Morgunblaðið - 05.09.1999, Blaðsíða 17

16 B SUNNUDAGUR 5. SEPTEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 5. SEPTEMBER 1999 B 17
bæði mela og engjar sem lágu fyrir
vestan hana. Frá því Hjörleifur
Hróðmarsson byggðu skálana stóru
stóð bærinn á Hjörleifshöfða undir
Höfðanum að vestanverðu, eða þar
til að hann tók af í miklu jökulhlaupi
í Kötlugosi 1721 ásamt mest allri
eign bóndans, meðal annars fjósi
með öllum búpeningi. Bóndinn var í
kirkju en konan og smalamaður
gátu forðað sér með ungabam í
vöggu upp í hellinn Kálfaból, rétt
áður en flóðið tók bæinn. Talið er að
afturkast frá dröngum sem stóðu
vestan við Höfðann hafí veitt vatn-
inu á bæinn. Bæjarstæðið heitir enn
Bæjarstaður og sýnir Þórir blaða-
manni hvar bærinn stóð þótt engar
sýnilegar menjar um mannabyggð
séu þar eftir. Túnið var umhverfis
bæinn en engjarnar fyrir vestan og
ofan Höfðann. I skrifum Kjartans
Leifs kemur fram að fyrir Kötlugos-
ið 1860 hafi mátt sjá leifar af hrund-
um veggjum úr einu húsi og talsvert
af eldhúsösku ofan á sandinum, auk
hálfbrunninna spýtna. Hurfu þessar
leifar með flóðinu 1860, fyrir utan
dálítið af grjóti og smávegis af
hleðslu en hvort tveggja hvarf alveg
í hlaupinu 1918.
Ógurlegt vatnsflóð
Frásagnir af gosinu 1918 sýna
hversu gríðarlegar hamfarir fylgja
Kötlugosum. I frásögn Skúla Mark-
ússonar, föðurbróður Þóris, í riti
hans um jarðelda á Islandi kemur
fram að einni stundu eftir hádegi
12. október varð vart við jarð-
skjálfta víða í Mýrdal og voru þeir
viðvarandi í eina klukkustund.
Skömmu síðar sást gufumökkur
mikill stíga í loft upp yfir Mýr-
dalsjökli og þóttust menn brátt þess
vísir að Katla væri tekin að gjósa.
Um klukkan hálf fjögur kom ógur-
legt vatnsflóð úr Mýrdalsjökli og
hljóp fram á sandinn milli Hafurs-
eyjar og Höfðabrekkuafréttar.
Fleygðist það fram á sandinn með
ógurlegu flugi og breiddist um hann
til tveggja hliða, út að Selfjalli og
austur með Hafursey að framan og
ruddist allt í sjó fram með kynngi-
krafti. Velti flóðið fram svo miklum
ógrynnum af jökum að eftir fáar
klukkustundir hafði borist svo mik-
ill ís á haf út að aðeins virtist hafs-
brún íslaus, séð úr Hjörleifshöfða.
Skúli segir að dýpt flóðsins megi
meðal annars merkja af því að eftir
stóðu á sandinum 20 metra háir ís-
jakar og stærri. Og að milli Hafurs-
eyjar og afréttarins, þar sem flóðið
rann í þrengslum, hafi það orðið 60-
70 metra djúpt.
Þegar hlaupið braust fram gekk
Kjartan Leifur í skyndi upp á fjallið
í Hjörleifshöfða og fylgdist með
hamförunum þaðan. „Sjón sú, er þá
bar fyrir augu mér, verður mér
ógleymanleg," segir í frásögn sem
hann skráði í nóvember þetta ár.
„Ógurlegt vatnsflóð hafði þá brotist
fram á milli Hafurseyjar og Selfjalls
og ruddist áfram með ótrúlegum
hraða yfír alla hina gömlu farvegi
Sandvatnsins. Var breidd þess frá
Hjörleifshöfða að vestan alla leið
austur að Blautukvísl. Sást enginn
þur blettur standa upp úr öllu þessu
svæði. Vatnið bar með sér ógrynni
jaka, voru sumir feikistórir, en aðrir
minni. Þegar fram kom á sandana
og vatnið dreifðist yfir meira svæði,
stóðu margir af jökunum fastir og
veittu straumnum viðnám. Flóðið
var mjög úfið að sjá og svo var ísinn
mikill, að ekki sást í vatnið sjálft,
nema þegar stór-straumar náðu
framrás. Flóðið braust þegar vestur
fyrir Hjörleifshöfða, svo hann var
umkringdur eftir lítinn tíma. Einnig
hafði flóðið hlaupið fram í farveg
Múlakvíslar, og var jafnsnemma að
það náði þar til sjávar og hér austur
frá.“
Segir Kjartan að flóðið hafi vaxið
geysimikið klukkan fimm síðdegis.
„Kom þá fram á milli Hafurseyjar
og Selfjalls svo mikið íshrúgald, að
líkast var sem þar brunuðu fram
heilar heiðar snævi þaktar. Ruddist
þessi ís austur með eynni vestur
með Selfjalli og svo fram yfir allan
sandinn. Voru þai' hamfai’ir ægOeg-
ar, þegar þessi miklu jakabákn velt-
ust fram með dunum og dynkjum."
Um það bil sem flóðið var mest
gekk Kjartan vestur á suðvestur-

u - -

&
. , émsm mmf

Lásastígur er bratt einstigi upp í Hjörleifshöfða og ekki fyrir aðra
en kunnuga að fara það enda yfir gínandi gap að fara. Þar sitja
þeir einmitt þegar myndin er tekin, Þórir Kjartansson og Jónas Er-
lendsson.
J_
Landgræðslan hefur grætt upp töluvert svæði
meðfram þjóðveginum um Mýrdalssand til að hefta
sandfok á vegfarendur. Breytir sandauðnin óneit-
anlega um svip vegna gróðursins. Út frá Ritubergi
á suðvesturhorni Hjörleifshöfða eru einnig áber-
andi uppgræðslureitir. Uppgangan í Höfðann er í
krikanum sem hingað snýr og nefnist Klifið.
horn Höfðans, Rituberg, en þar er
standberg alla leið neðan frá jafn-
sléttu í 60 metra hæð. „Ruddist
flóðið með allri sinni fallorku á
þverhníptan hamravegginn og urðu
af því geysimikil boðaföll. Jakamir
molnuðu í smátt, er þeir skullu á
berginu en vatn og ísmolar þyrluð-
ust hátt í loft. - En þótt ég stæði
lengi þama á hamrasnösinni og
horfði á hrikaleikinn niðri fyrir fót-
um mér, get ég eigi lýst honum, svo
fullnægjandi sé, með orðum einum.
Sjón sú varð hverri sögu svo miklu
ríkari,“ segir Kjartan Leifur.
Hjörleifshaugur
og grafreitur
Eftir hlaupið 1721 var jörðin
Hjörleifshöfði í eyði í um þrjá ára-
tugi en þá var byggður bær uppi á
Höfðanum sjálfum. Lengst af var
bærinn í stóram grasi vöxnum
hvammi sem snýr á móti suðri en
1908 byggði Hallgrímur Bjamason,
sem giftist Aslaugu Skæringsdótt-
ur, ekkju Markúsar Loftssonar,
nýjan bæ nokkru neðan við þann
gamla. Rústir hans sjást vel, mun
betur en tóttir gamla bæjarins því
Hallgrímur notaði allt grjótið úr
gamla bænum í þann nýja.
Fleiri minningar um mannlíf og
búskap sjást í Hjörleifshöfða, meðal
annars tún við bæinn. Og á hæsta
stað Höfðans, í 220 metra hæð yfir
sjó, er Hjörleifshaugur. Þar er sagt
að Hjörleifur landnámsmaður sé
heygður. Þar lét Markús Loftsson
hlaða grafreit árið 1899 og hvílir þar
ásamt Áslaugu, óskírðu bami þeirra
og Sigurði bróður sínum. Ajfkom-
endur Markúsar og Aslaugar létu
gera grafreitinn upp fýrir nokkram
áram.
Nýi vegurinn
hættulegri
Þegar litið er á það hversu saga
jarðarinnar Hjörleifshöfða er ná-
tengd Kötluhlaupum kemur ekki á
óvart að Þórir hafi gert sér far um
að kynna sér sögu Kötlu. Hann tel-
ur ekki að Mýrdælingar séu sér-
staklega hræddir við Kötlu, enda
telur hann að þótt hlaupið komi
fljótt sé ekki ástæða til að ætla að
það komi mönnum alveg í opna
skjöldu vegna þeirra rannsókna og
mælinga sem fram fara á svæðinu.
Hefur Þórir mestar áhyggjur af
vegfarendum. „Nýi vegurinn um
Mýrdalssand er mun hættulegri en
sá gamli. Hann liggur í boga suður
á sandinn þannig að erfitt getur
verið fyrir vegfaranda að forða sér
á öraggan stað ef hlaupið kemur
skyndilega yfir. Hann gæti komist í
þá aðstöðu að keyra skáhallt á móti
hlaupinu í viðleitni sinni til að kom-
ast á öruggan stað, hvort sem hann
æki austur eða vestur sandinn. A
þetta sérstaklega við um kaflann frá
Höfðanum og austur fyrir Dýra-
lækjakvísl. Þegar byrjar að gjósa
má búast við miklum fjölda ferða-
manna hingað austur. Kötlugos eru
miklu hættulegri en öll önnur eld-
gos sem við þekkjum hér á landi,
ekki bara vegna hinna miklu jökul-
hlaupa heldur vegna gosmakkar og
eldinga í honum sem geta skapað
stórkostlega hættu. Það er að mínu
mati mikilvægasta verkefni al-
mannavarnanefndar að koma í veg
fyrir að fólk sem ekki á brýnt erindi
komist inn á svæðið,“ segir Þórii-.
Hann telur ekki vit í öðru en að
reikna með að byggðin neðan bakk-
anna í Vík geti verið í hættu í
hlaupi, til dæmis ef það gerðist að
stór jakahrönn stöðvaðist og veitti
jökulvatninu vestur að þorpinu.
Einnig gæti komið flóðbylgja í
sunnan roki og hásjávuðu. Hann
tekur jafnframt fram að ekkert slíkt
hafi gerst í síðasta hlaupi.
Katla hefur verið að bylta sér í
sumar þótt nokkur óvissa sé um það
nú hvort það leiði til eldgoss upp úr
jöklinum og jökulhlaups. „Flestir
Mýrdælingar reikna með því að
Katla eigi einhvern tímann eftir eft-
ir að gjósa, þótt þeir séu alls ekki að
hugsa um það daglega," segir Þórir.
En hvenær kemur klaupið? Því
svarar Þórir á þessa leið: „Það er
engin leið að segja til um það. Það
er búið að ragla ferlinu. Katla hefur
gosið á 40 til 60 ára fresti en nú er
liðið 81 ár síðan hún gaus síðast og
menn alveg hættir að spá.“ Hann
telur minni hættu á stóra hlaupi á
meðan jafnmikið jökulvatn er í án-
Hjörleifshaugur er á hæsta
stað Höfðans og þar var
hlaðinn heimagrafreitur um
síðustu aldamót. Haugurinn
hefur nú verið merktur.
Landmælingavörðu ber yfir
grafreitinn.
um og verið hefur að undanförnu og
bendir í því sambandi á að 1918 hafi
jökulámar á Mýrdalssandi verið
þurrar allt sumarið, þangað til
hlaupið braust fram úr jöklinum í
október.
Vonast Þórii- til þess að Katla gefi
frá sér rækilega aðvörun með jarð-
skjálfta áður en hlaupið kemur. Það
hafi oftast gerst, þó ekki alltaf. Get-
ur þess að hlaupið 1860 hafi verið
komið í sjó fram þegar gosið braust
upp úr jöklinum.
Uppgræðsla
á svörtum sandi
Gróður hefur breyst í Hjörleifs-
höfða á undanförnum árum. Þórir
segir að vegna ríkjandi suðvestan-
áttar hafi Höfðinn allur gróið upp
að austan en blásið upp að vestan-
verðu. í heildina telur hann að
Höfðinn hafi heldur gróið upp. Haf-
ursey var fyrr á öldum skógi vaxin.
Hún var ávallt nýtt sem afréttur og
skógurinn hvarf. Þórii’ segir að
gróðurinn hafi breyst mikið þau fáu
ár sem liðin eru síðan Hafursey var
friðuð fyrir beit. Birki og víðir sé að
ná sér af stað á nýjan leik og berja-
spretta að aukast. „Eg er ekki þar
Konu

„En þótt ég stæði lengi þarna á hamra-
snösinni og horfði á hrikaleikinn niðri fyr-
ir fótum mér, get ég eigi lýst honum, svo
fullnægjandi sé, með orðum einum. Sjón
sú varð hverri sögu svo miklu ríkari.“
Kötluklettur barst fram með Kötluhlaupinu 1918. Hann stend
ur um einn kílómetra austan við Hjörleifshöfða, um 10 kíló-
metra frá jökli.
með að segja að það sé alvont að
hafa sauðfjárbeit. Þegar féð var
tekið úr Höfðanum vai’ð ofsalegur
mosagróður í öllu túninu, maður óð
mosa í mjóalegg. Þess sáust einnig
merki í börðum að norðanverðu að
mosinn flettist af og uppblástur var
að byrja. En mosinn virðist vera að
minnka aftur, gi-einilegt er að gróð-
urinn nær jafnvægi á nýjan leik
með tímanum,“ segir Þórir.
Landgræðslan hafði frumkvæði
að því að hefja uppgræðslu á Mýr-
dalssandi. Tilgangurinn var fyrst og
fremst að hefta sandfok á vegfar-
endur en þjóðvegurinn um sandinn
var illræmdur og gat verið lokaður
vegna sandfoks dögum saman. Skil-
yrði fyrh' uppgræðslunni var að
sandurinn yrði friðaður fyrir sauð-
fjárbeit en þótt Hjörleifshöfði hafi
verið í eyði í mörg ár gekk fé frá ná-
grannabæjum í Höfðann, Hafursey
og á sandinn. Þórir segir að það hafi
ekki verið vandamál að friða sand-
inn því nóg annað beitiland sé í
Mýrdal. Landgræðslan samdi við
eigendur jarðanna Hjörleifshöfða,
Höfðabrekku og Reynisbrekku,
sem eru landeigendur á Mýrdals-
sandi vestan Blautukvíslar, og hefur
síðan grætt upp töluvert land við
veginn og víðar á sandinum.
Þórir er ánægður með árangur-
inn, telur að ótrúlega mikið hafi
áunnist á fáum árum. En hann
heyrir fólk einnig hnýta í upp-
græðsluna, ekki síst erlent ferða-
fólk. Og þótt hann telji nauðsynlegt
að græða upp svæðin meðfram
þjóðveginum segist Þórir skilja
sjónarmið þeirra sem gagnrýna
framkvæmdina. „Auðvitað er ekki
hægt annað en að viðurkenna að
*
iðjagrænar ferkantaðar rákir í
svörtum sandinum stinga í augu.
Eg hitti marga erlenda ferðamenn
og finnst oft að gróin fjöll og grös-
ugur Mýrdalurinn veki ekki mesta__
athygli þeirra, heldur þessar svörtu
eyðimerkur, hraun, svarth' sandar
og eyðilegt landslag. Fugla- og
dýralíf kemur þar á eftir og síðan
hin sérstæða náttúrufegurð með
grónum móbergsfjöllum," segir
Þórh’.
Búast má við að uppgræðsla
Landgræðslunnar og annar gróður
hverfi þegar næsta Kötluhlaup
kemur yfir sandinn, ef það líkist
hlaupum síðustu alda. Og þá verður
að byrja aftur frá grunni.
Sterlc áhrif á fólk
Þótt engin aðstaða sé í Hjörleifs-
höfða til að taka á móti gestum og
vegurinn þangað oft slæmur hefur
Þórir orðið var við aukinn áhuga
ferðafólks á síðustu áram. Það er
væntanlega heillandi saga allt frá
landnámi og umhverfi sem dregur
fólk á staðinn. Þórir segir að
ákveðnir leiðsögumenn hafi tekið
ástfóstri við Hjörleifshöfða og leggi
mikla áherslu á að komast út í
Höfðann með hópa sína, ekki síst
tveir franskir leiðsögumenn sem
báðir eru búsettir hér á landi. „Það
er eitthvað þama sem hefur sterk
áhrif á fólk, sérstaklega þá sem era
næmir. Sumir tengja það drauga-
sögum eða örlagasögu Hjörleifs."
Yfirleitt er fært á fólksbflum frá
þjóðveginum að skipbrotsmanna-
skýlinu sem er sunnan undir Hjör-
leifshöfða. Slóðanum er þó illa hald-
ið við og Vegagerðin hefur sett upp
skilti þar sem varað er við akstri
annarra bfla en fjórhjóladrifinna.
„Það er vandamálið við þennan
slóða, eins og slóða að fleiri nátt-
úraperlum, að illa hefur gengið að
halda honum í lagi. Það er óljóst
hvað tilheyrir hverjum og enginn
vill greiða kostnaðinn," segir Þórir.
Hann vekur athygli á því að Vega- - *
gerðin hafi fyrr á áram ávallt heflað
slóðann á vorin og þótt sjálfsagt en
hætt því þegar þjóðvegurinn var
færður og slóðinn styttist. Hafi ver-
ið þörf á því að hafa veginn í lagi
fyrir nokkrum áram sé hún enn
meiri í dag eftir að umferð um hann
hafi aukist.
Velkomið á
eigin ábyrgð
Fólk sem kemur í Hjörleifshöfða
skoðar umhverfið, bæjarstæðin þrjú,
fuglabjörgin og Hjörleifshaug og
grafreitinn á fjallinu. Sumir fara upp
bratt einstigi, Lásastíg, en Þórir seg-
ist ekld ráðleggja neinum að fara þá
leið. Afkomendur Markúsar og As-
laugar gerðu upp grafreitinn fyrir
sex árum og nú hefur Þórir merkt
Hjörleifshaug. Hann hefur einnig
komið fyrii’ leiðbeiningarskilti við
uppgönguna í Höfðann með helstu
upplýsingum og korti sem Jón
Gunnar Jónsson í Vík hefur gert og
merkt inná helstu gönguleiðir.
Þórir telur ekki við hæfi að koma
upp varanlegum mannvirkjum í
Höfðanum, segir að einfóld leiðbein-
ingarskilti verði að duga. „Ég tel
ekki fara vel á því að hrófla við
Hjörleifshöfða. Það væri auðvitað
hægt að koma upp varnargirðingum
á hamrabrúnum svo fólk fari sér
ekki að voða en ég vfl ekki sjá það
hér eins og í Bandaríkjunum og víð- ■>
ar að enginn virðist þurfa að bera
ábyrgð á sjálfum sér og ávallt sé
reynt að draga einhvern til ábyrgð-
ar ef eitthvað fer úrskeiðis. Eg tel
að við nútímamenn séum það vel
upplýstir að við ættum að geta bor-
ið ábyrgð á eigin lífi og limum. Við
bjóðum því ferðafólk velkomið á
eigin ábyrgð,“ segir Þórir.
Þórir er framkvæmdastjóri Vík-
urprjóns sem rekur ferðamanna-
verslun í Vík og Reykjavík. Þegar
hann er spurður um afstöðu eig-
enda jarðarinnar til aukins ferða-»
mannastraums segist Þórir starfs *
síns vegna ekki geta annað en fagn-
að öllum nýjum möguleikum fyrir
ferðafólk og skoðun Hjörleifshöfða
sé áhugaverður kostur. Segist hann
vilja stuðla að því að fólki finnist
það velkomið og til að sýna lit í því
efni hafi hann sett upp leiðbeining-
arskiltin.