Morgunblaðið - 24.12.2000, Page 24

Morgunblaðið - 24.12.2000, Page 24
24 B SUNNUDAGUR 24. DESEMBER 2000 MORGUNBLAÐIÐ Ljósmynd/Normann Heitkottcr Rjúpan skiptir um meirihluta bolfiðursins tvisvar á ári (en um flugfjaðrir bara einu sinni) og líkist þá mjög umhverfinu. Þessi litabreyting er vöm gegn ránfuglum. Hún er flókin og ekki eins hjá báðum kynjum. Hér sést par í vetrarbúningi; kvenfuglinn til vinstri, karlfuglinn til hægri. enda kannski ekki að furða; um það leyti er hún mest áberandi í lífi og starfi fólks, enda ekki við margar fuglategundir aðrar að keppa um at- hyglina þá. Og hitt var náttúrulega ekki síðra, að hún þótti einkar góður veðurspáfugl. Kona ein í Öxarfirði í Norður-Þingeyjarsýslu, fædd 1886, segir t.d.: „Eg held að almennt hafi verið álitið að ef rjúpum fjölgaði í byggð að vetrarlagi væru hörkur í nánd.“ I bók Jónasar Jónassonar frá Hrafnagili, íslenzkir þjóðhættir, seg- ir, að ólánsvegur hafi þótt og illa gert að stunda rjúpnaveiðar, enda álit manna að þær væru aldrei gróðaveg- ur. Ætíð átti að vera „sultur og seyra í því búi sem mikið er veitt af rjúp- um“. Jón Árnason þjóðsagnaritari kannast við þetta líka. En ekki tóku allir mark á þessu. Og eitt af því sem veiðimenn fylgdust náið með, var sarpur rjúpunnar. Töldu þeir sig geta ráðið af honum um veðurfar komandi daga og vikna og jafnvel mánaða. Hin almenna skoðun var sú, að það boðaði illt ef rjúpur voru styggar og ólmar að tína og mikið var í sarp þeirra, en ef þær voru gæfar og sarpur þeirra tómur, vissi það á gott. Um aldamótin 1900 var sú trú við lýði í Hörgárdal, að gengju ijúpur frem- ur venju mjög ötullega að beit merkti það að snjókoma væri í nánd. Og væru sarpir veiddra rjúpna þá fullir, mátti búast við mikilli snjókomu næsta dag. Svipað var upp á teningn- um í Aðaldal og Ljósavatnshreppi. „Meðan margt var af rjúpum," segir bóndi einn af þeim slóðum, fæddur 1897, „tóku fjármenn mark á því ef þær gerðust nærgöngular við beit- arféð og sóttu fast í krafstrana, þar sem kindurnar kröfsuðu burt snjóinn til þess að ná til jarðar. Þá töldu menn líkur á stórhríðum og jarð- bönnum. Nú taka menn síður eftir þessu. Ber tvennt til, sauðfé er nú miklu minna beitt en áður var, og rjúpur mega nú teljast til sjaldgæfra fugla hér um slóðir. Þegar ijúpur voru veiddar var sarpurinn athugað- ur. Ef mikið var í honum, hafði fugl- inn vitað á sig illt veður. Tómur sarp- ur boðaði gott.“ Og maður einn, fæddur árið 1910, sem er með Tjör- nes í huga, ritar: „Um rjúpuna er það að segja að hún virðist furðu næm fyrir veðurbreytingum. Tala ég þar af eigin reynslu, meðan ég stundaði ijúpnaveiðar. Ef vont veður var í að- sigi, hópuðust ijúpumar saman og söfnuðu af mikilli ákefð í sarpinn, hlupu gjaman um og voru oft fremur óvarar um sig. Er þær höfðu tínt í sig um hríð, hófu þær sig á loft og hreinsuðust burt og jafnan undan veðuráttinni, oft um langan veg, þangað sem skjólsælla var.“ Eins virðist þetta hafa verið á Austurlandi. A.m.k. segir bóndi af Fljótsdalshéraði, fæddur 1896, að þegar rjúpan hafi verið sérstaklega örðug við að tína í sarpinn á vetrum, hafi það vitað á hríðarveður. Og ann- ar, í Vopnafj arðarhreppi, fæddur 1910, segir: „Rjúpurnar tína í sarp- inn fram í rauðamyrkur ef snjóhríð er í aðsigi.“ Og í framdölum Skaga- fjarðar og framhluta Eyjafjarðar var sagt, að rjúpur kroppuðu mikið og fylltu sig vel á undan illviðrum. Eins var með Hálsasveit, Reykholtsdal, Borgarfirði syðra, en þar segir mað- ur fæddur 1927: „Háttemi ijúpu gat og getur verið athugandi í sambandi við veður: Þegar hún tínir af kappi í góðu veðri veit það á hagleysu og eins þegar hún færir sig á undan stormi í skjól.“ „Rjúpan er venjulega þögul mjög í vetrarkælum og safnar þá í kyrrþey í sarp sinn. Kemur það þá oft á tíðum íyrir, að ein rjúpan í stómm hópi rek- ur upp ámátlegt ýlfur og flýgur hátt í loft, ein út af fyrir sig, en brátt bæt- ast fleiri við, unz allur hópurinn er floginn á brott. Er þá segin saga, að í vændum er verri tíð en áður og snjó- koma mikil,“ ritar áðumefndur Jó- hann Pálsson í viðbæti í Austantór- um. En í Árneshreppi í Strandasýslu horfðu menn enn lengra fram í tím- ann. Ef mikið var í sarpnum, boðaði það einfaldlega harðan vetur. Sarpur ijúpunnar gagnaðist líka með öðrum hætti til að ráða í veðrið, því nota mátti hann uppblásinn fyrir veðurvita, að sögn Jónasar Jónsson- ar frá Hrafnagili. Ef sarpurinn var harður boðaði það storm, en ef hann var linur þá hægviðri og stillingu. Annað atferli mátti líka hafa til vís- bendingar, segir hann. Ef menn t.d. sáu rjúpur í gili og þær héldu sig öðr- um megin í því, mátti eiga von á illu veðri og sátu rjúpumar þeim megin sem hlé veitti. Þá segir Guðmundur L. Friðfinns- son á Egilsá í bók sinni, Þjóðlíf og þjóðhættir: „í ljósaskiptum heyrðist tíðum vængjablak í lofti og rjúpur vældu eða ropuðu í brekkunni að bæjarbaki. Ef mikið kvað að, var þetta talið boða veðurbreytingu, allt eftir flugstefnu og hljóði.“ Og gamall maður í Ámessýslu rit- ar á einum stað: „Rjúpan er elskuleg- ur fugl. Enginn vafi var á því að hún vissi á sig vond veður. Ég tók eftir því sjálfur þegar ég var í sveit, sem var á Rangárvöllum, þá kom ijúpan og gróf sig í snjóinn í grasigrónum kálgarðsgörðunum sem vora hlaðnir úr sniddu og sneri sér alltaf í veðrið af hvaða átt sem var. Ég gleymi aldr- ei hvað ég vorkenndi henni. Hún var svo spök og elskuleg. En aldrei brást að þetta vissi oftast á langar hörkur, því máttum við trúa.“ Annað Til lækninga var ýmislegt af rjúp- unni gagnlegt: „Við augnveiki er gott að bera í augun jafnt af hvora ijúpu- gall og hunang. Við vatnsrennsli úr augum skal bera í augun rjúpugall, pipar og engifer samblandað," má lesa hjá Jónasi Jónssyni frá Hrafna- gili. „Við minnisleysi eða ónæmi er gott að bera rjúpugall eða íjúpuheila á gagnaugun á hverjum mánuði; einnig er gott við þessu sama að borða rjúpulifur," bætir hann við. „Við augnavosi. Tak rjúpnagall og ryð,“ upplýsir Sigfús Sigfússon. „Til að kona elski bónda sinn, skal gefa henni rjúpuhjarta að eta, saxað í mat,“ ritar Jónas frá Hrafnagili enn- fremur, „eða hafa tvær (rjúpu)tung- ur undir tungu sér og kyssa hana.“ Að dreyma rjúpur var yfirleitt fyr- ir snjókomu. Að síðustu má nefna, að þegar menn era hálfdottandi er það ýmist kallað að „rota rjúpur" eða „draga ýsur“. Erlend þjóðtrú í Noregi þekktist sú trú, eins og hér, að yrðu rjúpur snemma hvítar, benti það ótvírætt til harðs vetrar. Ef mikið heyrðist í rjúpum um hábjart- an dag eða væra þær óvenju styggar, mátti búast við ofankomu. Kæmu hópar úr fjöllum og niður í skóg, boð- aði það óveður; tækju rjúpur upp á því að nálgast hús var ill tíð í vænd- um (eins í Norður-Svíþjóð), og menn gátu átt á hættu að missa búpening. En leituðu þær til fjalla, vissi á gott. í Valdres í Austur-Noregi snérist þetta við; kæmu rjúpumar heim á bæi var milt veður framundan. Á Há- logalandi sögðu menn, að ef heyrðist í ijúpum árla dags, hátt og skýrt, í óveðurstíð, myndi létta til innan skamms. Hvítur litur rjúpunnar var einnig táknrænn; þetta var litur sálarinnar. Af þessu leiddi, að flygju rjúpur með óhljóðum yfir húsum manna boðaði það feigð (eins í Norður-Svíþjóð), og lægi einhver deyjandi með rjúpna- fiður í fleti sínu átti það að gera bana- leguna lengri og erfiðari en ella. Samanber hér. Og að dreyma rjúpu var einnig feigðarboði. Á Háloga- landi var hún beinlínis kölluð „feigð- arfuglinn". Samar í Finnmörku í Norður-Nor- egi (í Karasjok Kautokeino, Tana, Nesseby og víðar) notuðu egg á branasár, og þóttu rjúpueggin best. Ekki dugðu fersk egg; þau urðu að vera fúl, annaðhvort frá síðsumri eða hausti. í Japan er rjúpan helguð þramu- guðinum og kölluð „raicho", sem merkir þramufuglinn. Á árlegri hausthátíð inúíta á Grænlandi er sagt að eigist við í reip- togi „endur“ (þ.e.a.s. menn fæddir um vor eða sumar) og „rjúpur“ (menn fæddir um haust eða vetur) og ráðist af úrslitum þeirrar viðureign- ar hvemig tíðarfarið verður; séu end- urnar hlutskarpari er góður vetur framundan, en aftur á móti harður ef rjúpur fara með sigur af hólmi. Éinnig skoðuðu menn þar á haust- in og í vetrarbyrjun í sarp ijúpunnar, eins og tíðkaðist hér á landi, til að komast að því hvernig myndi viðra. Fullur sarpur merkti strangan vetur. Þar var sagt, að veidda rjúpu mætti ekki bera inn um dyrnar, heldur yrði að fara með hana inn um strompinn; þetta var til þess að sjávardýrin yrðu ekki reið. Og þegar hún var reytt, skyldu fjaðrimar teknar út þá sömu leið, og einungis mátti kasta þeim á bak við húsið. Landfugl, og þá einkum rjúpuna, mátti ekki sjóða í potti ásamt með sjófugli, eins og t.d. hávellunni, því slíkt bauð heim óveðri. Á Nýfundnalandi réðu menn af fótabúnaði rjúpunnar hvernig kom- andi vetur yrði. Því loðnari sem hún var niður um tær, þeim mun harðara var framundan. Um það hvemig rjúpan varð til, er svo að lokum eftirfarandi sögu að finna meðal inúíta við Hudsonflóa: „Einu sinni bjó gömul kona í snjó- húsi ásamt með bamabarni sínu. - Amma, segðu mér sögu! - Æ, ég kann enga sögu! Farðu nú að sofa! En svo ákvað hún að galsast aðeins og sagði allt í einu: - Nei, sjáðu! Þarna er hárlaus læmingi! Og þarna er annar! Og einn enn! Og amma stökk hátt í loft upp og æpti og lét sem hún væri dauðskelk- uð. En þá varð bamið svo hrætt, að það skrapp saman og varð að lokum að tístandi smáfugli og flaug á braut. Nú varð amma miður sín yfir að hafa gert barnabami sínu þennan óleik, svo að hún klóraði sig í andlitið, hengdi framan á sig poka og stakk nálum í stígvélin. I sömu andrá breyttist hún í snærjúpu; pokinn varð að maga hennar og nálarnar að fótum. Og síðan þá hefur amman flogið vítt um norðurhvel jarðar í leit að bamabami sínu, kallandi í sífellu: Hvar? Hvar? Hvar?“

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.