Morgunblaðið - 27.06.1999, Síða 24

24 SUNNUDAGUR 27. JÚNÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
SAGA hans er sérstaklega athyglisverð.
Drengnum var gefíð nafn af indverska skáld-
inu Rabindranath Tagore, risanum í indversku
menningarlífí, sem hlaut bókmenntaverðlaun
Nóbels árið 1913. Tagore kaus nafnið Amar-
tya, sem þýðir „af öðrum heimi“, en fullu nafni
heitir hann Amartya Kumar Sen, og eins og
sakir standa er hann meistari (rektor) Þrenn-
ingargarðs (Trinity College) í Cambridge.
Hann ólst að mestu upp á Indlandi,
en þó einnig um skeið í Bangladesh
og Burma. Fullorðinsárin hefur hann
þó mestmegnis alið við fræðistörf á
Vesturlöndum. Amartya K. Sen hefur
oft haft á orði að æskuumhverfi hans
á Indlandi hafí mótað hann mjög. En
hann á fleira í sínu reynslusafni. Sem
barn lifði hann af krabbamein og átti
lengi vel við þrálátt heilsuleysi að stríða. Það
var einmitt vegna bágrar heilsu sem hann
fluttist til Englands þegar hann var um það bil
tvítugur. Þar átti ekki af honum að ganga.
Þegar hann fyrst knúði dyra á Þrenningar-
garði var honum vísað frá. Það var ekki fyrr
en annar nemandi yfírgaf garðinn að það var
hóað í Amartya Sen. Og hann hafði nýhafíð
nám þegar læknar kváðu þann dóm yfír hon-
um að líklega ætti hann einungis fímm ár eftir
lifuð. Hann hélt ótrauður áfram, en upp frá
þeim degi náðu áætlanir hans einungis til
fímm ára. Þetta var ekki í síðasta skipti sem
hann lá fyrir dauðanum, en hann stóð þessar
æskuþrautir af sér og, svo vægt sé tekið til
orða, hefur hann komið meiru í verk en á
horfðist. Eftir að Amartya Sen lauk námi var
hann fyrst um sinn félagi á Þrenningargarði,
en varð síðan prófessor víða um lönd, fyrst á
Indlandi en síðan við London School of
Economics. Þá varð hann prófessor og félagi á
Nuffíeld-garði og Allrasálnagarði (All Souls
College) í Oxford og núna síðast á Harvardhá-
skóla - þar sem hann gegndi prófessorsemb-
ættum bæði í hagfræði og heimspeki - áður en
hann varð meistari Þrenningargarðs í
Cambridge í ársbyrjun 1998.
Veigamikið framlag til
velferðarhagfræði
Svo gripið sé aftur niður í greinargerð
sænsku akademíunnar segir að Amartya Sen
eigi heiður af nokkrum afar veigamiklum fram-
lögum til velferðarhagfræði. Þau spanni sviðið
frá frumsetningakenningum um þjóðfélagslegt
val, frá skilgreiningum á velferð og fátækt til
reynslurannsókna á hallærum. í rannsóknum
hans tvinnast saman almennur áhugi á dreif-
ingu gæða og sérstakur áhugi á hag þeirra sem
höllustum fæti standa. í greinargerðinni segir
að Amartya Sen hafí skýi-t eða varpað ljósi á
skilyrði fyrir því að einstaklingsbundin gildi
geti orðið grundvöllur að ákvarðanatöku í nafni
heildarinnar og jafnframt hvaða skilyrði verði
að uppfylla til þess að reglur um ákvörðun í
nafni heildarinnar komi heim og saman við ein-
staklingsbundin réttindi. Þetta hafí hann gert
með því að greina þær upplýsingar sem eru
fyrir hendi um velferð tiltekinna einstaklinga
þegar ákvarðanir eru teknar fyrir heildina eða
í hennar nafni.
Amartya Sen hefur lagt manna mest af
mörkum til styrktar kennilegum undirstöðum
alls samanburðar á dreifmgu þjóðfélagslegrar
velsældar og hann hefur skilgreint og þróað
nýja og fullkomnari staðla til þess að ákvarða
fátæktarmörk. í greinargerð sænsku akademí-
unnar segir meðal annars að með reynsluat-
hugunum sínum hafí Sen byggt á þeirri kenni-
legu undirstöðu sem hann hefur sjálfur mótað
og þannig aukið og glætt skilning okkar á því
efnahagslega gangvii'ki sem liggur til grund-
vallar hallærum.
Fátækt og hallæri
Amartya Sen vakti íyrst athygli fyrir rann-
sóknir á hallærinu mikla í Bengal, sem hann
upplifði sjálfur. Meginniðurstaða Sens var sú
að hallæri gæti átt sér stað jafnvel þó að hag-
kerfi væri í uppsveiflu, en slík var raunin í
Bengal árið 1943. Amartya Sen beinir spjótum
mjög gegn því almenna viðhorfí að skortur á
matvælum sé mikilsverðasta (stundum eina)
skýringin á hallæri. Á grundvelli ítarlegra
rannsókna á fjölmörgum hörmungum af þessu
tagi sem hafa átt sér stað á Indlandi, í Bangla-
desh, og löndum sem liggja að Sahara, fann
Sen aðra skýringarþætti sem honum virtust
vega þyngra. Hann bendir á að hallæri hafi átt
sér stað jafnvel þegar framboð á matvælum
var ekki minna, svo heitið gæti, en á þeim ár-
um sem gengu á undan hallærinu. Hann sýndi
einnig fram á að þess væru dæmi að á svæðum
þar sem hallæri geisaði hafí matvæli verið flutt
á brott.
Amartya Sen sýnir fram á að ígrundaður
skilningur á hallærum hljóti að byggjast á ítar-
legri rannsókn og greiningu á því hvemig
margbreytilegir félagslegir og efnahagslegir
þættir hafa áhrif á mismunandi hópa þjóðfé-
lagsins og skera úr um raunveruleg tækifæri
fólksins. Sem dæmi um þetta má taka skýringu
Sens á hungursneyðinni í Bangladesh árið
1974. Sen vekur athygli á því að flóð sem
geisuðu um landið það ár hafí hækkað mat-
vælaverð umtalsvert. Á sama tíma hafí dregið
verulega úr atvinnutækifærum landbúnaðar-
verkamanna sakir þess að ekki var unnt að
SAMVISKA
hagfræðinnar
Nóbelsverðlaunahafínn Amartya K. Sen.
✓
Arið 1943 varð mikil hungursneyð í Bengal á Indlandi.
Þrjár milljónir manna létu lífíð, en meðal þeirra sem
lifðu af var 10 ára drengur. I árslok árið 1998, eða 56
árum síðar, hlotnuðust þessum dreng Nóbelsverðlaun-
in í hagfræði. Dagfinnur Sveinbjörnsson ræddi við
Nóbelsverðlaunahafann Amartya K. Sen, sem hlaut
verðlaunin fyrir framlag sitt til velferðarhagfræði. Það
er mjög við hæfí að á því sviði vakti hann einkum at-
hygli fyrir rannsóknir á fátækt og hallærum.
uppskera. Af þessum sökum lækkuðu raun-
veruleg laun landbúnaðarverkamanna svo
mjög að þeir urðu hungri að bráð.
Sen kemur alltaf að þeim kjarna málsins að
jafnvel í örfátækum þjóðfélögum er fært að
bæta velferð þeirra sem eru verst staddir. í
þjóðfélögum þar sem gaumur er gefínn að hin-
um fátækustu meðal fátækra er mögulegt að
bjarga lífi þeirra, auka lífslíkur og fjölga tæki-
færum þeirra með aukinni menntun og upp-
byggjandi vinnu. í þjóðfélögum þar sem ekki
er hirt um hina fátæku er það vel hugsanlegt
að miljónir deyi í hungursneyð, jafnvel í miðri
efnahagslegri uppsveiflu, rétt eins og átti sér
stað í Bengal árið 1943. Skilaboðin sem Sen
færir eru eins skýr og orðið getur. Vöxtur ár-
legra þjóðartekna er ekki nóg til þess að þjóð-
félög þróist ef svo má segja. Það verður ekki
síður að hyggja að félagslegum markmiðum og
hyggja þá jafnan helst að þeim sem eru veik-
astir fyrir, og leggja t.a.m. áherslu á að ekki sé
síður fjárfest í heilsu og menntun stúlkna en
drengja.
Hinir kúguðu eigi hlut að þróunarferlinu
í síðai-i verkum hefur Sen fært fram sjónar-
mið um það hvernig sé vænlegast að fyrir-
byggja hallæri, og um það hvernig megi draga
úr áhrifum hungursneyðar þegar hún geisar.
Hann hefur fengist mjög við að móta og þróa
mælikvarða á þróunarstig landa og mælikvarða
á fátækt. Þau störf hefur hann meðal annars
unnið á vegum Sameinuðu þjóðanna og ann-
arra alþjóðastofnana. Óhætt er að segja að
starf hans hafí valdið algjörum straumhvörfum
á þeim vettvangi og hér eftir mun starfsemi al-
þjóðastofnana sem og ríkisstjórna taka mjög
mið af verkum Amartya Sen.
Á allra síðustu árum hefur Sen einnig unnið
ásamt Mörtu Nussbaum að „mælingum" á
frelsi, sbr. fyrirlestur sem hann flutti nýlega og
bar heitið „The Measurement of Freedom“.
Allsstaðar er rauði þráðurinn hinn sami, dreif-
ing gæða, fátækt og kúgun, hugðarefnin sem
hann hefur sinnt af ástríðu.
Amartya Sen hefur haldið því fram af mikilli
elju að efnahagsumbætur séu harla lítils virði
ef félagslegum tækifærum er ekki fjölgað og
hinum kúguðu gert kleift að eiga hlut að þróun-
arferlinu. Hvað þetta varðar telur Sen það
meginatriði að framlög hins opinbera til
menntamála verði aukin og hefur
hann mælt mjög íyrir því, ekki síst á
Indlandi. Raunar lét Sen drjúgan
hluta af Nóbelsverðlaunafénu renna
til rannsókna á því hvers vegna börn
flosna upp úr skólum. Ef það er ein-
hver einn maður sem umfram aðra
hefur opnað augu okkar fyrir hinni
miklu „ögrun framtíðarinnar“, eins og
það er stundum nefnt, þá er það Amartya Sen.
Og ef það ætti að tiltaka þann fræðimann sem
hefði umfram nokkurn annan ljáð hinum fá-
tæku og kúguðu rödd, og lagt drýgst af mörk-
um til glímunnar við innanmein mannlegs sam-
félags, þá er það aftur Amartya Sen.
Nýtur sérstöðu í fræðigreininni
Þegar tilkynnt var að Amartya Sen mundi
hljóta Nóbelsverðlaunin lét annar Nóbelsverð-
launahafi, hagfræðingurinn Robert Solow, þau
orð falla að Amartya Sen væri samviska hag-
fræðinnar. Að vísu hefur lengi legið í loftinu að
Amartya Sen mundi fá verðlaunin. í skoðana-
könnun sem var gerð meðal hagfræðinga í
Bandaríkjunum um það hver skyldi hljóta
verðlaunin að þessu sinni var Amartya Sen
efstur og í mílufjarlægð ofan við næsta mann.
Satt að segja hefur Sen verið orðaður við Nó-
belsverðlaun allt frá því á 8. áratugnum. í ljósi
þessa höfðu ýmsir á orði að það væri skömm að
hann hefði ekki fengið verðlaunin fyrir löngu.
Ef til vill hefur sérstaða hans ráðið þar nokkru.
Hann hefur ekki fylgt meginstraumum í fræði-
grein sinni, heldur stendur hann eilítið á skjön,
hikar ekki við að fara ótroðnar slóðir, fást við
efni sem aðrir hagfræðingar hefðu fljótt á litið
ekki talið sér samboðin, og nálgast þau úr
óvæntum áttum. Hann hefur komið ótrúlega
víða við sögu, og það sem meira er, allsstaðai-
þar sem hann hefur stigið niður fæti hefur
hann lagt eitthvað markvert til málanna. Til
marks um fjölhæfnina er að á síðari hluta ferils
síns getur hann allt eins heitið heimspekingur
og hagfræðingur.
Amartya Sen hefur unnið til flestra verð-
launa í hagfræði sem koma til greina og til
ófárra í heimspeki. Hann hefur gegnt forsæti í
flestum samtökum hagfræðinga. Hann varð
forseti Hagmælingafélagsins (The
Econometric Society) árið 1984, á árunum
1986-89 var hann forseti Alþjóðlega hagfræði-
félagsins (The International Economic Associ-
ation). Þá varð hann forseti Indverska hag-
fræðingafélagsins en lét af því embætti og tók
við sem forseti Ameríska hagfræðifélagsins
(American Economic Association) árið 1994.
Auk þessa er hann félagi og stjórnarmaður í
óteljandi samtökum, þar á meðal Ameríska
heimspekisambandinu (American Philosophical
Association), Bresku akademíunni (British
Academy), og heiðursfélagi Amerísku lista- og
vísindaakademíunnar (American Academy of
Arts and Sciences). Hér er fátt eitt nefnt. Það
væri óheyrilega langt mál að telja upp þær
heiðursdoktorsnafnbætur sem Amartya Sen
gæti hnýtt aftan við nafn sitt, þau samtök sem
hann á heiðursaðild að, eða þau fræðitímarit
sem hann hefur átt þátt í að ritstýra.
í stuttu máli má segja að Amartya Sen sé
einhver afkastamesti og frumlegasti fræðimað-
ur sem nú er á dögum. Það er sérstaklega at-
hyglisvert og gleðilegt að Sen hlotnuðust Nó-
belsverðlaunin svo til nákvæmlega 200 árum
eftir að Thomas Malthus þóttist sjá fyrir hall-
æri vegna þess að mennirnir væru of margir og
að skortur yrði á matvælum. Sen hlotnast verð-
launin ekki síst fyrir það að sýna fram á að
Malthus hafði á röngu að standa. I veröld þar
sem einn og hálfur milljarður mannkyns dreg-
ur fram lífið á minna en 70 krónum á dag eru
þessi Nóbelsverðlaun ekki einungis virðingar-
vottur til frábærs fræðimanns heldur einnig
áeggjan um það að hyggja að brýnustu þörfum
og vonum hinna fátækustu. Og ástæða þess að
svo mörgum hlýnaði um hjartarætur, sam-
glöddust og felldu jafnvel tár, þegar hann hlaut
verðlaunin, er sú að allt hans starf er helgað
trúnni á fagurt og batnandi mannlíf.
„Hef kosið að vera bjartsýnn"
Amartya K. Sen var fyrst spurður um til-
einkunarorð framan við bók hans, Fátækt og
hallæri (e. Poverty and Famines). Bókin er til-
einkuð Amiya Dasgupta, sem Sen segir að hafí
kennt sér hvað hagfræði væri um.
Um hvað er hagfræði? Og hvernig barþað til
að þú ákvaðst að leggja stund á hagfræði?
„Ég ákvað að læra hagfræði vegna þess að
efnahagsleg vandamál beimsins sem ég þekkti
virtust mér vera afar alvarleg. Ég er Indverji,
en á tímabili ólst ég upp þar sem nú heitir
Bangladesh, borginni Takai, en þar á ég rætur.
Að sjálfsögðu var mér afar vel kunnugt um þá
botnlausu fátækt sem ríkti hvarvetna umhverf-
is mig. Og sem barn varð ég einnig vitni að
hungursneyðinni í Bengal árið 1943, en í henni
létu 3 milljónir manna lífið. Svo þar höfum við