Morgunblaðið - 17.08.2000, Síða 44

44 FIMMTUDAGUR 17. ÁGÚST 2000
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
Illur
fengur...
... ennþann dag ídag njóti margir
góðs afauðæfum, sem búin voru til
með þjáningu manna, sem lifðu í
hlekkjum í 250 ár.
Eftlr Karl
Blöndal
IBandaríkjunum ríkir
stefnugleði og finnst
mörgum nóg um. Tób-
aksframleiðendur í
Bandaríkjunum fengu
nýverið ærlegan skell og láta eins
og verið sé að gera þeim ókleift að
starfa. Um þessar mundir er ver-
ið að undirbúa málsókn á hendur
bandarískum fyrirtækjum, sem
með einhverjum hætti högnuðust
á þrælahaldi í Bandaríkjunum. Að
baki fyrirhugaðri málsókn stend-
ur ungur lögfræðingur, Daedria
Farmer-Paellman, sem fór í laga-
nám vegna þessa máls og hefur
fundið tengsl milli fyrirtækja,
sem nú eru starfandi, og forvera
þeirra, sem högnuðust á þræla-
sölu og þrælahaldi.
Mál af þessu tagi eru þekkt frá
umunoc Þýskalandi,
þóttdæmin
þar nái ekki
jafnlangt aft-
ur. I seinni
heimsstyrjöldinni notuðu fyrir-
tæki á borð við Bayer, Krupp, IG
Farben, Porsche og Daimler-
Benz ánauðugt vinnuafl til fram-
leiðslu og átti það ekki lítinn þátt í
sterkri stöðu þeirra er heims-
styrjöldinni lauk. Þýska þingið
hefur nú samþykkt að stofna sjóð,
sem fyrirtækin munu láta í fé til
að greiða þeim, sem unnu nauð-
ungarvinnu í Þýskalandi í síðari
heimsstyrjöld.
Þessar ráðstafanir í Þýskalandi
eru ekki umdeildar. Öðru máli
gegnir um tilraunir til að fá bætur
frá fyrirtækjum, sem allt bendir
til að hafi auðgast á þrælahaldi í
Bandaríkjunum. Meðal þeirra
raka, sem sett hafa verið fram, er
að þrælahald hafi verið löglegt á
sínum tíma. Með sömu rökum
hefði mátt segja að sú nauðungar-
vinna, sem menn voru látnir vinna
í Þýskalandi og gert var ráð fyrir
að væri það erfið að hver maður
entist ekki nema í níu mánuði,
væri ekki athugaverð þar sem
hún hefði verið lögum samkvæmt.
Þrælahald í Bandaríkjunum
stóð í tvær aldir og því hefur einn-
ig verið haldið fram að þannig
hafi tíðarandinn einfaldlega verið
á þessum tíma. Sagnfræðingurinn
Howard Zinn bendir á að vita-
skuld sé erfitt að segja hvort hvít-
ir og svartir myndu geta búið
saman í sátt og samlyndi ef stofn-
að yrði þjóðfélag þar sem byrjað
yrði á núlli, eða hvort í slíku þjóð-
félagi myndi skapast sá ójöfnuð-
ur, sem þrælahaldið ber vitni.
Hins vegar benda heimildir um
samskipti undirsáta þar sem
þrælahald tíðkaðist til að í þeirra
augum hafi húðlitur ekki skipt
máli. Enda má spyrja hvers
vegna hafi þurft að setja lög um
refsingar við því að hvítir menn
lægju með svörtum konum og
hvítir menn strykju af bæjum
með svörtum mönnum? Ef andúð
á svörtum vegna litarháttar hefði
einfaldlega verið andi þeirrar tíð-
ar hefði ekki þurft að setja slík
lög fremur en lög, sem skylduðu
fólk til að anda. Þau hefðu verið
óþörf.
Hin fyrirhugaða málsókn hefur
vakið nokkra athygli í Banda-
ríkjunum og hafa komið fram nýj-
ar upplýsingar um það hvað stór-
an þátt þrælahaldið átti í því að
byggja upp bandarískt hagkerfi.
Þegar þrælahaldið hefur verið
nefnt hefur yfirleitt verið horft til
Suðurríkjanna, en það tíðkaðist
einnig í ríkjunum í norðaustur-
hlutanum fram yfir aldamótin
1800.1 hugum margra hafa ríki
Nýja-Englands á sér þá mynd að
hafa barist fyrir afnámi þræla-
halds, en samkvæmt þeim gögn-
um, sem Farmer-Paellman hefur
grafið upp, áttu fyrirtæki á þeim
slóðum talsverðra hagsmuna að
gæta þegar þrælahald var annars
vegar. Farmer-Paellman telur að
hún hafi gögn um að Providence-
bankinn, sem nú heitir FleetBost-
on Financial Group, hafi lánað
stofnanda bankans fé til kaupa á
þrælum og hagnast á þrælaversl-
un.
Einnig fann hún gögn, sem
sýna að tryggingafyrirtækið
Aetna í Connecticut, tryggði
þrælaeigendur fyrir tjóni á þræl-
um. Þegar hún greindi fyrirtæk-
inu frá þessu var gengist við hlut
fyrirtækisins og kom þegar afsök-
unarbeiðni og var gefið í skyn að
jafnvel yrði um einhvers konar
bætur að ræða. Það breyttist hins
vegar snarlega og komst fyrir-
tækið að þeirri niðurstöðu að ekki
væri ástæða til neinna aðgerða
umfram afsökunarbeiðnina.
Farmer-Paellmann er ekki ein
um að vilja leiða þessi mál til
lykta. Arum saman hefur John
Conyers, fulltrúadeildarþingmað-
ur, reynt að knýja fram lagasetn-
ingu um að kannað yrði um bætur
vegna þrælahaldsins, en frum-
varpið aldrei komist úr nefnd.
Blaðamaðurinn Brent Staples
skrifar í grein, sem birtist nýlega
í New York Times um að þessi
niðurstaða í þinginu beri vitni al-
mennum viðhorfum í Banda-
ríkjunum um að þrælahaldið hafi
ekki haft nein áhrif á efnahag
Bandaríkjanna í dag, en bætir við
að það sé ekki rétt þvi enn þann
dag í dag njóti margir góðs af
auðæfum, sem búin voru til með
þjáningu manna, sem lifðu í
hlekkjum í 250 ár.
Einnig hefur ný bók eftir
Randall Robinson, sem fjallar um
arfleifð þrælahaldsins, samskipti
svartra og hvítra á okkar dögum
og stöðu svartra í Banda-
ríkjunum, verið innlegt í þessa
umræðu og vakið nokkra athygli.
Ekki er útséð um það enn hvort
það kemur til kasta þingsins að
fjalla um bætur vegna þræla-
haldsins. Hópur svartra fræði-
manna, sem er við Harvard-
háskóla og kallaður hefur verið
„draumaliðið", er nú að rannsaka
hvort raunhæft sé að setja lög um
málið. Þeirra á meðal er Charles
Ogletree lagaprófessor, sem er að
íhuga að fara dómstólaleiðina og
hyggst halda ráðstefnu um þessi
mál í haust.
Mörgum kann að finnast hug-
myndir um að höfða mál vegna at-
burða, sem gerðust fyrir rúmlega
öld og jafnvel þremur eða fjórum
öldum, fráleitar. Einnig er spurn-
ing hvort fyrirtæki geti verið
bótaskyld mörgum kynslóðum
síðar. Farmer-Paellman heldur
því hins vegar fram að hér hafi
verið um að ræða fyrirtæki, sem
hafi auðgast með óréttlátum
hætti, og lítill munur sé á hennar
aðgerðum og þeirra, sem hafa
beitt sér fyrir því að tryggja af-
komendum fórnarlamba nasism-
ans bætur.
GUÐRÍÐUR LILJA
JÓNSDÓTTIR
+ Guðríður Lilja
Jónsdóttir fædd-
ist í Reykjavík 3.
mars 1924. Hún lést
á Landspitalanum
við Fossvog þann 6.
ágúst af völdum slyss
sem hún lenti í þann
21. júní siðastliðinn.
Foreldrar hennar
voru Jón Á. Einars-
son bryti og Björg
Guðmundsdóttir,
húsfreyja og verka-
kona. Systir Lilju er
Anna Hjördís, f.
1934.
Guðríður Lilja kvæntist Carli P.
Stefánssyni 1948, þau skildu.
Synir þeirra eru 1) Stefán
Carlsson læknir, f. 29.5. 1949,
kvæntur Rannveigu Ásbjörnsdótt-
ur, f. 28.6. 1949. Þeirra börn:
Hrönn, f. 1975, og Ásbjörn, f.
1979. 2) Jón Carlsson sjómaður, f.
16.2. 1953, kvæntur Björk Dúa-
dóttur, f. 1. apríl 1950, d. 21. júm'
2000. Þeirra börn: Hólmfríður
Lilja, f. 21. maí 1975, og Steinar
Óli, f. 1982. Áður áttti Jón þrjú
börn: Karl Kristján, f. 1968, Kol-
brúnu, f. 1970 og Hauk, f. 1972.
Lilja ólst upp í Reykjavík og
gekk í Miðbæjarskólann í Reykja-
vík og síðar í Kvennaskólann í
Reykjavík. Eftir það vann hún við
verslunarstörf og síðar á Hrafn-
istu, eða þar til hún fór á eftir-
laun.
Jarðarförin hefur farið fram.
Elsku systir. Það var fallegt
kvöldið sem þú kvaddir þennan heim
6. ágúst. Sólin baðaði Vesturbæinn
og allt var svo kyrrt. Þú hafðir mikl-
ar taugar til Vesturbæjarins þar
voru okkar æskuspor. Þú fæddist á
Framnesveginum og ég á Öldugöt-
unni. Þú gekkst í Miðbæjarskólann
og síðan í Kvennaskólann. Þú varst
mér meira en góð systir, stundum
eins og önnur móðir. Það var svo
gott að tala við þig og ræða sín
leyndarmál þegar ég var táningur og
þú glæsileg ung kona. Þegar ég gift-
ist seinni manni mínum Sigursveini
(Didda) urðuð þið strax svo góðir
vinir og var svo uns yfir lauk. Við
Diddi bjuggum yfir 20 ár á Norður-
landi og þú komst flest sumur í
heimsókn og áttum við góða daga og
fórum víða. Það var einhver sterkur
strengur á milli okkar sem nú hefur
verið klippt á. Við áttum góða for-
eldra sem vildu allt fyrir okkur gera.
Nú mun þín hinsta hvíla vera hjá
þeim.
Þú fórst með okkur norður 8. júní
og komst með Björk til Húsavíkur í
fermingu Siggu dóttur minnar og
hafðir svo gaman af því. Þú varst
búin að eiga svo góða daga hjá Björk
á Akureyri. Síðasta daginn fórum við
á kaffihús og sátum svo í göngugöt-
unni með ís eins og litlar stelpur. Um
kvöldið komuð þið Björk í mat til
okkar. Við hlógum mikið og þú reytt-
ir af þér brandarana. Þú gast verið
svo skemmtilega orðheppin, þetta
var okkar síðasta samverustund.
Daginn eftir kom höggið. Þið
Björk og móðir hennar lentuð í hinu
hörmulega bílslysi við Varmahlíð í
Skagafirði. Þetta hefur verið erfiður
tími fyrir okkur, fjölskyldu þína.
Eg sendi Stefáni, Ransý, Jóni og
fjölskyldum samúðarkveðjur.
Guð geymi þig, elsku Lilla.
Þín systir,
Anna Hjördís.
Þegar ég kvaddi elskulega
tengdamóður mína rétt fyrir hvíta-
sunnuna, er hún hugðist halda norð-
ur til Akureyrar og dvelja hjá Björk
tengdadóttur sinni um tíma, óraði
mig ekki fyrir að við sæjumst ekki
framar. Hún var full tilhlökkunar er
við fórum daginn áður að kaupa gjaf-
ir handa ömmubörnunum fyrir norð-
an. Er við töluðum saman að kvöldi
17. júní sagðist hún hafa átt dásam-
legt frí og hafa hitt marga ættingja
og vini og ætlunin væri að hún fengi
far suður með Björk
sem væri á leið í frí.
Lilja vildi ætíð ferðast
með bíl en ekki með
flugi, því hún naut þess
að skoða landið sitt
sem hún dásamaði oft
fyrir fegurð. Að kvöldi
hinn 21. júní fengum
við svo þær hræðilegu
fréttir að þær hefðu
lent í árekstri við
Varmahlíð, Björk látin,
Lilja og Hólmfríður,
móðir Bjarkar, stór-
slasaðar. Blessuð sé
minning Bjarkar svil-
konu minnar.
Að kvöldi sunnudagsins 6. ágúst
lést svo Lilja tengdamóðir mín af
völdum slyssins eftir erfíðar vikur á
gjörgæsludeild. Upp í hugann koma
ótal minningar um þann tíma er við
áttum saman, en það eru nú rúm
þrjátíu ár síðan ég kynntist henni
fyrst er ég fór að venja komur mínar
í Drápuhlíðina þar sem hún bjó
ásamt mínum heittelskaða. Okkur
tengdamömmu kom ætíð vel saman,
þrátt fyrir að við værum ekki alltaf
sammála um alla hluti. Lilja var
þannig skapi farin að það var nánast
allt hægt að segja við hana, hún fyrt-
ist aldrei. Við undum okkur oft við
handavinnu á kvöldin og það var
gaman að spjalla við hana, hún var
vel lesin og kunni einhver ósköp af
vísum og sögum og hafði gaman af
að segja frá. Lilja ólst upp í vestur-
bænum og þekkti nánast hverja þúfu
þar. Hún mundi hver hafði búið í
hverju húsi á stóru svæði og var
gaman að heyra í henni og Ónnu
systur hennar þegar þær rifjuðu upp
gamla tíma.
Margs er að minnast, m.a. þegar
hún kom til okkar í heimsókn til Sví-
þjóðar og dvaldi í nokkrar vikur, hve
ánægð hún var og lítið þurfti til að
gleðja hana. Henni þótti ofurvænt
um hve bamabörnin vom ánægð að
hafa hana og rifjaði hún oft upp þeg-
ar Ásbjöm sonur okkar, þá aðeins á
öðm ári, opnaði örlítið dyrnar á
gestaherberginu og gægðist inn.
Hann vildi bara athuga hvort amma
væri ekki að koma á fætur, svo
skreið hann uppí til hennar og kúrði,
Þetta þótti henni svo vænt um.
Lilja bjó síðustu árin í Austurbrún
4 og var því auðvelt fyrir hana að
sækja tómstundir fyrir aldraða í
Norðurbrún. Hennar áhugamál vom
aðallega spilamennskan sem hún
sótti þrisvar í viku og mátti helst
ekki missa úr. Einnig hafði hún gam-
an af handavinnu hverskonar, þó að-
allega útsaumi. Lilja var vel gefin
kona og fylgdist vel með því sem var
að gerast, horfði mikið á sjónvarp og
fylgdist vel með fréttum eins og títt
er um hennar kynslóð. Hún var mjög
félagslynd og trú sínum vinum og
átti hún nokkrar tryggar vinkonur
sem höfðu unnið með henni bæði á
Hrafnistu og hjá Agli Jacobsen á ár-
um áður sem alltaf héldu sambandi
við hana. Þrátt fyrir að hún væri
löngu hætt að vinna á Hrafnistu var
henni ætíð boðið á þorrablótin þar
með starfsfólkinu. Hún sótti einnig
einstaka atburði í Áskirkju og fór
nokkmm sinnum í ferðir með öldr-
uðum á þeirra vegum. Lilja hafði á
ámm áður ferðast nokkmm sinnum
til útlanda og rifjaði hún oft upp góð-
ar minningar sem hún átti um þær
ferðir, sérstaklega var sigling með
m.s.Gullfossi henni minnisstæð. Síð-
asta utanlandsferðin hennar var far-
in 1988 þegar við fóram til London.
Lilja þurfti að gangast undir hjarta-
aðgerð og fór ég með henni fyrir
hönd fjölskyldunnar. Ákváðum við,
þrátt fyrir tvísýna og kvíðavænlega
aðgerð, að eiga nokkra skemmtilega
daga áður. Gistum við á hóteli, fór-
um í skoðunarferð um borgina,
versluðum og borðuðum á góðum
veitingastöðum. Aðgerðin heppnað-
ist vel og var minningin um góða
daga til að vega upp á móti þeim
tveimur erfiðu vikum sem í hönd
fóra.
Lilja lenti í j)ví fyrir nokkmm ár-
um að fótbrotna og átti í því lengi,
þurfti m.a. að dvelja langdvölum við
endurhæfingar á Reykjalundi og
Grensásdeild, þar eins og ætíð eign-
aðist hún góða vini, sem sumir hverj-
ir höfðu enn samband við hana.
Með þessum fátæklegu orðum
kveð ég Lilju, tengdamóður mína og
þakka henni samfylgdina.
Rannveig Ásbjörnsdóttir.
Elsku Lilla amma er látin og lang-
ar mig að minnast hennar með örfá-
um orðum.
Mér fannst alltaf jafn gaman að
heimsækja hana ömmu í Drápuhlíð-
ina þegar ég var lítil. Mér fannst
vera einhver dularfullur andi yfir
íbúðinni, allt undir súð og svo margt
skemmtilegt að skoða. Skemmtileg-
ast var að stelast í kompuna sem var
fyrir innan eldhúsið, þar þurfti mað-
ur að skríða um til að rekast ekki
upp í loftið. Amma geymdi allt, göm-
ul föt, gamlar fallegar krakkur og
fleira sem gladdi augað hjá lítilli
stelpu.
Þegar maður fór í heimsókn til
Lillu ömmu þá fékk maður ætíð al-
íslenskan mat og er hún sú eina sem
hefur fengið okkur systkinin til að
borða hjörtu og lifur með bestu lyst.
Amma var með eindæmum
skemmtileg kona, hún leyndi ótrú-
lega á sér, sagði kannski ekki margt
en svo gat allt í einu dottið upp úr
henni brandari þegar maður átti síst
von á.
Jólin eiga eftir að vera einmana-
leg án ömmu, hún kom næstum allt-
af á aðfangadagskvöld og var hjá
okkur. Ef hún fór norður til Nonna
sonar síns þá voru jólin ekki eins. Eg
á eftir að sakna samverastunda
hennar.
Lát minninganna mildu blóm
mýkjáog græða sárin.
en ljúfra tóna enduróm
yljáog þerra tárin.
(Gunnar Hrafn Agústsson.)
Hrönn.
Hræðileg slysaalda hefir gengið
yfir þessa þjóð á undanfornum vik-
um og virðist ekkert lát á þessum
ósköpum.
Þær era margar fjölskyldurnar,
sem eiga um sárt að binda vegna
dauða og örkumla vina og ættingja í
kjölfar þessara hörmulegu bifreiða-
slysa.
Síðastliðinn þriðjudag kvöddum
við í Fossvogskapellu mæta konu,
sem lést fyrir nokkram dögum af af-
leiðingum sára sem hún hlaut í hörð-
um árekstri við Varmahlíð í Skaga-
firði hinn 21. júní síðastliðinn.
Lilja Jónsdóttir hafði verið í
skemmtiferð fyrir norðan og m.a.
verið við fermingu systurdóttur
sinnar og var á leið suður til Reykja-
víkur hinn örlagaríka dag, ásamt
tengdadóttur sinni, Björk Dúadótt-
ur, og móður hennar, Hólmfríði
Valdimarsdóttur.
Björk lét lífið í hinum geysiharða
árekstri, en móðir hennar og Lilja,
tengdamóðir hennar voru fluttar
lífshættulega slasaðar á Landspít-
alann í í Fossvogi. Lilja lést af áverk-
um sínum 6. ágúst og tvísýnt er á
þessari stundu hvort Hólmfríður
nær heilsu. Þeir eru margir sem eiga
um sárt að binda, vegna fráfalls
þessara mætu kvenna sem svo
snögglega vora hrifnar á brott.
Kunningsskapur okkar og Lilju
hófst fyrir um það bil 30 áram, þegar
elsta dóttir okkar Rannveig Jónína
giftist eldri syni Lilju, Stefáni Carls-
syni sem þá var að hefja nám í lækn-
isfræði.
Við eigum margar minningar um
Lilju og allar góðar, en leiðir okkar
lágu oft saman á hátíða- og tyllidög-
um hjá fjölskyldu dóttur og tengda-
sonar. Lilja var vel gefin kona og vel
lesin. Hún var ljúf og þægileg í við-
móti enda átti hún marga trygga
vini, sem héldu góðu sambandi við
hana.
Við kveðjum hana með þökk fyrir
góða viðkynningu og biðjum henni
blessunar.
Sonum hennar báðum, börnum og
barnabömum vottum við okkar inni-
legustu samúð og biðjum öllum að-
standendum guðs blessunar.
Bjarney Sigurðardóttir
ogÁsbjörn Björnsson.