Morgunblaðið - 28.10.1999, Side 32

32 FIMMTUDAGUR 28. OKTÓBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
• Lesið í málverk
BEINAGRINDUR
TOGAST Á UM
REYKTA SÍLD
James Ensor
INN í yfirlitsgrein mína um
listafiakk um meginlandið, sem
birtist 20. október, ruglaðist
röng mynd þá vísað var til
stórsýningar á verkum belgíska
málarans James Ensors
(1860-1949), f konunglega
fagurlistasafninu í Brussel.
Yíxlaði síðum í gamalli bók um
úthverfa innsæið,
expressjónismann, og er því
sjálfur valdur að mistökunum.
Doðrantur af sýningarskrá,
myndir og aðrar heimildir hafa
ekki skilað sér ennþá, en slíka
þyngd sendi ég heim með
skipspósti. Myndin sem birtist
var hins vegar af málverki eftir
dansk-þýska málarann Emil
Nolde, eiginlega Emil Hansen,
(1867-1918) og ber greinileg
höfundareinkenni hans. Báðir
máluðu þeir iðulega hrjúf,
undarleg og á stundum
afskræmd andlit og grímur í
hráum og sterkum Iitatónum og
teljast ótvírætt í framvarðsveit
expressjónismans. Meira óræði
og dulúð er í verkum Noldes, en
hvassari þjóðfélagsádeila og
krufning samtímans í verkum
Ensors, svo jaðrar við hreinan
karikatúr, sem hann lagði
raunar einnig fyrir sig í sinni
beittustu mynd.
Ég skulda lesendum blaðsins
leiðréttingu, jafnframt að leitast
við að bregða Ijósi á hin sérstöku
einkenni í list málarans James
Ensors, um sína daga og jafnvel
enn umdeilda listamann. Vek
jafnframt endurtekið athygli á
hinum stórmerka listviðburði í
Briissel og frábæra listasafni.
Seinna kemur ítarlegri grein um
sýninguna ásamt lífsferli hans í
Lesbók, en ég get illa haft þessi
mistök á samviskunni óleiðrétt
þangað til. Vil engan veginn
fylla hóp þeirra mörgu
gagnrýnenda sem hafa farið illa
að hinum merkilega málara og
mikla áhrifavaldi.
Málverkið Beinagrindur
togast á um reykta sfld, frá 1891,
er þótt lítil sé, eða 16 x 21,5 sm,
meðal þekktari verka Ensors, og
hefur mjög verið í sviðsljósinu í
tengslum við sýninguna. Hér er
listamaðurinn sjálfur í hlutverki
síldarinnar sem gangrýnendur
bítast á um, tæta og sundurflá.
Ensor var reiður listamaður,
reiður út í þjóðfélagið, félaga
sína í málarastétt,
borgarastéttina og skeit heila
kraðakið út sem mest hann mátti
í verkum sínum, þar sem
grímur, innihaldslitlir
líkamningar og beinagrindur
tákngera andúð hans á
yfirborðs-hráskinnaleik og
uppskafningshætti. Eru um leið
sem árétting á forgengileika,
tilgangsleysi og tvíræði
tilverunnar. Ensor var þannig
einn þeirra listamanna sem var
alla tíð upp á kant við
þjóðfélagið og leitaði til
raunsæis hins óraunverulega til
að tákngera og lýsa fyrirbærum
þess. Afhjúpaði og krufði
lífsvettvanginn af þeirri tegund
innsæi, sem var undanfari
öfugsnúinna hugaróra seinni
tima, hafði drjúg áhrif á slíkar
pælingar inn í afkima
undirvitundarinnar, og um leið
niðurrif viðtekinna hefða og
gilda í málverkinu. Hér var
Ensor á vissan hátt nokkurs
konar arftaki Hieronymusar
Bosch, Pieter Brueghels eldra
og Joachim Patinirs og
tengiliður í átt til surrealismans,
en einnig manna eins og George
Grosz, Otto Dix og jafnvel
Edward Kienholz. Stfll Ensors
skilar sér mætavel á þessari
mynd, ádeila, ísmeygilegt háð og
hrár sprengikraftur einkenna
útfærsluna sem og allt
vinnuferlið, ásamt því að hún er
á mörkum málverks og
karikatúrs. Er hvorutveggja
málverk sem máluð meinfyndni,
en hið myndræna inntak
yfírgnæfir og lyftir henni á
hærra svið. Engin tilviljun að
skikkjur beinagrindanna eru í
andstæðulitunum, rautt - grænt
og bakgrunnurinn nákaldur með
hráu og fölbláu innslagi, sem er
eins og vísun til framrásarinnar,
firrðarinnar, fallvaltleika
mannlegrar dómgreindar og
forgengileika tímans.
Þótt myndefnið sé siður en svo
yndisþokkafullt hefur málverkið
einhveija óræða og
óútskýranlega útgeislan sem
jaðrar við töfra, lyftir því upp
yfir meðalmennskuna, ögrar og
rífur í skoðandann, einnig sem
hrein fagurfræði í sjálfu sér þótt
harla öfugsnúin sé. Með slíkum
myndum lagði Ensor grunn að
afskræmingu og afbrigðileika í
myndlist, perversitet, eins og
menn orðaþað, sem fijótlega
kom einnig fram í málverkum
ýmissa samtíðarmanna hans og
haft hefur viðvarandi áhrif fram
á daginn í dag eins og fyrr segir
og listavettvangurinn er berlega
til vitnis um.
Bragi Ásgeirsson
Listamaður
í óbyggðum
MYNDLIST
Listasafn Árnnsinga
MÁLVERK
GÍSLI SIGURÐSSON
Sýningin er opin kl. 14 til 17 frá
fimmtudegi til sunnudags og lýkur
31. október.
EINS og getið var nýlega í gagn-
rýni um öræfasýningu Listasafns
íslands mun orðið öræíl upphaflega
hafa merkt óhóf eða eitthvað yfir-
gengilegt og má skilja það svo að á
öræfum verði náttúruhrifin svo
sterk að maðurinn stendur orðlaus
gagnvart þeim og fær ekki skilið
eða túlkað þau til hlítar; öræfin eru
honum ofviða, en einmitt þess
vegna geta þau líka orðið lista-
manninum óþrjótandi uppspretta
myndefnis og innblásturs.
Þetta sannast enn á sýningu
Gísla Sigurðssonar sem nú stendur
yfir í Listasafni Árnesinga. Þar
sækir hann myndefni sitt til fjalla
og fer víða um hálendið upp af
Biskupstungum og inn á Kjöl.
Myndirnar á sýningunni eru heil-'
steyptar og margar áhrifamiklar og
mun agaðari, til dæmis í litavali, en
sumar myndirnar á síðustu sýning-
um Gísla. Greinilegt er að óbyggð-
irnar eru honum hugleiknar og að
hann hefur lengi borið mynd þeirra
með sér. Myndirnar af Kili sýna til
dæmis hvemig eyðilegt landslagið
umbreytist í mismunandi birtu og
veðri, er stundum hreint og að-
gengilegt en stundum eins og ógn-
vekjandi iða myrkra afla.
í óbyggðum má sjá ótrúlegustu
litabrigði, einkum í ljósaskiptunum,
en Gísli fer varfæmislega í að túlka
þau þótt í sumum myndunum megi
sjá sterka og loftkennda liti. Þess í
stað leggur hann megináherslu á að
gefa áhorfandanum sterka tilfínn-
ingu fyrir efniskennd öræfalands-
lagsins með jarðbundnum litum og
einfaldri byggingu þar sem furðu-
myndir teiknast eins og af sjálfs-
dáðum fram í landslaginu, án allrar
tilgerðar eða ofhlæðis.
Flest era verkin unnin með hefð-
bundnum hætti en í nokkrum
myndum málar Gísli þó aftan á
plexigler og límir svo pappa framan
á til að ná fram dýpt í flötinn. Þau
verk eru einnig áhugaverð þótt
hefðbundnari verkin beri af. Gísli
fer nokkuð víða og fyllir stærri sal-
inn í safninu af myndum en samt er
yfir sýningunni sterkur heildar-
svipur.
GRAFÍK
SIGRID VALTINGOJER
í LISTASAFNI Árnesinga má
einnig sjá eins konar yfirlit yfir
vinnu grafíklistakonunnar Sigrid
Valtingojer síðustu tuttugu árin.
Sigrid hefur þesssi tuttugu ár verið
í fremstu röð íslenskra grafíklista-
manna, sýnt oft hér heima og er-
lendis, og hlotið verðlaun fyrir. Það
er því skemmtilegt að geta séð hér
úrval verka hennar frá þessu frjóa
og fjölbreytilega tímabili.
Þekktust er Sigrid fyrir ætingar
sínar, enda hefur það verið helsti
miðill hennar, en á sýningunni má
líka sjá tréristur frá síðustu þrem-
ur áram sem sýna að henni hentar
sú aðferð ekki síður þótt ólík sé og
geri allt aðrar kröfur um meðferð
lita og forma.
Eins og Sigrid segir sjálf í texta
sem fylgir sýningunni er greinilegt
að landslagið leitar æ meira á hana
eins og oft vill verða um þá sem
stunda myndlist á Islandi. Þegar
mikilfenglegt landslagið er daglega
fyrir augum manns vilja form fjall-
anna birtast á ólíklegustu stöðum í
myndunum og taka oft á endanum
alveg yfir. Á sýningunni má vel sjá
hvernig myndgerðin sveiflast milli
afstraktforma og hreinna lands-
lagsforma, landslagsafstrakjsónar
og frjálsrar náttúrutúlkunar sem
kannski er sterkust í síðustu mynd-
unum, tréristunum, þar sem leikur-
inn með form og liti er frjálslegri en
áður og Sigrid nýtur sín í samspili
grófrar áferðar og fínlegra lita.
Sýningin er í senn gott yfirlit yfir
feril hennar og væntanlega vís-
bending um það hvert hugur henn-
ar stefnir nú.
Jón Proppé
Niflunga-
hringur-
inn á
myndbandi
Á KOMANDI vetri mun Richard
Wagner-félagið í samvinnu við
Félag íslenskra fræða sýna upp-
færslu Metropolitan í New York á
Niflungahringnum af myndbandi
í Norræna húsinu. Sýningarnar
hefjast laugardaginn 30. október
kl. 13 með Rínargullinu.
Sérstök áhersla verður lögð á
að kynna Niflungahringinn með
hliðsjón af notkun Richards
Wagner á íslenskum fornbók-
menntum, en nú styttist í það að
rannsóknir Árna Björnssonar á
þessu viðfangsefni birtist á prenti
í útgáfu Máls og menningar. Árni
hefur tekið að sér að hafa umsjón
með myndbandssýningunum og
leiða áhorfendur inn í Hringóper-
urnar fjórar með útskýringum og
tilvísunum til notkunar Wagners
á frumheimildunum. Er þetta ein-
stakt tækifæri fyrir Islendinga til
að kynnast Niflungahringnum út
frá þessum sjónarhóli, segir í
fréttatilkynningu. Uppsetning
Metropolitan-óperannar er til-
tölulega hefðbundin, og verður
þessi sama uppfærsla á fjölunum
þar ytra nú síðla vetrar. Leik-
stjóri er Otto Schenk og hljóm-
sveitarstjóri James Levine.
Sýnt verður á stóra veggtjald-
inu í sal Norræna hússins. Ensk-
ur skjátexti. Aðgangur er ókeyp-
is.