Morgunblaðið - 15.03.2000, Síða 39

MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
MIÐVIKUDAGUR 15. MARS 2000 39
--------------------------c.
um var svo laginn. Ýmsum fannst
„Þorpið" ekki skírskota nóg til bar-
áttuanda flokkapólitíkur. En gagn-
vart slíku hefði Jón vel getað tekið
undir þau orð sem höfð voru eftir
Picasso: að kyrralífsmynd af epli gæti
verið fullteins gott innlegg í baráttu
fyrir Mði einsog mynd af hemaðar-
brölti.
Jóni úr Vör tókst að feta það vand-
rataða einstigi óhefðbundinnai- ljóða-
gerðar þar sem engin ljóðlína yrkir
sig sjálf með tilhjálp stuðla eða ríms,
heldur krefst þess að skáldið leggi allt
að veði. Ekki verða manninum Jóni úr
Vör gerð sæmandi skil, nema getið sé
þess, hversu hollur hann var og hjálp-
samur við unga skáldbræður sína,
sem einmitt voru að stofna óformleg
samtök í byrjun stríðsins. Hann var
okkar elztur og þekktastur, og af-
staða hans til okkar var nánast föður-
leg, enda veitti vai-la af. Sjálfur var
hann til miMllar fyrirmyndar hvað
snerti reglusemi, dugnað og aðra hag-
kvæma hluti hins daglega lífs. Þetta
gat stundum gengið svo langt, að
jaðraði við það skoplega: Hann ráð-
lagði t.d. ungum skáldum að birta
ekki of mikið og asa því ekki að senda
út ljóðabækur, en ef menn þættust
endilega þurfa að koma frá sér bók,
þá fyrir alla muni að troða ekkd í hana
öllum þeim ljóðum sem þeir ættu -
því það gæti verið skynsamlegt að
eiga fymingar...
Jón talaði ekki mikið um eigin
ljóðagerð, en ég þykist vita, að hann
hafi ort margt sem honum fannst
ruslakarfan ein eiga að geyma; þó
mun ýmislegt vera til eftir hann óbirt.
Veit ég t.d. að hann hélt dagbækur
um langt árabil, þar sem hann eyddi
örugglega ekki tíma og pappír í það
að tíunda veðrið, heldur trúði papp-
ímum fyrir skoðunum sínum á hinum
fjölbreytilegustu hliðum mannfélags-
ins. Og það er hreint ekki svo lítið sem
eftir hann liggur í sendibréfum,
margt af því með áhugaverðum hug-
leiðingum um samtímabókmenntim-
ar og það sem var að gerast í listum
hérlendis og ytra. Frá engum á ég
eins þykkan bréfabunka og einmitt
frá honum, aðallega frá þeim tíma er
„Þorpið" var í smíðum, en þá var ég
farinn utan, og fyrir kom að hann
sendi mér ný Ijóð úr þeim bálki á
hverjum degi; ótrúlegt en satt. Eg
man að ég sýndi Magnúsi Asgeirssyni
flest þessi ljóð, og honum þótti mikið
til koma.
Jón var mikill gæfumaður í einka-
lífi sínu, eignaðist ástríka og góða
konu og mannvænlega aíkomendm-.
Það eina sem skyggði á gleði hans var
heilsuleysi það sem hrjáði hann frá
miðjum aldri, en hann var ofnæmis-
sjúklingur (psoriasis) um áratuga
skeið, og má furðulegt heita hverju
hann kom í verk og hvílíka þolraun
hann sýndi í þeirri hremmingu allri.
Áratugum saman tók Jón úr Vör
mjög virkan þáttí félagssamtökum
rithöfunda, sat einatt í stjóm, og frá
1986 var hann heiðursfélagi Rithöf-
undasambands íslands. Ljóð hans
hlutu og góðar viðtökur erlendis,
einkum í Noregi og Svíþjóð.
Þeim fækkar nú óðum sem í upp-
hafi stríðs söfnuðust í skáldahópinn
okkar; ætli við séum nema fjögur eftir
af um tuttugu manna liði. Þetta er
gangur lífsins; við breytumst, og að
lokum virðumst við hverfa með öllu.
Ég kveð Jón úr Vör með miklu
þakklæti. Bryndísi og bömunum
þeirra sendi ég innilega samúðar
kveðju.
Elías Mar.
Ég hef víst sagt frá því áður er ég
hitti Jón úr Vör fyrst í bókabúðinni
við Traðarkot, þar sem nú er bfla-
geymsla. Hann seldi þar og keypti
gamlar bækur og þangað kom ég að
forvitnast. Skyndilega er við vomm
einir í búðinni kaupmaðurinn og ég þá
vindur hann sér að mér með nokMum
þjósti og segir: Þú yrkir rímað! Full-
yrðingin kom nokkuð óvænt og einnig
þjósturinn, því ég var öðm vanari. A
þessum tíma gátu menn búist við
barsmíðum ef þeir voguðu sér að birta
órímuð ljóð og án stuðla. Þetta var
kallað formbylting og ég hafði lesið
þessi ljóð eftir Jón úr Vör, Stein
Steinar og fleiri norður á Laugum í
Þingeyjarsýslu. Ég hafði og stansað
um stund á Patreksfirði og hitt þar
Jón Indriðason skósmið föður Jóns úr
Vör og hann sýndi mér staðinn þar
sem stóð sjóbúðin er sonurinn kallaði
Vör. í bókabúðinni hitti ég Þórð
Guðbjartsson fóstra Jóns, en honum
var Þorpið tileinkað.
Allar götur síðan hefur Jón úr Vör
verið mér nálægur sem maður og
skáld, þótt fundir okkar væm stund-
um stopulir einkum hin síðari ár.
Hann hafði verið í Svíþjóð og benti
mér á sænskan skáldskap sem hann
mat miMls og sænsk þjóðmál, ekM
síst velferðarkerfið sem gerði Svía að
stórveldi. LíMega hefui- enginn
vandalaus maðm' haft meiri áhrif á lif
mitt og afstöðu en Jón úr Vör. Ég hef
víst aldrei þakkað honum sem vert
væri, hvað þá launað.
Umræða um bókmenntir hefur
ekM verið sérlega vakandi eða áhuga-
verð nú um langt skeið og stendur þar
ekM síst uppá háskólana. Þegar
sleppir „greiningafræði" er fátt að sjá
annað en gamlar tuggm- sem hver ét-
ur upp eftir öðmm. Eitt af því er þjóð-
sagan um formbyltinguna. LíMega er
það rétt hjá Jóhanni Hjálmarssyni að
helsta nýjungin í ljóðagerð okkar á
20. öld ogþað sem mestum deilum olli
em áhrif surrealismans. Þau áhrif
birtust með ýmsum hætti og allteins
hefðbundnum að formi sbr. t.d. ljóð
HalMórs Laxness, Steins Steinars og
Hannesar Sigfússonar. Ef litið er yfir
ljóðagerð okkar aldar og jafnvel allt
aftur til Jónasar Hallgrímssonar,
helsta upphafsmanns módemismans
hér á landi, sést nokkuð samfelldur
straumur, eða kannsM frekar fjöl-
breyttur skógur þarsem trén em með
ýmsu móti og mishá. En vitaskuld
finna greiningafræðingar ýmis kafla-
sMl í þróuninni. í þessum skógi ber
hátt Þorpið, meginverk Jóns úr Vör.
Ég ætla að leyfa mér að fullyrða að
Þorpið í sinni endanlegu gerð sé einn
af hátindum íslenskrar ljóðagerðar á
20. öld og að enn vanti miMð á að gildi
þess hafi verið að fullu metið.
Þorpið er ekM byltingarverk eða
sósíalrealismi og enn síður rómantík
fátæktarinnar, einsog einhver orðaði
það. Það er sterkt persónulegt verk
sem lýtur eigin lögmálum og stfl. Það
ijallar um lífið í Þorpinu að sínu leyti
einsog Sjálfstætt fólk eftir Laxness
fjallar á sinn hátt um sveitalífið fyrir
tíma tækninnar. Jón úr Vör barst lítið
á, lifði hógvæm íjölskyldulífi. Þurfti
alla tíð að vinna fyrir sér sjálfur og
hafði aldrei tryggan útgefanda. Einar
Bragi segir svo m.a. í formála fyrir
ljóðaúrvali Jóns, Hundrað kvæði, útg.
1967: „Hann minnir á staðfastan
bónda sem vinnur jörð sinni ár og
eindaga, á sér gleðistundir í smiðju
við afl sinn og steðja, haggast ekM við
uppgripafregnir úr nálægri veiðistöð,
en hugsar með ró.“
Þökk fyrir holla samfylgd og sam-
úðarkveðjur til fjölskyldunnar. Hinn
einfaldi góði hversdagsmaður er far-
inn en skáMið lifir.
Jón frá Pálmholti.
Jón úr Vör er látinn.
Fyrst kynntist ég honum í sam-
starfi á Bókasafni Kópavogs fyrir 35
ámm. Það var einkenni Jóns að hann
átti auðvelt með að tjá sig, orðin vom
á valdi hans. Ég man þegar við af-
hjúpuðum styttuna af hinum lesandi
dreng. Ég var formaður stjómarinn-
ar og varð mér fátt að orði. Það var
auðvitað Jón sem sté inn og fyllti í
myndina. Þannig var það einnig um
fleii-i atriði. Bókasafnið var undir
hans framkvæmdastjóm og hann sá
um rekstur og öflun bóka. Engan
annan bæjarrekstur þekM ég sem frá
yfirstjóminni lá undir ámæli fyrir að
eyða ef til vill ekM öllu því fjármagni
sem til þess var veitt á fjárhagsáætl-
un. Bókakosturinn óx - bæði að nýj-
um bókum og heUum bókasöfnum.
Þegar upp var staðið má vera að tek-
ist hafi að fara einhverja ögn fram úr
áætlun. Eins og allir vita er þeirri
stofnun sem ekM tekst að fara fram
úr veittum fjái-framlögum nefmlega
refsað með lækkun fjárframlags
næsta árs.
Atvikin höguðu því svo að þótt sam-
starf okkar í stjórn bókasafnsins
stæði í fá ár urðu samsMpti okkar
meiri og fjölskyldur okkar tengdust.
Við hittumst alltaf nokkrum sinnum á
ári og tókum þá sífellt upp þráðinn
eins og hist hefðum í gær. Við hjónin
nutum velvildar Jóns og hann gaf
okkur af Ijóðabókum sínum. Á jólum
1973 sendi hann okkur ljóðabókina
„Þorpið“ með áritaðri þessári vísu:
Þaðsemáðurþóttibull
og þeytt var beint í sorpið,
tíminnnýitelurgull
-tötriðgamlaÞorpið.
Það hefur verið eitt af verðmætum
lífsins að kynnast Jóni úr Vör og fjöl-
skyldu hans. í huganum er þakMæti
fyrir samfylgdina hvern þann spöl
sem leiðir okkar hafa legið saman. Við
Ragna Freyja og fjölskyldur okkar
sendum kveðjur og innilega samúð
Bryndísi og sonum þeirra Jóns, þeim
Karli, Indriða og Þórólfi og þeirra
fjölskyldum.
Gísli Ólafur Pétursson.
Það er bjart yfir minningu Jóns úr
Vör í mínum huga. Skáldið aldna vék
sér að mér á tröppum Norræna húss-
ins sumarið 1986. Og þú býrð í Sví-
þjóð og þekkir Jón Oskar, sagði Jón
glettnislega, þú ættir að líta til mín í
Kópavoginn! Sjálfsagt hafa þeir
nabbnar verið búnir að spjalla um mig
í síma.
Skagamaðuiúnn Jón Óskar og Sví-
þjóð þekktar stærðir og kærar skáM-
inu frá Patreksfirði. Jón í frakkanum
gula sem entist honum svo vel. Fór
Jón reglulega í Norræna húsið og leit
í Dagens Nyheter, sænsk tímarit og
bækur á meðan heilsa hélst sem var
furðu lengi miðað við þrálát veikindi.
Jón ekM síðri Guðmundi heitnum Frí-
mann í að útmála óheilsu sína í síma.
Skóf ekM af því þannig að manni
fannst ólíklegt að hann gæti teMð á
móti gesti. En alltaf botnaði hann þó
þær, í sjálfu sér frábæru, lýsingar á
orðunum: Ætlarðu ekM að Hta inn?
Hvenær má ég eiga von á þér? Vertu
velkominn! Man ég ágæta heimsókn
til Bryndísar og Jóns eina sólskinsdag
sumarsins níutíuogþrjú á suðvestur-
landi. Kerstin með magann út í Mftið,
langt gengin með Jónatan Mána, en
Ólína Jóna blístrandi meðal hárra
stráa í fögrum Fossvogsdal. Og
reyndar of heitt í glerskála Jóns á
svölum þeirra hjóna svo við héldum
okkur í skuggsælli stofunni innan um
bækur skáldsins og myndir og sprok-
uðum lágt um lýð og lönd og Ijóð. Jón
stórfróður og sagðist skemmtilega fi-á
þegar hann var í stuði. Tam kvenna-
farssögur af Steini Steinarr af stakri
hátt- og kankvísi.
Kunni Jón býsn af snjöllum vísum
og orti ófáar sjálfur. Fæ ég ekM setið
á strák mínum að vitna í vísumar
tvær sem mér áskotnuðust í minnis-
kompuna á Par avion-túmum níu-
tíuogsjö og vona enginn firrtist við því
um hreina skemmtan er að ræða og
vísumar til marks um Mmnigáfu Jóns
og tvíræðna hnyttni. Enda Jón á
góðri stundu það sem svíinn kallai’
„spjuver" og gat verið mjög „spont-
an“.
Það var á velmektarárum Rithöf-
undasambandsins, en þeir sátu þá
saman í stjóm þess Jón úr Vör og
Indriði G. Þorsteinsson, að Jón mælti
með því að Alexander Solzjenitsyn
yrði boðið tíl íslands til upplyftingar
eftir ánauðina í Sovjet. Hnussaði
Indriði: Þegi þú Jón og haltu áfram
með útmánaðartrosið. Hraut þá Jóni
af munni vísan þessi:
Kjötiðhrossamunamá
mikill, framagosi".
Sávarekkialinná
„útmánaðartrosi".
Á skeiði Jóns sem fombókasala bar
tvo hestamenn að garði. Ræddu þeir
áhugamál sitt og spurðu Jón hvurt
hann hefði nokkurn tíma bmgðið sér
á bak. Orti Jón þá að augabragði
þessa vísu:
Aldrei hef ég eignast fák,
enginn vildi jjá mér hest.
Mátti sitja á mínum strák
meðan ég gat riðið best
Einhvui’ju sinni þegar ég heimsótti
Jón, eftir að hafa villst um steypu-
drakMnn miðbæ Kópavogs rétt eina
ferðina, sat Jón að léttum snæðingi og
margir pillustaukar á borði skáldsins.
Heldurðu það sé heilsa þetta helvíti,
sagði Jón, að þurfa að mjatla þessu í
sig með súrmjólk og sveskjugi’aut! Og
svo taldi hann upp töflurnar og belg-
ina og greindi í sundur að lit og stærð
og lögun og áhrifamætti og var ekM
eins og kraumaði í honum hláturinn
og Mmnin? Amk var strákslegur
glampinn og miMð spil í augum, upp-
litið líkast gáska íslensks fjárhunds af
hreinræktuðu kyni, augnhvítur eilítið
gular undir loðnum brúnum. Sátum
við lengi dags og borðuðum sveslqu-
graut með rjómablandi, vöfflur, Mein-
ur og kex. Álltaf hlýlegt að heimsækj a
þau hjón í Kópavoginn.
Þegar sú víðförla verðlaunabók
Tehús ágústmánans leit loks dagsins
Ijós eftir árslangar fæðingarhríðir hjá
þrotabúi Almenna bókafélagsins (og
má eiginlega segja að um keisara-
skurð hafi verið að ræða, mátti tam
ekM hafa hátt um verMð í fjölmiðlum
vegna fjölmai’gi'a kröfuhafa í þetta
virM vestrænnar menningar að mati
útgáfunnar) þótti mér ekM síst vænt
um að fá „dóm“ Jóns gegnum nabbna
hans Óskar í síma. Jón úr Vör er
ánægður með bóMna þína, sagði Jón,
en illa við enska titla á íslenskum ljóð-
um, ftnnst of miMð um þá.
Á ég nokM’ar myndir af Jóni og er
ein þein-a í uppáhaldi öðrum fremur.
Hún er tekin í „ruslaherberginu",
eins og Jón kallaði kammesið eitt
sinn, rökkvað inni, það birtustig sem
svíar kalla „halvmörker", og stendur
skáldið roskna innan um pappíra af
ýmsu tagi upp allar hillur, í pokum og
kössum á gólfinu, en í herbergi þessu
geymdi hann bókalager sinn, því Jón
gaf lengstum út verk sín sjálfur, bréf,
blöð, tímarit og úrklippur. Ægir öllu
saman en samt fann Jón þær línur
mínar sem hann leitaði að. Þóttist þó
ekM vita neitt hvar neitt væri að finna
og nokkuð til í því. Æðraleysið skín úr
prófíl hins aldna skálds í skammdegi
skriftamála.
Og ekM gleymi ég þegar Jón tók
fram Þorpið í sænsku þýðingunni og
sýndi mér. Væntumþykjan og stoltið
leyndi sér ekM þegar hann strauk
gulnaðar síðumar og eins og mældi
þær milli þumals og vísifingurs. Heiti
Þorpsins á sænsku ákaflega fallegt:
Islandsk kust. Svíar kunnu að meta
Jón að verðleikum og auðvitað var-
annar frami en í dag að fá útgefna
heila Ijóðabók í Svíþjóð fyrir hálfri
öld. Ljóðin reyndar ort í Stokkhólmi
misserin eftir stríð á Reimersholme á
Söder sænsku höfuðborgarinnar.
Verður mér hugsað til þess ef ég á leið
um þann fagra hólma. Hafði Svíþjóð-
ardvölin afgerandi áhrif á lífssýn og
skáldskap Jóns. Harry Martinson
honum ætíð kær og áhrifavaldur í
ljóði sem lausu máli. I september
1990 hitti ég Olof Lagercrantz yfir
grænmetisdisknum á Metró á
Brommaplani og tókum við tal saman
enda haustsólin skær og frábær veð-
urhæðin. Slaufan á sínum stað undir
nettri höku listaskrifarans frá
Drottningai-hólma. Spurði Olof um
heilsu Halldórs Laxness og miMð út í
Jón úr Vör og bað fyrir hlýja kveðju.
Bréf Jóns (sem ég varðveiti vel) og
dagbókarbrot þau sem ég hefi undir
höndum era frábær dæmi um hnit-
miðaðan texta þar sem hvurM er of né
van. Væri ungu fólki með sannan
áhuga á íslensku máli og skýrri fram-
setningu bitastæður lærdómur að
lesa úrval þessa prósa skáldsins. Ég
læt mér nægja að vitna í síðasta jóla-
kort Jóns: „Des ’99. EkM er ástandið
hjá okkur neitt verra en það var í
fyrra um þetta leyti og óskir ykkur til
handa era enn í sama gildi og fyrr.
Bara gaman og gott að lifa. Svo skal
það líka vera hjá þér og þínum. Bryn-
dís og Jón úr Vör.“ Öðra sinni fór Jón
afbrigðilegheit jólabókaflóðsins þeim
orðum á korti að ekM þurfti frekar
um sárt að binda. Með barómetið á
hreinu, menn og málefni. Hefði allt
eins getað sagt um fjármálaspekúl-
anta og framagosa bókamarkaðarins
og haft er eftir dægurlagakónginum
um kollegann: Nýr jakM, sama rödd-
in! Vissi að þegar öOu er á botnhuy
hvolft leitar endirinn upphafs síns
eins og sá sem líkti fúnksjón talsím-
ans við hund sem geltir í Glasgow sé
Mipið í skottið á honum í New York!
Margur óþverrinn og skáldskapurinn
oft í beinan karllegg við spírítúal hefð-
bundnustu auðkýfinga SvíaríMs,
Wallenbergarana, en skáld þeirra
ættar orti:
Tánk vilket hárligt mönster:
Trehororiettfónster!
Uppskera opinberrar efnahags-
stefnu og skarður hlutur litla manns-
ins yfirleitt í stíl við hagfræði hin^
fjárvana bóhema í Haga í drakknu
morgunsári sumarsins sjötíuogátta í
Gautaborg: En femma hit oeh en
femma diVÁndá blev det bara nio av
det! En Jón var stakur reglumaður og
fór vel með, trúr yfir litlu, vinnusamur
og farnaðist vel. Sárgrætilega naum-
ur var þó löngum tíminn til að yrlqa.
Aðrir verða til að skrifa ítarlega um
skáldskap Jóns og þeir skáldbræður
hans Einar Bragi og Jóhann Hjálm-
arsson hafa gert það ágætlega.
í grein sem ég skrifaði í íslands-
póst/Islándskt Foram (jólaheftið
1996), og ber heitið Hef ég þá enn átt
dag. Snemmbúin afmæliskveðja til
Jóns úr Vör, kemst ég ma svo að orði:
„Hvurskonar Ijóð er þessi Sumamótt
sem ég varð svo bergnuminn af vorið
1968? Til að skynja það til einhvurrar
hlítar er kannsM ekM úr vegi að hafa
verið fimmtán ára. Og auðvitað töfr-
aði Jón skáldefnið unga upp úr skón-
um strax í fyrstu línu:
Meðan þögnin leikur á hörpu kvöldroðans
og Qöllin speglast í bládýpi rökkurs,
sem aldrei verður að nótt,
siglir ástin yfir bárulausan sjó,
bíður ung kona við þaragróna vík
og hlustar eftir blaki af árum.
Og síðar í ljóðinu er línan ógleyret-.
anlega:
Arablöðin kyssa lygnan ijörð eins og hvítir
vængn-.
Var að furða þó Ijóðelskum ungl-
ingi frá Akureyri, dáleiddum af
draumfógram Vopnafirði sveitar-
sumra, féllust hendur við námsbóka-
staglið? Jón úr Vör er þekktastur fyr-
ir Þorpið sem bar fyrir augu lesenda
1946.
Ætti sú bók ein að nægja til þess að
halda nafni hans hátt á lofti um
ókomna tíð. Svo einstætt verk sem
Þorpið er í íslenskum bókmenntum.
Fer þó fjairi að Jón úr Vör sé einnar
bókar maður. SMptir ekM höfuðmáli
hvar í bókum hans ljóðin er að finnajpt
Vissulega um þróun að ræða, en
hægfara, hvorM hlaup eða stökk,
frekar í ætt við grasið sem grær yfir
spor okkar. Uppruni skáldsins því ei-
lífur brannm’ þó tónninn breytist og
verði æ heimspeMlegri með áranum.
Sú viska þó alltaf bijóstviti blönduð
og sammannlegri reynslu skálds sem
lifað hefur erfiða tíma, strit og basl, á
sjálfu sér.
Burtséð frá lýðháskólanámi Jóns