Morgunblaðið - 16.11.2000, Qupperneq 40

40 FIMMTUDAGUR 16. NÓVEMBER 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Móðurinni stillt
upp á vegg
s *
I Ljósmyndasafni Islands, Grófarhúsinu við
Tryggvagötu, verður í dag opnuð sýningin
Móðirin í íslenskum ljósmyndum. Ragna
Garðarsdóttir fór og kynnti sér sýninguna.
Móðirin. Ljósmyndastofa ASIS
ETTA er fyrsta stóra verk-
efni ljósmyndasafnsins í nýj-
um húsakynnum og hvílir
áherslan bæði í senn á Ijósmyndun
sem listrænum miðli og sem heimild.
Fjölmargir hafa komið að þessari
sýningu, opinberir aðilar jafnt sem
einka, en markmiðið er að rekja
sögu móðurinnar í ljósmyndum allt
frá seinni hluta 19. aldar til dagsins í
dag. Leitað var fanga í myndasafni
Ljósmyndasafnsins og hjá Pjóð-
minjasafni Islands og Arbæjarsafni
en einnig var leitað í einkasöfn.
Þótt undarlegt megi virðast
reyndist það töluverðum erfíðleikum
bundið að komast yfir nýrri ljós-
myndir, en einstaklingar úti í bæ
hlupu undir bagga og komu með
persónulegar ljósmyndir úr fjöl-
skyldualbúmum samtímans, sagði
Ósk Vilhjálmsdóttir, myndlistar-
kona og sýningarstjóri.
„Hugmyndin að sýningunni er
ekki mín,“ sagði hún umbúðalaust,
hana átti Sigurjón Baldur Haf-
steinsson, fyrrverandi forstöðumað-
ur safnsins, sem fékk til liðs við sig
félagsfræðinginn Önnudís G. Rúd-
ólfsdóttur. Þau fengu styrk frá
Reykjavík-menningarborg Evrópu
2000 og einnig styrkti Pharmaco
verkefnið. María Karen Sigurðar-
dóttir tók við starfí Sigurjóns sem
forstöðumaður safnsins og fylgdi
verkefninu eftir sem verkefnisstjóri.
Ósk sagði Önnudís hafa gefið sig all-
mikið að kvennarannsóknum og var
meiningin að segja sögu móðurinnar
í formi Ijósmynda.
Athyglisvert væri að skoða með
hvaða móti sjálfsmynd móðurinnar
birtist í rás tímans og hvaða nillu
fyrirfram gefnar hugmyndir um
hlutverk hennar spila hverju sinni.
Að sögn Óskar er söguleg ljós-
myndasýning aðgengileg leið til
þess að ná fram slíkum markmiðum.
Ósk kvaðst hafa þurft að leggjast í
heilmikið rannsóknarstarf þegar
hún tók sýninguna upp á sína arma.
Mesta vinnan fór í að leita að mynd-
unum, síðan þurfti að skanna þær
inn og fínna rétta formið fyrir upp-
setningu. Þess ber að geta að ljós-
myndari safnsins, Sigríður Kristín
Donald, tók að sér að skanna inn all-
ar myndirnar og litgreina þær, og
var yfirhöfuð feiknamikil vinna innt
af hendi af hálfu aðstandenda safns-
ins. Ósk segist hafa tekið þann pól-
inn í hæðina að lagfæra hvorki
myndirnar né skýra þær. Hún telur
fíngraför tímans vera ómissandi
hluta af sýningarheildinni og segist
ekki vilja þurrka þau út. Sumar ljós-
myndanna séu upplitaðar, máðar og
jafnvel „illa teknar".
f þessu skapist framandi and-
rúmsloft, sem ekki sé laust
við dulmögnun og andstæð-
ur eða kannski átök í rýminu með
gömlum og máðum myndum í bland
við nýjar og skarpar. Svart-hvítar
myndir og í lit hvíslast á um sjálfs-
mynd móðurinnar, hamingju hennar
og harma. „Myndunum verður rað-
að upp í tímaröð," útskýrði Ósk, „en
ekki eftir einstökum áherslum, þótt
þeim sé vissulega til að dreifa."
Sumar myndirnar eru til dæmis
teknar á ljósmyndastofu, aðrar úti
við af fólki við leik og störf, enn aðr-
ar inni fyrir við hátíðleg tækifæri og
þannig mætti lengi upp telja. Og
þarna eru ekki bara myndir af
mæðrum með ungabörn, þegar ellin
færist yfir kemur það í hlut bam-
anna, yfirleitt dætranna, að hugsa
um mæður sínar og hefur móður-
hlutverkið þá snúist við.
Ósk sagði það til dæmis vera slá-
andi að sjá sömu stellingar og jafn-
vel svipbrigði móðurinnar í rás sög-
unnar, þegar hún stillir sér upp fyrir
ljósmyndarann með barn sitt við
hlið. Teinrétt, alvöruþrungin móðir
með barn, sem virðist þekkja hlut-
verk sitt út í ystu æsar. Tímamir
hafa þó bersýnilega breyst, en þótt
undarlegt megi virðast er klæðnað-
urinn, myndsviðið og ástand ljós-
myndarinnar oft einu merkin um
það.
óðirin sjálf virðist aftur á
móti hafa tilhneigingu til að
stilla sér upp til samræmis
við tímalausa goðsagnaímynd, í það
minnsta þegar á að festa hana á
filmu.
Á flestum elstu myndunum em
fyrirsæturnar alvömgefnar, stífar
og vandvirknislega uppstilltar, enda
myndavélin fágæti og viðburður
þegar gera átti fjölskylduna ódauð-
lega á mynd. Ég vék að þvi að marg-
ar mæðumar kæmu fyrir sjónir líkt
og væm þær hengdar upp á þráð, og
svaraði Osk því til að þær væru ein-
mitt hengdar upp á þráð. Fyrstu
vélamar vom þungar í vöfum og
seinvirkar og gat liðið dágóð stund
áður en auðnaðist að smella af. Var
því iðulega gripið til þess ráðs að
hreinlega festa fólk kyrfílega, með
tækjum og tólum, í hinni eftirsókn-
arverðu stellingu og er því ekki að
undra að fyrirsæturnar komi stund-
um spánskt fyrir sjónir. Þegar nær
dregur nútímanum léttist á tækja-
kostinum og hann verður fljótvirkari
og algengari. Að sama skapi virðist
mönnum þykja sífellt minna mál að
vera festir á filmu, og ekki heldur
nein ástæða til að fara sparlega með
filmuna. Mæðurnar stilla sér frjáls-
legar upp, gerast gáskafullar eða
em önnum kai'nar við leik og störf á
meðan ljósmyndarinn stelur mynd
af þeim.
Ekki er vitað hvað konumar og
börnin heita nema á hluta af mynd-
unum og af þeim sökum em þær
ekki merktar með nöfnum heldur
látið nægja að skipta þeim gróflega
niður eftir tímabilum. Hins vegar
geta sýningargestir fært inn nöfnin
á fólkinu sem þeii- þekkja á þar til
gerða miða. Þannig verða sýningar-
gestirnir sjálfir þátttakendur í rann-
sókn á þessum myndum.
Lagt verður út af sýningunni með
tvenns konar hætti.
í aðskildu rými innan veggja ljós-
myndasafnsins verður verkum nú-
tíma fagljósmyndara komið fyrir, og
hafa þeir sjálfir valið sér ramma og
gengið endanlega frá myndum sín-
um. Þá verður hægt að tylla sér nið-
ur í upplýsingahomi og þiggja þar
ýmiss konar fróðleik um móðurina
og skyld viðfangsefni sem hafa verið
kvennafræðingum hugleikin.
erið er að gefa út 260 síðna
bók í tengslum við sýning-
una, og er hún sjálfstæð út-
færsla á upphaflegri hugmynd að
heildarverkefninu. I bókinni er rak-
in saga móðurinnar í íslenskum Ijós-
myndum í máli og myndum, og hef-
ur Hanna Guðlaug Guðmundsdóttii',
listfræðingur og ritstjóri, borið hit-
ann og þungann af því verki. Hanna
leggur einkum áherslu á þróun
portrettljósmyndunar atvinnuljós-
myndara í myndavali sínu, en Ósk
aftur á móti á ljósmyndir í fjöl-
breyttri mynd, þá sérstaklega úr
einkasöfnum áhugaljósmyndara.
í ofangreindri bók birtist greinin
\\\,,Lengi man móðir: Um mæður í
íslenskum ljósmyndum\\\“ eftir
Önnudís G. Runólfsdóttur. Þar er
m.a. að finna hugmyndir hennar um
gildi ljósmyndarinnar annars vegar
og hugmyndir samfélagsins um
móðurhlutverkið hins vegar. Anna-
dís telur ljósmyndir vissulega vera
ábyggilega heimild um hlut mynd-
væðingarinnar í lífi almennra borg-
ara, en telur túlkun á myndefninu
aftur á móti vera vandasama.
yrst beri að gefa gaum að
stöðu hins sjónræna í vest-
rænum menningarsamfélög-
um, en það hefur jafnan notið mikill-
ar virðingar. Þess séu jafnvel dæmi
að menn taki vitnisburð Ijósmyndar-
innar fram yfir annars konar
reynslu. Þær varðveita eitt augna-
blik sem líti út fyrir að standa
óhaggað, hvað sem líður því sem á
undan og á eftir gekk. Af þeim sök-
um koma þær mörgum fyrir sjónir
sem tímalausar og umgengst fólk
þær í framhaldi af því sem goð-
sagnakenndar ímyndir. Imynd sem
er sönn og stendur óhögguð mitt í
hringiðu umbreytinganna. Er þvi
ekki að undra að Ijósmyndun kalli
fram skilyrt hegðunarmynstur hjá
fólki sem situr fyrir. Menn setja sig í
stellingar vitandi að sú ímynd sem
þeir skapi sér þessa stundina muni
kannski koma til með að varðveitast
um aldur og ævi.
„Ljósmyndin er ekki hlutlaus
speglun á veruleikanum," segir
Ánnadís og bendir á að þær séu í of-
análag „lesnar af viðtakendum. Það
er semsagt ekki nóg með það að fyr-
irsæturnar setji sig í æskilegar stell-
ingar, heldur bregðast áhorfendur
við á svipuðum nótum. Það má t.d.
vel vera að sumum viðtakendum
nægi að sjá mynd af móður og barni
til að geta fyllt í eyðurnar með goð-
sagnakenndum viðmiðum um móð-
urhlutverkið". Annadís bendir á að
hugmyndafræði samfélagsins myndi
óhjákvæmilega baksvið túlkunarinn-
ar, þótt vissulega velti endanlega á
hverjum og einum að umgangast
bæði hugmyndafræðileg viðmið sem
og vitnisburð ljósmyndarinnar.
Annadís telur Ijósmyndir af
mæðrum vera sérstaklega erfiðar
viðfangs þar sem vissar ímyndir og
hugmyndir eru fastbundnar „móð-
urhlutverkinu sem stofnun". Mörg-
um sé fyrirmunað að líta móðurina
öðrum augum en þeim sem æskilegt
er og telur Annadís það m.a. hafa
verið dragbít á breytingu móður-
hlutverksins í tímans rás. Hún gefur
stutt ágrip af breytilegum ímyndum
móðurinnar í grein sinni og sýnir
fram á það sláandi einkenni, að
ímynd móðurinnar reynist vera
fremur einsleit í vestrænum sam-
félögum.
Islensku ljósmyndirnar á sýning-
unni spanna breitt og umskiptamik-
ið tímabil og gefur vissulega að líta
umtalsverðar breytingar á ímynd
móðurinnar. Eftir sem áður bregður
fyrir sömu ímyndunum oftar en
margur gæti átt von á.
að er þó engan veginn loku
fyrir það skotið að rýna í
ljósmyndirnar og lesa meira
úr en hefðbundnar móðurímyndir.
„Sumar ljósmyndir virðast yfir-
borðskenndar og fyrirsjáanlegar en
aðrar hafa mikla dýpt, koma á óvart
og sitja í huga áhorfanda eftir að
hann hefur lagt myndina frá sér.
Ljósmyndir afhjúpa ekki síður en
þær fela. Annadís telur ljósmyndir
verða sérstaklega eftirtektarverðar,
þegar ekki er ætlunin að beina lins-
unni að móðurinni sérstaklega. Birt-
ast þá oft andstæðurnar á milli
raunveruleika og ímynda í allri sinni
dýrð og ljóst að ekki sé allt sem sýn-
ist þegar uppstillt móðir á ljósmynd
á í hlut. Einnig gerist það sífellt oft-
ar að ljósmyndirnar tákni ekki síður
andstöðu við móðurímyndina en að
þær staðfesti hana. Mæðurnar geta
tekið upp á því að bregða á gáska-
fullan leik fyrir framan myndavélina
og snúa út úr móðurhlutverkinu
með ýmsum tilþrifum. Annadís
bendir á að „leiknum sé gjarnan
beitt til að losna úr viðjum móður-
hlutverksins, teygja það til og toga
svo að úr verður nánast óþekkjanleg
móðir“.