Morgunblaðið - 20.02.2000, Qupperneq 12

12 SUNNUDAGUR 20. FEBRÚAR 2000
ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ
Rikisstjóri Illinois í Bandaríkjunum slær aftökum í rfkinu á frest
Reynslan vekur efasemdir
um réttmæti dauðadóma
Umræða um dauðarefsingu hefur blossað
upp í Bandaríkjunum eftir að ríkisstjóri
Illinois tilkynnti að hann myndi slá öllum
aftökum á frest þar til kannað hefði verið
hvort dómskerfíð hefði brugðist. Ragnhild-
ur Sverrisdóttir segir að ríkisstjórinn hafí
tekið þessa ákvörðun eftir að í ljós kom
að 13 manns á dauðadeildum fangelsa í
Illinois voru saklausir af glæpum þeim
sem þeir höfðu verið dæmdir fyrir.
DAUÐAREFSING er
við lýði í 38 af 50 ríkj-
um Bandaríkjanna. A
síðasta ári voru 98
fangar líflátnir og er
það mesti fjöldi aftaka
á einu ári frá því að
hæstiréttur Bandaríkj-
anna heimilaði dauðar-
efsingu á ný árið 1977
eftir nokkurt hlé. Frá
1977 hafa 602 fangar
verið líflátnir, en hins
vegar hafa 85 manns
getað sýnt fram á sak-
leysi sitt eftir að hafa
verið dæmdir til dauða.
Oft hefur ný tækni
komið þeim til bjargar,
t.d. hafa DNA-próf sýnt fram á að
þeir hafí hvergi nærri afbrotinu
komið. Því fer hins vegar fjarri að
auðvelt sé að fá yfirvöld til að endur-
skoða mál, til dæmis hafa aðeins tvö
ríki, Illinois og New York, sett lög
sem kveða skýrt á um heimild refsi-
fanga til að láta gera DNA-rann-
sóknir á lífsýnum.
Ríkisstjórinn í Illinois, repúblik-
aninn George H. Ryan, er fylgjandi
dauðarefsingu, en hann treystir sér
ekki til að samþykkja aftöku fleiri
fanga í bili. Mánudaginn 31. janúar
tilkynnti hann að hann myndi skipa
sérstaka nefnd, sem hefði það hlut-
verk að kanna hvað hefði farið úr-
skeiðis í málum 13 saklausra fanga,
sem voru allir dæmdir til lífláts.
Ryan sagði á blaðamannafundi að
hann gæti ekki haldið fast við áætl-
anir um aftökur ef einhver vafí léki á
sekt hinna dauðadæmdu. Hann gæti
ekki lengur stutt kerfi, sem stuðlaði
að þeirri martröð að ríkið lífléti sak-
lausa menn.
Ríkið kom ekki til bjargar
Yfirvöld í Illinois geta ekki eignað
sér heiðurinn af því að 13 saklausir
menn sluppu við aftöku. Þar hafa
aðrir komið að verki, til dæmis nem-
endur við blaðamannaháskóla í
Chieago, lagastúdentar þar í borg og
metsöluhöfundurinn og lögfræðing-
urinn Scott Turow. Árið 1995 tókst
Turow að sýna fram á sakleysi
tveggja manna, sem höfðu verið
dæmdir til dauða fyrir að nauðga og
myrða 10 ára stúlku. Mennirnir
höfðu dvalið í tíu ár á dauðadeild
þegar Turow sýndi fram á að þeir
hefðu hvergi nærri glæpnum komið.
í kjölfarið voru þrír saksóknarar og
fjórir lögreglumenn ákærðir fyrir
brot í starfi. Þeir voru sýknaðir, en
málið vakti mikla athygli og var vatn
á myllu þeirra sem vilja banna
dauðarefsingu.
Háskólanemarnir hafa lagt enn
meira af mörkum, því í 9 af þessum
13 tilvikum áttu þeir hlut að máli.
Þeir endurrannsökuðu mál og
ræddu meðal annars við vitni sem
viðurkenndu að lögreglan hefði sýnt
þeim myndir af grunuðum afbrota-
manni áður en þau voni beðin um að
koma í sakbendingu. í öðrum tilvik-
um sögðust sjónarvottar hafa sagt
lögreglu að grunaður
maður hefði alls ekki
verið sá sem glæpinn
framdi, en lögreglan
hefði kosið að líta fram-
hjá framburði þeirra.
Stundum hefur barátta
nemendanna staðið
mjög naumt; í eitt
skipti tókst þeim að
sýna fram á sakleysi
manns aðeins tveimur
dögum áður en taka átti
hann af lífi.
Akæruvaldið stendur
mun sterkar að vígi í
refsimálum í Banda-
ríkjunum en verjendur
sakbominga, því ætlast
er til að verjendur greiði sjálfir allan
kostnað við sjálfstæða rannsókn sína
á glæpum. Að vísu eiga þeir að fá til
þess fjárstuðning frá hinu opinbera,
en sá stuðningur er viða af skornum
skammti. Því gerist það æ ofan í æ að
verjendur fá ekki upplýsingar um
mikilsverð atriði, sem gætu leitt til
sýknu skjólstæðinga þeirra. Lög-
reglan hefur líka margoft verið stað-
in að því að leyna slíkum upplýsing-
um.
Kynþáttafordómar og klúður
Andstæðingar dauðarefsingar
hafa einnig bent á, að kynþáttafor-
dómar ráði því hverjir lenda á dauða-
deildum fangelsa. Um 40% fanga þar
eru blökkumenn, sem þýðir að þeir
eru hlutfallslega þrisvar sinnum fjöL
mennari þar en úti í þjóðfélaginu. I
90% tilvika, þar sem ákæruvaldið
krefst dauðarefsingar, er sakbom-
ingurinn blökkumaður eða af suður-
amerískum uppruna. 98 af hverjum
100 saksóknurum í þeim ríkjum, þar
sem dauðarefsing viðgengst, em
hvítir.
Svo aftur sé vikið að Illinois er það
ekki eingöngu sannað sakleysi 13
manna sem hefur vakið ríkisstjórann
til umhugsunar. í kjölfar þeirra mála
réðist dagblaðið Chicago Tribune,
með aðstoð háskólastúdenta, í viða-
mikla úttekt á 300 málum, þar sem
sakbomingar höfðu verið dæmdir til
dauða. Úttektin sýndi, að 260 þess-
ara mála hafði verið áfrýjað og helm-
ingi þeirra var ýmist hnekkt af áfrýj-
unardómstóli, eða þeim vísað til
lægri dómsstiga á ný til meðferðar
eða ákvörðunar refsingar. í 30 þess-
ara 260 málatilvika reyndust verj-
endur sakborninga hafa verið sviptir
réttindum sínum eða misst þau tíma-
bundið og í 40 tilvikum vom sak-
bomingar sakfelldir á gmndvelli
framburðar vitna, sem töldust vafa-
söm í meira lagi. Þar var meðal ann-
ars um að ræða framburð annarra
refsifanga.
Misjafnt hafast mennirnir að
Eftir að brotalamimar í dómskerfi
Illinois urðu lýðum ljósar hefur eðli-
lega vaknað granur um að önnur ríki
þurfi að taka rækilega til í eigin
ranni. Menn era hins vegar misfúsir
til þess. Ríkisþingið í Nebraska sam-
George Ryan
AP
Dauðarefsingar hafa lengi verið umdeildar í Bandaríkjunum. Hér mót-
mæla þær Jennifer Fleming og Jill Adams fyrir utan ríkisþinghúsið í
Kentucky. Þar er nú rædd tillaga um að afnema dauðarefsingu.
þykkti á síðasta ári lög um að aftök-
um þar skyldi slegið á frest, en ríkis-
stjórinn beitti neitunarvaldi sínu
gegn lögunum.
I Flórída, sem er eitt þeirra ríkja
þar sem dauðarefsingu er fylgt hvað
harðast eftir, hefur Jeb Bush ríkis-
stjóri ekki í hyggju að slá aftökum á
frest. Þvert á móti, hann vill tryggja
að dauðadæmdir fangar verði líflátn-
ir fyrr en nú er raunin, með því að
koma í veg fyrir að þeir geti frestað
lokadægrinu með fjölda áfrýjana. Að
meðaltali bíða menn aftöku í Flórída
í 14 ár, en ríkisstjórinn vill tryggja
að þeir dvelji ekki lengur en 5 ár á
dauðadeild. Hann segir ástæðuna
þá, að það sé óþolandi fyrir ættingja
og vini fórnarlamba alvarlegra
glæpa að þurfa að bíða í hálfan annan
áratug eftir endanlegri niðurstöðu,
þ.e. framkvæmd dauðarefsingar.
Töfin sé heldur ekki réttlát gagnvart
afbrotamönnunum sjálfum.
Jeb Bush kom lagaframvarpi sínu
um styttri biðtíma í gegnum ríkis-
þingið í Flórída, en hæstiréttur ríkis-
ins greip í taumana á dögunum,
sagði lögin skapa óvissu og frestaði
gildistöku þeirra fram til loka júní.
Rétturinn sagðist þurfa tíma til að
skoða svo viðamikið mál og hugsan-
lega myndi hann sjálfur móta nýjar
reglur.
Fyrst Ryan ríkisstjóri í Illinois sá
ástæðu til að slá aftökum á frest af
ótta við að saklausir menn yrðu líf-
látnir sýnist ekki minni ástæða fyrir
Bush til að gera slíkt hið sama í Flór-
ída. Þar hefur 20 manns verið sleppt
af dauðadeild, eftir að þeir gátu sýnt
fram á sakleysi sitt. Líklega hefðu
enn fleiri saklausir menn hlotið
dauðadóm, ef hæstiréttur ríkisins
hefði ekki verið iðinn við að hrekja
dóma undirréttar, því næstum þrír
af hveijum ijóram dauðadómum fá
ekki náð fyrir augum réttarins.
Bróðir Jeb Bush, forsetafram-
bjóðandinn George W., er ríkisstjóri
í Texas, því ríki Bandaríkjanna þar
sem flestar aftökur fara fram á ári
hveiju. Af þeim 602 föngum, sem
hafa verið teknir af lífi í Bandaríkj-
unum frá 1977, hefur rúmur þriðj-
ungur verið í Texas.
I Texas skipa dómarar veijendur,
sem hafa lítinn aðgang að aðstoð og
fjármagni til að undirbúa mál sitt,
ólíkt því sem tíðkast í sumum öðrum
ríkjum, þar sem sérstök embætti
veijenda hafa fjölda ágætlegra laun-
aðra lögmanna á sínum snærum.
Ríkisþingið í Texas ætlaði að visu að
bæta þetta kerfi á síðasta ári og báð-
ar deildir þingsins samþykktu laga-
framvarp þar að lútandi einróma.
George W. Bush beitti hins vegar
neitunarvaldi sínu til að koma í veg
fyrir að frumvarpið yrði að lögum.
Eftir að Ryan ríkisstjóri í Illinois
ákvað að slá öllum aftökum á frest
hafa ríkisstjórar annars staðar verið
hvattir til að gera slíkt hið sama, en
enginn hefur enn fetað í fótspor
hans. Samtök verjenda í refsimálum
í Texas hvöttu Bush ríkisstjóra til að
grípa í taumana, enda væri ástæða til
að ætla að geðþóttaákvarðanir réðu
niðurstöðum dómstóla um dauða-
refsingu, auk þess sem miklar efa-
semdir væru um réttmæti þess að
dæma andlega vanheilt fólk og fólk
undir 18 ára aldri til dauða, eins og
nú er heimilt samkvæmt lögum ríkis-
ins. Lögmenn í Louisiana taka í
sama streng, en ríkisstjórinn þar
hyggst ekki verða við beiðni þeirra.
Clinton íhugar frestun
Þeir menn, sem nú berjast um út-
nefningu flokka sinna vegna forseta-
kosninga næsta haust, repúblika-
narnir Bush og John McCain og
demókratarnir A1 Gore og Bill Brad-
ley, era allir fylgjandi dauðarefs-
ingu. Þeir endurspegla skoðun
meirihluta almennings. Reyndar
hefur stuðningur við dauðarefsingu
fremur farið vaxandi en hitt í Banda-
ríkjunum á undanförnum áram og
miðað við skoðanakannanir era um
70% landsmanna hlynnt aftökum.
Fordæmi Ryan ríkisstjóra í Illin-
ois hefur leitt til þess að núverandi
forseti Bandaríkjanna, Bill Clinton,
er að íhuga hvort hann eigi að slá öll-
um aftökum á írest í málum manna,
sem hafa verið sakfelldir fyrir brot
gegn alríkislögum. Alríkið hefur
ekki framfylgt neinum dauðadómi
frá 1963, en 21 fangi dvelur á dauða-
deildum fangelsa vegna alríkisbrota
og 8 í viðbót á dauðadeildum herfan-
gelsa. í þessum hópi er m.a. Timothy
McVeigh, sem var sakfelldur fyrir
sprengjutilræðið er varð 168 manns
að bana í Oklahoma árið 1995.
Fjölmiðlar höfðu eftir blaðafulltrúa
forsetans, Joe Lockhart, að forset-
inn væri vissulega áhyggjufullur
vegna frétta af saklausum mönnum á
dauðadeildum fangelsa og hann
myndi kanna málið rækilega áður en
hann tæki ákvörðun um framhaldið.
Miðað við þann stuðning, sem
dauðarefsing nýtur hjá almenningi í
Bandaríkjunum, er ólíklegt að fallið
verði frá beitingu hennar á næst-
unni. Ákvörðun ríkisstjórans í Illin-
ois hefur þó a.m.k. vakið menn til
umhugsunar um þá hættu, sem felst
í því að dæma menn til dauða. Þrátt
fyrir að 85 manns hafi tekist að
sanna sakleysi sitt á síðustu 23 áram
er ekki hægt að útiloka að saklausir
menn hafi leynst í hópi þeirra 602,
sem vora líflátnir.
Spítalasýkingar
Fimm þús-
und deyja
árlega
London. Morgunblaðið.
SÝKINGAR, sem sjúklingar fá
í sjúkrahúsum era taldar draga
um 5.000 manns til dauða á ári
hverju og eiga þátt í dauða
15.000 annarra, en í allt er talið
að um 100.000 sjúklingar verði
fyrir skakkaföllum af völdum
sýkinga í sjúkrahúsum. I
skýrslu, sem gerð hefur verið
opinber í Bretlandi, kemur
fram, að aðeins hluti sjúkra-
húsa hefur sett sér einhveijar
reglur í baráttunni við sýking-
arnar, meðan önnur taka vand-
ann ekki alvarlega og meira að
segja læknar og annað hjúkr-
unarfólk lætur undir höfuð
leggjast að þvo sér um hend-
urnar í starfi.
Viðbrögð við skýrslunni hafa
verið mjög hörð, umræður urðu
á þingi um skammarlega
frammistöðu sjúkrastofnana.
Talsmenn heilbrigðisyfir-
valda hafa í fjölmiðlum lýst því,
hvernig stöðug sýklalyfjagjöf
hefur leitt til andvaraleysis
fólks og getið af sér sýkla sem
era meira og minna ónæmir
fyrir lyfjunum. Þeir segja hins
vegar, að ekki þurfi svo mikið
til svo fækka megi sýkingatil-
fellum um 30%, en aðgerðir
umfram það muni kosta tals-
vert fé. Það er hins vegar eftir
miklu að sækjast; mannslíf
verða aldrei metin til fjár, en sá
kostnaður, sem sjúkrahúsin
höfðu af sýkingartilfellum á síð-
asta ári er talinn hafa numið
um einum milljarði punda.
í skýrslunni kemur fram, að
um 9% sjúklinga í sjúkrahúsum
era þar vegna sýkinga, sem
þeir hafa orðið fyrir í sjúkra-
húsum.
Klasakokkur landlægur
Árið 1995 vora í 189 sjúkra-
húsum skráð tilfelli um klasa-
kokk, sem var að herðast gegn
sýklalyfjum (methicillin - res-
istant stapylococcus aureus -
MRSA). Þetta er baktería, sem
þrífst á hörandi og í öndunar-
vegi manna, en getur valdið
blóðeitran, lungnabólgu og ver-
ið lífshættuleg, komist hún í
fólk við skurðaðgerðir. Mörg
sjúkrahús létu ekki skrá sýk-
ingar í sjúkrahúsunum, en þar
sem það var gert fjölgaði tilfell-
unum um MRSA og nú er sýk-
illinn talinn landlægur í flestum
sjúkrahúsum í Englandi og
Wales.
í um hálfa öld hafa sýklalyf
verið notuð í baráttunni gegn
bakteríum og um leið hafa
menn orðið kæralausari gagn-
vart allri sýkingarhættu. Þetta
hefur teygt anga sína inn í
sjúkrahúsin og í skýrslunni era
nefnd dæmi þess, að læknar
hafi tekið hjúkranarkonur til
bæna, þegar þær áminntu þá
um að þvo sér um hendurnar.
Og hjúkrunarkonur, sem
komnar era á eftirlaunaaldur,
hafa, þegar þær hafa orðið að
leita til sjúkrahúsa, oft gefið til
kynna megna óánægju með
skort á hreinlæti og andvara-
leysi gagnvart hættunni á sýk-
ingu.
Engin dæmi hafa menn fund-
ið um MRSA, sem er með öllu
ónæmur fyrir lyfjagjöf. En
menn hafa áhyggjur af því, að
fundizt hefur keðjuhnettla, sem
þrífst í gömum manna, sem
hefur orðið mótstöðu gegn
glycopeptide (glycopeptide res-
istant enterococci). Verði ein-
hver víxl þarna í milli segja vís-
indamenn að fjandinn verði
laus og MRSA kunni að verða
allt að því ólæknandi.