Morgunblaðið - 09.05.1999, Blaðsíða 38

"38 SUNNUDAGUR 9. MAÍ 1999
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
Allir sem einn,
eða þannig
Skyldi sá dagur einhvem tíma renna upp að
öll dýrin í skóginum verði vinir? Að friður ríki
um veröld alla? Jafnvel fegurðin ein, einsog
Laxness orðaði það í Heimsljósi?
Það kemur stundum
fyrir að hópur fólks er
afgreiddur sem einn
maður. Kannast ekki
einhver við að hafa
einhvern tíma sagt, þó ekki væri
nema við sjálfan sig, eitthvað á
þá leið að þetta væru nú meiri
bölvaðir hálfvitarnir þessir - og
svo afgreitt heila stétt manna,
eftir að hafa átt í útistöðum við
einhvern einn. Svona er þetta
líka stundum með heilar þjóðir,
en þá gleymist að málið er auð-
vitað ekki svona einfalt. Fólk er
fólk, ekki fjöldaframleiddar vélar
eða einræktaðir einstaklingar. Að
minnsta kosti ekki enn.
Starfsmaður einna hjálparsam-
takanna sem starfa nú að málum
albönsku flóttamannanna frá
Kosovo í Makedóníu, sagði mér
litla sögu í vikunni niðri í Skopje.
Hún segir auðvitað meira en
mörg orð og er svohljóðandi:
Belgískur
VIÐHORF læknir og
--------- nokkrir aðrir
Eftir Skapta starfsmenn,
Hallgrímsson á meða]
hjúkrunarkona
frá Belgrad í Serbíu, eru á vinnu-
stað sínum þegar læknirinn skell-
ir fram eftirfarandi fullyrðingu,
og það í fúlustu alvöru: ,Alhr
Serbar eru fæddir morðingjar!“
Serbneska konan hrekkur við og
henni líður greinilega ekki vel.
Ein konan í hópnum skynjar það
og kemur henni til hjálpar á
nokkuð sérstakan máta. Bregst
ekki við með hefðbundnum hætti
heldur þannig að læknirinn er
sjálfur settur í álíka stöðu. „Þetta
er alveg hárrétt hjá þér, doktor,“
segir konan. „Þetta er einmitt
svipað og við segjum stundum í
heimalandi mínu: allir Belgar eru
fæddir bamaníðingar!“ Allir
muna líklega eftir fréttum af við-
bjóðslegum tilvikum af þeim toga
í Belgíu - og þarna var konan bú-'
in að slá lækninn út af laginu með
einni stuttri setningu, sem auð-
vitað var jafn heimskuleg og sú
sem hann lét út úr sér. En hitti
beint í mark og hafði tilætluð
áhrif. Bæði þau að læknirinn
skynjaði hvað hann hafði gert og
þessi viðbrögð konunnar hnuðu
þjáningar serbnesku konunnar.
Astandið í flóttamannabúðun-
um í nágrenni Skopje, höfuðborg-
ar Makedóníu, þar sem höfundur
þessa pistils hefur verið síðustu
viku, er ákaflega sérstakt. Tugir
þúsunda albanskra flóttamanna
frá Kosovo hafast þar við í tjöld-
um og vita lítið hvað framtíðin
ber í skauti sér. Reyndar er þeg-
ar farið að flytja fólk til Vestur-
landa, m.a. til Bandaríkjanna, en
þangað fara 20 þúsund manns, og
í gærkvöldi var væntanlegur 50
manna hópur til íslands sem
kemur til með að búa á Dalvík og
Reyðarfiröi. Fólk er í aðra rönd-
ina ósátt við að hafa verið rekið
úr landi, skiljanlega, en hins veg-
ar mjög fegið að hafa sloppið af
hættusvæðinu eins og það kallar
Kosovo um þessar mundir. Fjöldi
fólks hefur reyndar ekki verið
svo heppinn því margir hafa verið
drepnir af her og lögreglu Serba.
Og fólk talar hér eins og ekkert
sé eðlilegra en Serbar og Ma-
kedóníumenn hati Albana. Það sé
einfaldlega hluti mannkynssög-
unnar.
Margir hérna niður frá tala
heldur illa hverjir um aðra. Það
er að segja Serbar og Makedón-
íumenn um Albana og þeir síðar-
nefndu tala ekki beinlínis hlýlega
um hina.
Vestrænir ljósmyndarar sögðu
mér sögur af því hve Albanar
væra þjófóttir; hefðu rænt miklu
af fjölmiðlamönnum þar í landi;
BBC hefði t.d. misst tæki og tól
að andvirði 250 þúsunda punda -
sem er andvirði hátt í 30 milljóna!
Albanarnir hefðu meira að segja
rænt græjum af sjónvarpsfólkinu
meðan það var að taka upp efni.
Er, þrátt fyrir þessa sögu,
hægt að fullyrða að allir Albanar
séu ræningjar? Svona nokkuð
gæti gerst hvar sem er í heimin-
um. Hvað þá að Serbar séu allir
vondir menn. Misjafn sauður er í
mörgu fé eins og margoft hefur
sannast. Ekki er hægt að fullyrða
að allir lögreglumenn séu vitleys-
ingar þó einhver einn hagi sér
ekki eins og hann á að gera; allir
leigubílstjórar svindlarar þó ein-
hver einn reyni að snuða farþega
einhvers staðar í útlöndum. Ekki
frekar en að allar íslenskar konur
séu ljóshærðar og lauslátar. Var
því ekki haldið fram einhvers
staðar í útlöndum? Eða að allir
stjómmálamenn heimsins séu
ómögulegir, þó menn kunni ekki -
við það sem einhverjir þeirra
gera. Að sama skapi er ekki hægt
að halda því fram að allir Serbar
séu morðingjar þó svo her og lög-
regla landsins hafi unnið ófyrir-
gefanleg voðaverk. Starfsmaður
hjálparsamtaka nefndi mér gott
dæmi í vikunni: Serbar í Pristina,
höfuðborg Kosovo, hafa sumir
hverjir komið Albönum til hjálp-
ar. Eins og fólk talar hér hljómar
þetta ótrúlega - en hann sagði
engan vafa á því að upplýsingam-
ar væm réttar því umræddir Al-
banar í Pristina hefðu sjálfir
hringt í landa sína í Makedóníu
og greint þeim frá þessu. Því
væri ekki hægt að rengja frá-
sagnirnar. Hann sagði að þegar
serbneskir lögreglu- eða her-
menn hafi knúið dyra hafi Ser-
bamir komið fram með pappíra
sína og fullyrt að einungis þeir
væm í húsinu. Þannig hefðu þeir
haldið hlífiskildi yfir einhverjum
Albönum. Fólk er fólk og óþarfi
að skipta því endalaust niður í
einhveija flokka. Þó Þingeyingar
séu stundum stoltir af því að vera
það, Akureyringar sömuleiðis,
Húnvetningar, Skagfirðingar,
Reykvíkingar og svo framvegis,
emm við öll Islendingar.
Skyldi sá dagur einhvern tíma
renna upp að öll dýrin í skógin-
um verði vinir? Að friður ríki um
veröld alla? Jafnvel fegurðin ein,
einsog Laxness orðaði það í
Heimsljósi? Astandið í heiminum
í dag bendir í sjálfu sér ekki til
þess, en mikið væri það nú gam-
an. Ég hitti bandaríska konu í
einum flóttamannabúðunum í
vikunni sem var óhress með
stjórnmálamenn heimsins; að
ástand mála væri þeim að kenna
vegna óstjórnar og óþarfa af-
skiptasemi hvar sem er og
hvenær sem er. Og valdagræðgi.
„Þeir ættu að hugsa um að
stjórna landi sínu, hver og einn,
almennilega og átta sig á því
hversu heimurinn sem heild hef-
ur breyst. Það er alltaf verið að
tala um einhver landamæri; því-
líkt rugl - við lifum í heimi án
landamæra. Stjórnmálamenn
eiga að láta fólk í friði, þá yrði
ástandið miklu betra.“ Athyglis-
vert viðhorf, en ég er því miður
of seinn að benda íslensku
stjórnmálamönnunum á þetta
fyrir kosningarnar í gær. Eg
vona bara að allir hafi kosið rétt,
og Islendingar haldi áfram að
vera vinir.
JÓHANN ÞÓRIR
JÓNSSON
+ Jóhann Þórir
Jónsson fæddist
21. október 1941.
Hann lést 2. maí síð-
astliðinn. Foreldrar
hans voru Þórarinn
Bjarnfinnur Ólafs-
son og Aðalheiður
Sigríður Guð-
mundsdóttir. Kjör-
foreldrar Jóhanns
Þóris voru Guðrún
Jóhannsdóttir,
kennari, og Jón
Ólafsson, starfs-
maður Hitaveitu
Reykjavíkur. Systk-
ini Jóhanns Þóris eru: 1) Guðm.
G. Þórarinsson. 2) Guðfinna Ir-
is. Hálfsystkini samfeðra eru: 1)
Kristján Bjarnar. 2) Kristlaug
Dagmar. 3) Símomía Ellen. 4)
Ingveldur Guðfinna. 5) Helgi
Þór. 6) Sigurður Reynir. 7) Kol-
brún. 8) Ragnheiður. 9) Þórunn
Guðjóna. 10) Einar Matthías.
11) Jakob Sigurjón. 12) Ólafur.
13) Kristín. Hálfsystkini sam-
mæðra eru 1) Ingibjörg Krist-
jánsdóttir. 2) Ólav Omar Krist-
jánsson. 3) Jósteinn Kristjáns-
son.
Eiginkona Jóhanns Þóris er
Sigríður Vilhjálmsdóttir, kenn-
ari, f. 13. september 1941. For-
eldrar Sigríðar: Vilhjálmur
Þorsteinsson, verkamaður, lát-
inn, og Kristín María Gísladótt-
ir, húsmóðir í Reykjavík. Börn
Jóhanns og Sigríðar: 1) Kristin
María Kjartansdóttir, húsfreyja
á Akureyri, f. 21.1. 1961, dóttir
Sigríðar og fósturdóttir Jó-
hanns Þóris, maki Ingólfur
Hauksson. Börn: a) Sigríður
Jóna, f. 1982. b) Hlynur, f. 1984.
c) Haukur, f. 1990. d) Vilhjálm-
Mannlýsingar eru erfið grein.
Sjaldnast tekst að lýsa manni
þannig að helstu eðlis- og skap-
gerðareinkenni hans komi glöggt
fram. Þegar Brad Darrak ritaði
bók sína Bobby Fischer versus the
rest of the world lýsti hann Jó-
hanni Þóri á einum stað sem „The
lazy guy with the brilliant ideas“.
Þórir hló hjartanlega að þessari
lýsingu. Við hinir sögðum að það
væri ekki slæmt hjá erlendum
manni ókunnugum aðstæðum að
hafa 50% rétt í lýsingu á manni
sem hann þekkti ekkert. Þórir var
ekki latur. Það vita allir sem til
þekkja. Starfsþrek hans var mikið
og óbilandi vilji var með ólíkindum.
En hinn erlendi rithöfundur hafði
ekki talað lengi við Þóri þegar
hann áttaði sig á hinu leiftrandi
hugarflugi hans. Oft er talað um
menn sem kastast milli mikilla fyr-
irætlana og engra framkvæmda.
Sjaldgæfara er að saman fari í ein-
um manni frjótt ímyndunarafl,
hugsmíðaafl til að velta upp ótrú-
legustu leiðum og úrræðum jafn-
hliða sterkum vilja og þreki til að
framkvæma. Viðræður við Þóri
opnuðu oft óvæntar lausnir þegar
allar dyr virtust lokaðar. Þá var
eins og maður hefði tengst and-
legri aflstöð, ný orka, ný útsýn og
bjartsýnin vaknaði. Stundum
fannst mér sem þessi bróðir minn
væri einhvers konar hugar-
flugsverkfræðingur sem byggi yfir
kynngi galdramannanna fornu til
að byggja biýr yfir ófærur af engu
efni. Ahugi hans á málefnum skák-
hreyfingarinnar og starf að út-
breiðslu skáklistarinnar var með
slíkum hætti að langt verður að
leita til samjöfnuðar. Islendingar
telja jafnan prófessor Daniel Will-
ard Fiske einn hejsta velgerðar-
mann skákmála á Islandi. Jóhann
Þórir Jónsson var nýr Fiske. Ut-
gáfa skáktímarits á Islandi í 35 ár
er mikið þrekvirki. Við það bættist
útgáfa skákbóka í meira mæli en
Islendingar höfðu áður dæmi um.
Mörgum er minnisstætt hvernig
hann fléttaði saman skák og bók-
ur Ingi, f. 1994. 2)
Hannes, hagfræð-
ingur, f. 5.6. 1964,
maki Beth Marie
Moore. Börn: a)
Brynja Marie, f.
1991. b) Hanna
Kristín, f. 1995. Áð-
ur átti Hannes
Önnu Kolbrúnu, f.
1990. 3) Steinar, rit-
höfundur, f. 6.2.
1967.
Jóhann Þórir er
kunnur sem eigandi
og forstjóri Skák-
prents. Afskipti
hans af málefnum skákhreyf-
ingarinnar voru víðtæk. Hann
gaf út og ritstýrði tímaritinu
Skák í nærfellt 35 ár, frá 1962
til 1997. Á þeim tíma gaf hann
út fjölmargar aukaútgáfur af
Skák vegna einstakra skák-
móta. Kunnastar þeirra eru ein-
vígisútgáfan 1972, gefin út á
þrem tungumálum, og ólympíu-
útgáfan í Luzem 1982. Hann
gaf út nær 30 bækur um skák
auk tímarita um önnur málefni
og íjölda Ijóðabóka og bóka um
ýmis málefni. Jóhann Þórir stóð
fyrir og skipulagði fjölda skák-
móta um hinar dreifðu byggðir
landsins, 49 helgarskákmót og
auk þess 10 alþjóðleg skákmót á
landsbyggðinni. Hann var for-
maður Taflfélags Reykjavíkur
1961-1964 og einn af fmm-
kvöðlum alþjóðlegu Reykjavík-
urskákmótanna og hvatamaður
þess að heimsmeistaraeinvigið í
skák var haldið hér 1972.
Utför Jóhanns Þóris fer fram
frá Langholtskirkju á morgun,
mánudaginn 10. maí, og hefst
athöfnin klukkan 13.30.
menntir í einvígisútgáfunni 1972 á
þrem tungumálum, og gerði hana
þannig að menningarviðburði.
Þetta endm'tók hann þegar hann
var fenginn til að sjá um ólympíu-
útgáfuna á ólympíumótinu í Luz-
ern í Sviss 1982. Okkur sem starfa
að málefnum skáklistarinnar vex
oft í augum að skipuleggja og
halda skákmót. Kostnaður getur
verið mikill og vinna nær endalaus.
Þá vorum við þó að fást við skák-
mót á þéttbýlissvæðunum. Þegar
Þórir lagði af stað að halda skák-
mót úti um hinar dreifðu byggðir
þótti mörgum sem við ofurefli væri
að fást. Ég nefni staði eins og Tré-
kyllisvík, Mjóafjörð og Jökuldal og
marga marga fleiri. En Þórir hafði
haldið 49 slík mót þegar starfsþrek
hans brast. Og ekki bara það. Uti á
landi stóð hann fyrir 10 alþjóðleg-
um mótum með þátttöku erlendra
meistara á sama tíma og við hinir
þóttumst hafa fullar hendur að
glíma við slík verkefni í Reykjavík.
Við þessi tækifæri kom hugarfar
Þóris vel í ljós. Hann bauð eldri
meisturum þátttöku, sá um að
koma þeim á staðinn og sjá þeim
fyrir viðurgjörningi. Þannig lífgaði
hann upp á mótin og bætti gleði-
stundum inn í líf gömlu mannanna.
Ég nefni vini hans Benóný Bene-
diktsson, Sturlu Pétursson og
marga fleiri. Jóhann Þórir var
óvenju vinmargur. Hann var líka
vinum sínum vinur. Ofá dagsverk
fóru í að rétta vini í vanda hjálpar-
hönd. Þá þótti okkur hinum stund-
um lítið til sparað, hvorki tími, erf-
iði né fé, til þess að rétta hlut
þeirra sem til hans leituðu.
Líklegt þýkir mér að þáttur Þór-
is í skáklífi Islendinga verði skráð-
ur á bækur þótt síðar verði og ég
held að ekki sé ofmælt að segja að
nafn hans verði varðveitt á spjöld-
um skáklistarsögunnar á íslandi
svo lengi sem menn hirða um að
varðveita tengsl við fortíðina. Jafn-
hliða rak hann sitt fyrirtæki þar
sem allt byggðist á honum sjálfum,
þreki hans og úrræðum. Það gefur
augaleið að tíminn til skákmála var
oftast tekinn frá fyrirtækinu. Mér
fannst honum þá farið eins og aðal-
söguhetjunni í franskri ástarsögu,
það tókust á um hann ástin og
dyggðin, ástin á skákinni og skyld-
umar við fyrirtækið og reksturinn.
Ég hef áður vitnað til þess að ljóð
Þorsteins Erlingssonar er eins og
ort um Þóri þegar hann segir:
Þú reyndir hvert hugur og harðfylgi ná
þótt hendumar tvískiptar vinni.
Að brjóta með annarri braut sinni þrá
en berjast við lífið með hinni.
Auðvitað kostaði ást hans á
skáklistinni fórn. Hann sigldi þó
bátnum framhjá skerjunum, stund-
um utan í þau en hélt skipinu alltaf
sjófæm. Þurfti þá oft talsvert til.
Orustumar vora margar og mér
fannst stundum sem eini sigurinn í
augsýn væri kostur á að halda
vöminni áfram. Á þeim tíma átti
prentiðnaður mjög undir högg að
sækja og hygg ég að margir hefðu
lagt árar í bát. En Jóhann Þórir
átti bjartsýni og baráttuvilja ofar
öllu sem ég get valdið, eiginleikann
að gefast aldrei upp. Hugur hans
var alltaf bundinn við framtíðina,
þau viðfangsefni sem hægt var að
leysa og þurfti að leysa. Mér fannst
honum á stundum svipa til bóndans
sem lét mála málverk af bænum
sínum. Hann lét ekki mála bæinn
eins og hann var, heldur eins og
hann átti að verða í framtíðinni.
Þannig var Jóhann Þórir, framtíðin
var í augsýn, margt var á prjónun-
um, unnið var að ráðagerðum og
áformum. Þórir var gæfumaður í
einkalífi. Hann átti gott og fallegt
heimili. Þar var afar gestkvæmt
enda áttu þau hjón marga góða
vini. Það var gott að koma til
þeirra hjóna. Sigríður er traust,
einlæg og hlý. Bróðir minn hafði
ómældan styrk af konu sinni. Hún
er fljót að átta sig á aðalatriðum og
segir skoðanir sínar einarðlega og
fólskvalaust. Eðlilega lá lífshlaup
okkar Þóris saman þótt við kynnt-
umst ekld fyrr en við voram famir
að stálpast. Stundum fannst mér
Sigga styrkasta jarðtenging þessa
hugumstóra bróður míns. Kemur
mér þá í hug orðtæki Frakka þeg-
ar rætt er um mann sem náð hefur
langt: Cherchez la femme. Þórir
hélt mikið upp á börn sín og Krist-
ínu reyndist hann besti faðir. Hann
var barngóður og oft var gaman að
sjá hvemig hann gleymdi stað og
stund í leik sínum við bamabömin,
fann til leikfóng, sýndi þeim galdra
og ýmsar brellur eða greip til spil-
anna. Hann var gleðimaður, söng-
maður og kátur á góðri stund. Þau
voru stundum ánægjuleg þorra-
blótin og þorramatur var hans upp-
áhald. Við munum sakna stund-
anna við veiðiána, stundanna við
sextíu og fjögurra reita borðið og
fjölmargra ánægjustunda. Hann
hafði yndi af ljóðum og var góður
hagyrðingur, sendi vinum sínum
iðulega vísur við ýmis tækifæri.
Minnisstætt er mér ljóð sem hann
orti um Einar Benediktsson í Her-
dísarvík og birtist í Lesbók Morg-
unblaðsins. Með dugnaði og elju-
semi bætti hann stöðu sína og hag-
ur hans hafði verulega vænkast
þegar hann fékk hjartaáfall fyrir
rúmlega einu og hálfu ári. Jóhann
Þórir dvaldist á endurhæfingar-
deildinni við Grensás eftir hjartaá-
fallið. Hann var í hjólastól og átti
erfitt með mál. En alltaf var
glampinn í augunum, gleði í andlit-
inu. Orfáum dögum áður en hann
lést sátum við saman við glugga
þarna á deildinni. Sólin skein í
heiði og Þórir leit glaðlega til mín
og sagði: „Það er gaman að lifa.“
Það þótti mér karlmannlega mælt
við þær aðstæður. Engar vonir
vora um bata né framfarir. Við
slíkar aðstæður er eini sigurinn
sem unnt er að vinna sá að láta
ekki hugfallast. Og Jóhann Þórir
brást ekki í þeirri baráttu fremur
en þeim fyrri. Séra Gunnar sagði
mér að starfsfólkið á deildinni
mundi minnast hans fyrir gleði-
glampann í augunum og glaðvært
yfirbragð. Nú er þessi bróðir minn
horfinn yfir móðuna miklu. Margar
spurningar verða áleitnar á landa-