars vegar. Til lengi-i tíma litið
telja margir að meginhættan við að
leggja niður UNSCOM í sinni upp-
runalegu mynd felist í að árangri
eftirlitssveitanna í að finna og upp-
ræta áætlanir Iraka um framleiðslu
gereyðingarvopna verði kastað fyrír
róða og erfitt yrði að bæta þann
skaða.
I lok síðasta mánaðar tilkynnti ör-
yggisráðið um stofnun nýrrar
nefndar, undir forystu Brasilíu-
mannsins Celsio Amorim, sem meta
mun ástandið í afvopnunannálum
Iraka. Tillagan um stofnun nefndar-
innar hafði verið borin upp af
Kanadamönnum og er nokkurs kon-
ar málamiðlun milli Rússa, Frakka
og Kínverja annars vegar, þeirra
fastafulltrúa öryggisráðsins sem
tekið hafa undir sumar af kröfum
íraka, og Breta og Bandaríkja-
manna hins vegar, sem tekið hafa
mun harðari afstöðu gegn stjórn
Saddams Husseins.
Auðsýnt þykir þó að umboð
nefndarinnar verði ekki jafn víðtækt
og umboð UNSCOM var. Þar með
munu hömlur þær sem alþjóðasam-
félagið hefur lagt á vopnafram-
leiðslu íraka ekki verða jafn skil-
virkar og óvissuþættirnir því fleiri.
„Umsvifamesta afvopnunarfyrir-
komulag allra tíma“
Stofnun UNSCOM í júní árið
1991, í kjölfar ósigurs íraka í Flóa-
bardaga, er að mörgu leyti einstæð í
alþjóðlegu tilliti og hefur nefndin
verið kölluð „umsvifamesta afvopn-
unarfyrirkomulag allra tíma“. Eftir
stríðið kom fljótlega í ljós að írösk
stjórnvöld höfðu virt alla alþjóðlega
afvopnunarsamninga að vettugi og
þróað með sér umtalsverða getu í
framleiðslu gereyðingarvopna og
langdrægra eldflauga.
Samkvæmt ályktun öryggisráðs-
ins númer 687 var UNSCOM og AI-
þjóðakjarnorkumálastofnuninni í
Vín (IAEA) gefið fullt umboð til
þess að „finna, uppræta og eyða“ öll-
um hugsanlegum gereyðingarvopn-
--------- um Iraka og að sama
skapi nota allar hugsan-
legar leiðir til að komast
fyrir rannsóknir Iraka á
_____ þessu sviði. Fulltrúum
UNSCOM var veitt alger
friðhelgi í eftirlitsstörfunum sem
þýddi að þeir höfðu ótakmarkaðan
aðgang að öllum þeim byggingum
þar sem þá grunaði að geryðingar-
vopn eða búnað tengdan þeim væri
að finna. Eftirlitsmenn gátu rann-
sakað hvar sem er og hvenær sem
er, án þess að láta stjórnvöld vita
fyrirfram. Að auki var Irökum gert
að greiða allan kostnað af eftirlíts-
starfmu, sjá UNSCOM fyrir hús-
næði og tryggja öryggi eftirlits-
manna.
Hefur það einnig verið á valdi
UNSCOM að fylgjast með innflutn-
ingi á öllum búnaði sem tengst gæti
framleiðslu gereyðingaivopna en
reynslan hefur sýnt að írakar hafa
oftsinnis flutt inn tæknibúnað sem
Reuters
ÍRÖSK kona
situr með syni
sínum og bfður
eftir matar-
skammti. Irösk
sljórnvöld
segja við-
skiptabannið
valda matvæla-
skorti í land-
inu.
nýst gæti í framleiðslu á gereyðing-
arvopnum, undir því yfirskini að um
landbúnaðarvörur eða lyf til al-
mennings hafi verið að ræða.
Itrekaðar ögranir Iraka
Vandinn hefur hins vegar verið sá
að meginforsendan fyrir eftiiiiti
UNSCOM er samstarf íraskra
stjórnvalda. í raun hefur UNSCOM
ekki getað framkvæmt eftirlit án
þess að íraskir „aðstoðarmenn" fylgi
eftirlitsmönnunum og veiti þeim
formlegan aðgang að byggingum.
Með þessum hætti hafa Irakar ít-
rekað komið í veg íyrir að
UNSCOM hafi getað rannsakað
vissar byggingar. Eftir árið 1996
efldist þessi andstaða við eftirlit til
muna auk þess sem íraskir hermenn
beittu beinum hótunum og jafnvel
ofbeldi til að hindra eftirlitsmenn í
störfum sínum.
í skýrslum UNSCOM er að fínna
lýsingar á því hvernig íraskir „að-
stoðarmenn" hafi gripið í stjórntæki
þyrlna sem UNSCOM hafði til um-
ráða, þegar þeim þótti sýnt að rann-
saka ætti vissar byggingar eða til-
raunasvæði, og hvernig eftirlits-
mönnum hafi borist nafnlaus bréf
þar sem þeim er hótað lífláti. Að
auki hafa írakar reynt að villa um
fyrir eftirlitsmönnum á allan hugs-
anlegan hátt með því t.d. að eyða
skjölum og „þagga niður í heimild-
armönnum". Hafa skýrslur
UNSCOM greint frá tilvikum þar
sem írakar segja t.d. að uppdrættir
af eldflaugum og vopnaverksmiðjum
hafi ýmist „fokið af vörubílspöllum
og týnst“ eða þá eyðilagst í bruna í
skrifstofubyggingu þar sem einu
sjáanlegu verksummerkin voru sót-
leifar í einni skúffu rammgerðs
skjalaskáps.
Ótvíræður árangur
af starfi UNSCOM
Þótt fáir efist um illan ásetning og
óútreiknanleika Saddams Husseins
hvað gereyðingarvopn varðar þá hafa
umkvartanir stjórnar hans um ,/yrir-
litningu UNSCOM á fullveldi Iraks“
hlotið vissan hljómgrunn meðal
sumra af fastafullti-úum öryggisráðs-
ins. Sú gagnrýni hefur þó undanfarið
aðallega beinst að Richard Butler yf-
irmanni UNSCOM persónulega og
hefur hann verið sakaður um að
draga taum Breta og Bandaríkja-
manna og stuðla að loftárásum þeirra
í desember sl., sbr. yfirlýsingar And-
rei Lavrovs fastafulltrúa Rússa í ör-
yggisráðinu í síðasta mánuði, sem
sagði að hann vildi ekkert hafa sam-
an við Butler að sælda.
Ekki eru fordæmi í alþjóða sam-
skiptum fyi-ir viðlíka umboði og fjöl-
þjóðleg nefnd eða stofnun á borð við
UNSCOM hefur í írak. Þrátt fyrir
fjaðrafokið sem starf UNSCOM hef-
ur oft á tíðum valdið er það óumdeil-
anlegt að eftirlitið hefur skilað mikl-
um árangri.
Til þessa dags hafa eftirlitsmenn
UNSCOM og IAEA látið eyða miklu
af gereyðingarvopnum og búnaði til
framleiðslu þeirra. T.d. 690 tonnum
af efnum til framleiðslu sýklavopna,
Al-Hakam lífefnavopnaverksmiðj-
unni í heild og 48 langdrægum eld-
flaugum. Ennfremur er talið að eft-
irlitsmenn hafi komist íyrir fram-
leiðslu Iraka á kjarnavopnum til
skemmri tíma litið.
Leyniþjónustur ýmissa ríkja hafa
þó varað við því að_ ekki kunni langur
tími líða áður en írakar hafi náð að
koma sér upp ógnvænlegum vopna-
búrum. Enn sé mörgum spurningum
ósvarað, sérstaklega hvað varðar líf-
efnavopnaframleiðslu þeirra.
Ekki komst upp um framleiðslu
íraka á því sviði fyrr en árið 1995, í
kjölfar uppljóstrana Husseins Ka-
mels, írasks hershöfðingja sem flúði
til Jórdaníu, að írösk stjórnvöld við-
urkenndu að hafa þróað lífefni sem
nýta mætti í vopn. Auðvelt er að fela
slík efni og hafa grunsemdir vaknað
um að þeim hafi verið komið fyrir á
stöðum þar sem íraskur almenning-
ur héldi sig. Hvað sýkla-
vopn varðar þá hefiu eft-
irlit UNSCOM beinst í
ríkum mæli að taugagas-
inu VX en Irakar hafa
gefið mjög ófullnægjandi
skýiingar á því hvað hafi orðið um
miMð magn þess.
írakar hafa á að skipa færum vís-
indamönnum á öllum sviðum ger-
eyðingarvopna. Þá sem ekki eru inn-
lendir, hafa stjórnvöld oft náð að
lokka til sín með gylliboðum. Enn-
fremur beinast áhyggjur manna að
öllu því magni kjarnakleyfra efna
sem eru í umferð á svörtum mark-
aði. Hafa sérfræðingar bent á bágt
ástand og eftirlit með rannsóknar-
stofum og hergagnageymslum í
Rússlandi og nokkrum fýrrverandi
Sovétlýðveldum. Oftar en einu sinni
hafa óprúttnir kaupsýslumenn reynt
að smygla út efnum og búnaði sem
nota má til smíði kjarnavopna, í von
um skjótfenginn gróða. Eftirspurn
virðist vera næg ef litið er t.d. til
Iraks, Norður-Kóreu og Irans.
A undanförnum misserum hafa
írösk stjórnvöld reynt allt hvað þau
geta til þess að rjúfa samstöðuna
sem til skamms tíma hefur ríkt um
aðgerðir. Hótanir þeirra einar og
sér virðast innantómar en menn
hafa þó verið uggandi ef hugað er að
því sem virðist vera tilraunir íraka
til að endurvígvæðast. Breska dag-
blaðið The Daily Telegraph birti
fyrir skömmu fréttir af því að Rúss-
ar hafi á laun hafið víðtæka sam-
vinnu við íraksher um viðhald á
íraska orrustuvélaflotanum sem að
miklu leyti er byggður á rússnesk-
um MiG-vélum. Að sögn blaðsins fór
Tareq Aziz til Rússlands í desember
sl. og átti fundi með háttsettum
ráðamönnum þar sem samkomulag
náðist um sölu á hertólum og þjón-
ustu. Að því sem blaðið komst næst,
var um vígbúnað að ræða sem gæti
nýst írökum við að skjóta niður
breskar og bandarískar þotur á eft-
irlitsflugi'.
Hagsmunir Rússlands
og Frakklands í húfi
Fyrir utan söguleg tengsl Rúss-
lands og Frakklands við Irak, eiga
ríkin einnig mikilla viðskiptalegra
hagsmuna að gæta í landinu. í Flóa-
bardaga eyðilagðist geysimikið af
mannvirkjum í Irak og hafa frönsk
og rússnesk verktakafyrirtæki gert
stórfellda samninga við írösk stjórn-
völd um enduruppbyggingu. Slíkar
framkvæmdir geta þó
ekki hafist fyrr en við-
skiptahöftum á írak verð-
ur aflétt, sem aftur teng-
ist áframhaldi á vopnaeft-
irliti í landinu.
Spurningin sem eftir stendur er
því um víðtæka öryggishagsmuni og
gildi. Hversu lengi getur öryggisráð
Sameinuðu þjóðanna haldið uppi öfl-
ugu vopnaeftirliti í Irak og við-
skiptabanni á ríkið, í ljósi hörmulegs
ástands meðal írasks almennings
annai's vegar og ítrekaðra tilrauna
stjórnar Saddams Husseins til að
kljúfa samstöðuna um einangrun
landsins hins vegar. Við þetta bætist
afstaða þriggja ríkja í öryggisráð-
inu, Rússlands, Kína og Frakklands,
sem ítrekað hafa gagnrýnt stefnu
Bandaríkjamanna og Breta í írak.
Staðan er því flókin. Saddam
Hussein sýnir ekki á sér fararsnið
og á meðan svo er þjáist íraskur al-
menningur.
Víðtækir ör-
yggishags-
munir og gildi