Morgunblaðið - 20.02.2000, Blaðsíða 36

36 SUNNUDAGUR 20. FEBRÚAR 2000
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
Heilbrigði
og markaður
„Staðreyndin ersú, að frjálst markaðs-
kerfi, svo eftirsóknarvert sem það
er, virkar ekkiþegarum erað ræða
heilsugæslu. “
Charles Baillie, aðalframkvæmdastjóri Toronto Dominon-bankans.
Umræða um einka-
væðingu í heil-
brigðismálum fer
ekki bara fram á
íslandi um þessar
mundir. I Albertafylki í Kanada
hefur nú um nokkurra ára skeið
setið stjórn íhaldsmanna, og
hefur gengið lengra í hvers kon-
ar einkavæðingu en þekkst hef-
ur í Kanada hingað tíl. Þessa
hefur séð stað í bæði mennta-
og heilbrigðiskerfi fylkisins.
Eitt af því sem Ralph Klein
fylkisstjóri og fylgismenn hans
vildu gera, var að láta einka-
aðilum eftir að reka heilbrigðis-
þjónustu ásamt opinberri þjón-
ustu, það er að segja, koma upp
svonefndu tvíþrepa kerfi eins og
er í Bandaríkjunum. Það hafa
orðið tafir á að þetta komist á,
ekki síst vegna þess að kjósend-
ur eru ekki
VIÐHORF
Eftir Kristján G.
Arngrímsson
alveg sáttir
við það, enda
hefur reynsl-
an af þessu
sunnan landamæranna ekki far-
ið framhjá Kanadamönnum,
sem státa sig ekki eins mikið af
neinu og því, að heima hjá þeim
sé hugsað jafnt um alla sjúkl-
inga, en ekki best um þá sem
geta borgað mest, eins og gert
sé í Bandaríkjunum.
Einnig kom það í veg fyrir að
Klein gæti hrint áætlunum sín-
um í framkvæmd, að al-
ríkisstjómin í Ottawa, undir
forsæti Frjálslynda flokksins,
hreinlega bannaði honum að
koma á tvíþrepa kerfi, því slíkt
bryti í bága við landslög um
heilsugæslu. Þarna er sú hug-
mynd, að þegar kemur að veik-
indum séu allir á sama báti,
tekin alvarlega. Það sem ræður
því hvar maður er í for-
gangsröðinni er ekki það hvað
maður á mikið af peningum,
heldur það hversu alvarlega
veikur maður er.
En Klein hefur ekki gefið sig.
Hann hyggst koma því í lög í
Alberta í næsta mánuði, að
einkaaðilar fái að veita heilsu-
gæsluþjónustu, en að hið opin-
bera borgi fyrir hana, þannig að
enginn eigi að þurfa af peninga-
skorti að fara á mis við þá
læknisþjónustu sem hann þarfn-
ast. Það standi alls ekki til að
koma á tvíþrepa kerfi. Þessi rök
fyrir einkavæðingu í heilsu-
gæslu hafa líka heyrst nýlega á
Islandi.
Líkt og á íslandi hefur verið
hamrað á því í umræðunni í Al-
berta, að ekki standi til að fara
að láta hagnaðarsjónarmiðin
ráða ferðinni, áfram verði fyrst
og fremst hugsað um velferð
sjúklinganna. Með öðrum orð-
um, það eigi ekki að fara að
koma upp heilbrigðiskerfi að
bandarískri fyrirmynd. Reyndar
hefur tilvísunin til Banda-
ríkjanna verið notuð óspart sem
grýla, enda er bandaríska
heilsugæslan mikið víti til varn-
aðar. Aralöng barátta Bills
Clintons forseta til að gera úr-
bætur hefur ekki verið að
ástæðulausu.
Bæði í Alberta og á íslandi er
umræðan um það hvort leyfa
eigi einkarekstur í heilsugæslu
sprottin af því, að heilbrigðis-
kerfið virkar ekki nógu vel.
Fólk einfaldlega fær ekki þá
þjónustu sem það þarfnast, og
þetta vekur upp efasemdir hjá
almenningi um ágæti ríkisrekst-
ursins; og svo eru misvitrir
stjórnmála- og embættismenn
að kákla með puttana í rekstri
sjúkrahúsanna, og það leiðir
eðlilega til þess að læknar og
hjúkrunarfólk fyllist örvilnan.
Bæði í Alberta (og reyndar
alstaðar í Kanada) og á íslandi
eru allir sammála um að gera
þurfi umbætur í heilbrigðiskerf-
inu. En líkt og nýlega hefur
verið gert í Alberta má spyrja
að því á íslandi hvaða trygging
sé fyrir því að einkavæðing
komi til með að bæta ástandið.
Hafa andmælendur breytinga á
fyrirkomulaginu vísað til könn-
unar, sem gerð var á vegum
Háskólans í Alberta, og bendir
til þess, að einkarekstur í heil-
brigðiskerfinu sé í rauninni
óhagkvæmari en opinber rekst-
ur. Aðalbankastjóri eins stærsta
banka Kanada, Charles Baillie,
er ekki sá eini sem hefur bent á
að kannski sé markaðurinn ekki
heppilegasta fyrirkomulagið til
úrbóta.
Og ennfremur má benda á
það, líkt og nýlega var gert í
Alberta, að þótt farið sé fögrum
orðum um að ekki standi til að
fara að setja hagnað ofar heil-
brigði, þá er engin trygging fyr-
ir því að slíkt verði ekki á end-
anum gert. Fyrrverandi
heilbrigðismálaráðherra Kan-
ada, Monique Begin, sagði að ef
ekki yrði gripið í taumana strax
yrði endirinn sá, að tvíþrepa
kerfi yrði komið á, sem þýddi
tvenns konar læknisþjónustu,
annars vegar fyrir þá sem hefðu
efni á fyrsta flokks þjónustu og
svo hins vegar fyrir þá fátæku.
Claudi Fegan, bandarískur
læknir og rithöfundur, hefur
tekið í sama streng. Hún veit
líklega um hvað hún er að tala.
Þær raddir heyrast alltaf
öðru hverju, og hafa nýlega
heyrst í umræðunni á Islandi,
að það sé nú einfaldlega stað-
reynd að sumir séu ríkari en
aðrir, og það sé rangt að meina
efnuðu fólki að kaupa sér þá
þjónustu sem það kærir sig um
fyrir sína eigin peninga. Svo er
því bætt við, að með þessum
hætti styttist biðlistarnir fyrir
fátæklingana.
Það er auðvitað rétt að bið-
listarnir styttast, en það gerist
með þeim hætti að þeir ríku
fara í raun og veru fremst á þá.
Þar með er jafnaðarsjónarmiðið
- sú hugmynd að ekki eigi að
mismuna fólki eftir efnahag -
horfið út í veður og vind. Má
kannski nefna í þessu samhengi
að ef koma ætti þessu lagi á á
íslandi yrði að breyta 65. grein
stjórnarskrárinnar, sem bannar
mismunun eftir efnahag.
Þessi rök ganga af þessum og
sjálfsagt öðrum ástæðum ekki
sérlega vel í flesta íslendinga,
frekar en í íbúa Albertafylkis,
en það er full ástæða til að vera
á verði, því þótt menn segi það
ekki berum orðum eru þeir
margir sem vildu helst hafa
bandaríska háttinn á, því að
með honum fá þeir sem hafa
efni á því bestu heilbrigðisþjón-
ustu sem völ er á í heiminum.
FÉLAGIBENEDIKT OG
ÓLAFUR LANDLÆKNIR
NÚ ÆTLA ég að skrifa ykkur
bréf, Benedikt Davíðssyni og Ólafi
Ólafssyni. Benedikt er formaður
Landsambands eldri borgara og Ól-
afur formaður Félags eldri borgara
í Reyjavík. Þeir félagar eru á tveim
stærstu póstunum í samtökunum.
Þetta er „opið bréf‘. Og þetta bréf
fjallar um hitt og þetta í sambandi
við eldri borgara og fjölskylduna.
Og ég ætla að reyna að vera stutt-
orður.
Hin þögla forusta
Af hverju gerði ég þetta? Af
hverju fór ég að gagnrýna starf
samtaka eldri borgara? Benedikt,
þú mannst kannski eftir því þegar
þú komst upp á Reykjalund að ég
sagði þér að ég myndi „herða á
textanum". Þetta gerði ég eftir
margra mánaða vangaveltur. Og ég
vissi nákvæmlega hvað ég var að
gera og fara út í. Og hvaða afleið-
ingar þetta hefði fyrir mig pers-
ónulega. Það þarf töluvert hugrekki
til að segja það umbúðalaust að
samtök eldri borgara séu tíma-
skekkja eins og þau eru byggð upp
í dag. Um þetta vildi ég fá þjóðfé-
lagslega umræðu. Tvennt kom mér
á óvart. Annarsvegar þau „vitur-
legu“ viðbrögð forustu eldri borg-
ara að rökræða ekki opinberlega.
Hinsvegar hin gríðarlegu ,já-
kvæðu“ viðbrögð frá einstaklingum.
Ég ákvað að skrifa af og til á Ári
aldraðra um þetta málefni. Og
hætta 1. október 1999 þegar Árinu
lauk formlega og stóð við það en
það er eitthvað smávegis eftir í píp-
unum sem ekki er komið. Ég skrif-
aði um 40 greinar og pistla í öll
möguleg blöð og annað prentverk.
Ég er alveg sannfærður um að sú
gagnrýni sem ég setti fram í síð-
ustu greinunum í Morgunblaðinu
um skipulag og starf félaga eldri
borgara er ekki „neikvæð" fyrir
framtíð samtakanna. Enda er þetta
gert til að reyna að bæta stöðu
þeirra og stuðla að virkni innan fé-
laganna en þar vantar mikið á. En
ég varð undrandi á að enginn - inn-
an samtakanna eða utan - skyldi
vilja taka til máls um félagslega
þróun um 11% þjóðarinnar. Ég er
ekki að gagnrýna þig, Ólafur Ólafs-
son, en eftir að hafa fylgst með
málflutningi þínum í 1-2 áratugi,
finnst mér skrýtið að þú skulir ekki
taka til máls um þjóðfélagslega
þáttinn. Að hafa steinrunnið kerfi
og aldargamla arfleifð og stöðnun
fyrir augunum og gera ekki neitt.
Sú afstaða hlýtur að byggjast á ein-
hveijum rökum en ekki þekkingar-
skorti.
Þar urðu tímamót
Til þess að fá botn í aðkomu mína
að þessum málaflokki þarf að fara
aftur í söguna, til 1982, þegar ég
byrjaði að vinna á Félagsmálastofn-
un Kópavogs. Og stofnun Hana nú
og frá því að Ásdís Skúladóttir leik-
stjóri fór að starfa með Hana nú.
Þar urðu þáttaskil. Ég fullyrði að
„ekkert“ hefði gerst ef Ásdís hefði
ekki komið í slaginn með margvís-
lega snilligáfu sína. Og svo síðar
Sigurbjörg Björgvinsdóttir þegar
nýr þáttur hófst. Og að sjálfsögðu
hefði ekkert gerst ef félagsmálast-
jóri og yfirvöld bæjarins hefðu ekki
sýnt þessum breytingum skilning
m.a. með miklum fjárfestingum.
Saga Hana nú er að mínu viti mjög
merkileg. Ég vona að sú saga verði
einhverntíma skráð af „fagfólki" í
félagsvísindum. Auðvitað verður
sagnfræðin að dæma en ég er sann-
færður um að þarna urðu tímamót í
félagsstarfi fullorðins fólks og
þama hófst líka almenn barátta
fyrir viðhorfsbreytingu gagnvart
fullorðnu fóki og ekki síst í þeirra
eigin röðum. Forsjárhyggjunni var
hafnað. Margar sögur
og skemmtilegar eru
til um baráttu fólksins
í Hana nú fyrir að
mega sjálft gera ein-
földustu hluti og ein-
hverjar þeirra eru á
vef Morgunblaðsins.
Það voru mörg Ijón á
veginum og um eitt
þeirra fjallar þessi
texti.
Ný þjóðfélagsgerð?
Ef þessi söguskoðun
er rétt, og raunar
margt annað, sem við
erum að upplifa, getið
þið, Benedikt og Olaf-
ur, sem báðir hafið eytt allri starf-
sævi ykkar inni í innstu kviku þjóð-
félagsins, verkalýðshreyfingunni og
heilbrigðiskerfinu, og ekki verið
„dauðir" embættismenn heldur
raunverulegir baráttumenn fyrir
betra mannlífi, getið þið lokað aug-
unum fyrir því að verið er að reyna
„módel“ sem er augljóst að geti
raunverulega breytt félagslegum
högum, ekki bara eldra fólks heldur
Samtök eldri borgara
sögðu: Ekki ég. Háskól-
inn sagði: Ekki ég. Aðil-
ar vinnumarkaðarins
sögðu: Ekki ég. Al-
þingismennirnir sögðu:
Ekki ég. Og ónefndur
fugl fór bara heim í
heiðardalinn. Þetta seg-
ir Hrafn Sæmundsson
m.a. í opnu bréfí til
þeirra félaga.
allrar fjölskyldunnar? Módel sem
tekur mið af þörfum nýs tíma. Eða
farið þið í vörn? Segið, sem er rétt
og satt, að það komi nú margir á
samkomur félaga eldri borgara og
margir fundir og fundaraðir séu
stöðugt í gangi og starfið sé gott og
allt er þetta rétt. En það er ekki
unnið fyrirbyggjandi starf „með fé-
lögunum" sem forðar fólki frá ein-
angrun og tengir kynslóðirnar og
hvetur til frumkvæðis sem rennur
inn í daglegt líf og verður eðlilegur
hluti af lífi fólks almennt. Hvernig
sem ég velti þessu fyrir mér nótt
og dag sé ég ekki annað en að þetta
sé að gerast - að vísu hægt og bít-
andi en í þróun og vissum farvegi!
Getið þið, Benedikt og Oafur, varið
það fyrir samvisku ykkar að standa
að „blómlegri" einangrun fólks á
fullorðinsaldri? Ég veit að þetta er
andstyggileg spurning og líka að
þið báðir eigið auðvelt með að
kjafta ykkur út úr þessu ef þið vilj-
ið!Og þið þögðuð ykkur út úr þessu
á Ári aldaðra. En eruð þið tilbúnir
að skrifa í Morgunblaðið um eitt-
hvað annað en peninga? Til dæmis
um langtímamarkmið með félags-
starfi. Þar verður gamli tíminn og
framtíðin að mætast í skipulegri
þróun. Það þarf vissulega að leggja
mikla áherslu á það hefðbundna fé-
lagsstarf sem nú er staðið fyrir. En
það þarf einnig að skipuleggja nýtt
félagsstarf þar sem raunveruleg og
virk samvinna félaga eldri borgara,
aðila vinnumarkaðarins og sveitar-
félaganna kemur til. Á næstu árum
og áratugum þarf að fara fleiri leið-
ir. Það þarf að skapa grundvöll
allra þessara aðila og þó fyrst og
fremst fólksins sjálfs til að ekki
verði óbrúanlegt bil milli fólks á
vinnumarkaði og fólks
á eftirlaunum. Raun-
hæf þátttaka Félaga
eldri borgara í þessu
verkefni er óhugsandi
nema að skipulaginu
verði breytt í grund-
vallaratriðum. Þetta
þarf ekki að gera í
stórum stökkum held-
ur koma af stað um-
ræðum í hverju félagi
og það þarf að breyta
lögunum í samræmi
við kröfur nýrra tíma.
Og það þarf að verða
opin og heiðarleg um-
ræða í blöðum og
tímaritum. Það þarf að
verða viðhorfsbreyting í þjóðfélag-
inu. Það er hinsvegar líka hægt að
dóla áfram eins og þið gerið með
hefðbundnum fundum með forráða-
mönnum þjóðarinnar, hefðbundn-
um uppákomum fyrir kosningar og
heimsóknum á tröppur alþingis-
hússins o.s.frv. En sú þróun hefur
ekki skilað miklu og leiðir til stöðn-
unar. Og það er hægt að „lifa“ lengi
í þessari stöðnun. Það sýna félags-
legar beinagrindur sem risu upp á
öldinni sem leið og hafa aldrei get-
að lifað eða dáið. Það kirkjuga-
rðsball hefur meðal annars rekið
fullorðið fólk á sérstaka bása, í sér-
stakt félagslíf, undir sérstök lög og
svo framvegis. Guð forði okkur frá
slíkri framtíðarsýn!
Okkar peningar
Hvað varðar efnahagslegt öryggi
eftirlaunafólks og samtök eldri
borgara, koma upp margar spurn-
ingar. Erum við þar á réttri leið?
Það myrkviði. Sá frumskógur. Það
„óskiljanlega" kerfi sem kemur í
veg fyrir þann einfalda hlut að eft-
irlaunafólk geti fengið venjulegan
launaseðil um mánaðamót, eins og
annað launafólk, gerir það að verk-
um að maður efast um að þarna sé
farin auðveldasta leiðin. Og ef þetta
er rétt, hvernig stendur þá á því?
Það skyldi þó ekki vera að líka
þarna sé eftirlaunafólk sett á sér
bás! Auðvitað les ég ekki allt prent-
að mál en á Ári aldraðra sá ég for-
ustumenn samtaka eldri borgara
aldrei skrifa annað en um „pen-
inga“. Um frumskóginn. Um
myrkviðið. Um fátæktina. Og það
eru gerðar kannanir. Hvernig væri
að gera eina könnun á stöðu aldr-
aðra í peningamálunum fyrir stofn-
un samtakanna og í dag? Þetta eru
ekki dylgjur heldur einskær for-
vitni. Óg af því að ár aldraðra er
búið, því ekki að láta „ljós“ sitt
skína um peningamál eftirlauna-
fólks? Ef ég man rétt sagði Stefán
Ólafsson og líka Karl Steinar
Guðnason nýlega í fjölmiðlum að
sterkustu lífeyrissjóðirnir gætu
borgað sjálfir eftirlaun eftir 10-20
ár. Hvernig væri nú að stofna deild
(þrýstihóp) í samtökunum sem héti
„Framtíðarsýn“ og hefði hún bara
eitt markmið. Að eftirlaunafólk
fengi venjulega launaseðla, frá eig-
in ævisparnaði. Þessu yrði svo flýtt
næstu árin með hliðarráðstöfunum í
pólitíkinni og í samningum og
markinu náð á styttri tíma. Galli á
þessari hugmynd er sú að „við“
verðum flest dauð þegar markinu
verður náð. Það „vandamál" ræddir
þú, Benedikt, á félagsfundi Félags
eldri borgara í Kópavogi nýlega og
bentir á að baráttan stæði ekki ein-
göngu um daginn í dag, heldur yrð-
um við að berjast fyrir komandi
kynslóðir. Þarna minntist Benedikt
á einn punkt af mörgum sem sam-
tök eldri borgara ættu að leggja
áherslu á þegar hleypt verður út úr
fjósinu og básarnir standa auðir og
baráttan fer fram úti í sólskini hins
iðandi samfélags.
Hrafn
Sæmundsson