Morgunblaðið - 24.12.2000, Qupperneq 29

28 B SUNNUDAGUR 24. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 24. DESEMBER 2000 B 29
íilfii
Jón Sigurðsson frá Tungu með haus af einum forystusauðanna. „Hann vargóður en heidur var hann hlaupsamur og óþekkur á stundum, “ sagði Jón um sauðinn. „En hann var góður þegar kominn var snjór og skilaði alltaf öllu sínu íhús.
Jón Sigurðsson bjó allan sinn búskap á Vatnsnesi í Húnaþingi.
Hann hefur brugðið búi og telur að búskapur leggist almennt af þar nyrðra,
verði ekki breytingar á ástandinu. Guðni Einarsson og
Ragnar Axelsson heimsóttu Jón og ræddu við hann um búskap,
forystufé, fjárhunda og sitthvað fleira.
„SAUÐKINDIN er talin mikið meindýr á íslandi. Ég er aldeilis
ekki sammála því, og ætti nú að hafa reynsluna. Féð spillir ekki
landinu ef ekki er þrengt að því af manna völdum,“ segir Jón
Sigurðsson bóndi frá Tungu á Vatnsnesi. Jón fæddist á
Hvammstanga 5. janúar 1928. Foreldrar hans voru bændur í
Katadal á Vatnsnesi og var Jón yngstur fjögurra barna þeirra
hjóna. Hann hóf búskap í Tungu á Vatnsnesi árið 1950, þá 22
ára. Bærinn er um 40 km norðan við Hvammstanga. Einn bær er
á milli Katadals og Tungu, Egilsstaðir. „Ég fór ekki langt,“ segir
Jón. „Það var engin ástæða til þess. Tunga var á árum áður hjá-
leiga frá Tjarnarkirkju, en það var löngu búið þegar ég kom
þangað. Hún var þá komin í einkaeigu og ég leigði jörðina. Þetta
er ekki stór jörð. Ég bjó þama með kýr, kindur og hross. Það
var fólk hjá mér fyrstu árin. Móðir mín var hjá mér, svo hafði ég
unglinga. Seinast var ég einsetumaður."
Hefur þú aldrei kvænst?
„Ekki svo ég viti,“ segir Jón og hlær í skeggið. Hefur hann
lengi látið sér vaxa skegg?
„Ég er búinn að vera alskeggjaður lengi. Var oft rakaður á
sumrin en skeggjaður að vetrinum. Nú er ég hættur að nenna
þessu. Það er fyrirhöfn að raka sig.“
Heyjar á hverju sumrí
Jón brá búi haustið 1986 og flutti veturinn 1987 að Höfða, rétt
sunnan við Hvammstanga, þar sem hann hefur búið síðan í leigu-
húsnæði. Eftir að Jón hætti búskap vann hann í sláturhúsinu á
Hvammstanga og við kjötvinnslu og þess háttar að haustinu og
vetrinum. Á sumrin var hann við landbúnaðarstörf hér og þar í
sveitinni. Mest á heimaslóðum í Vatnsnesinu.
Jón hefur Tungu enn til umráða og á þar lögheimili. Hann
heldur nokkrar kindur og hross en hefur aldrei átt bíl. „Það
bjargaðist einhvern veginn. En ég á tvær dráttarvélar og heyja á
hverju sumri með öðrum. Ég er ekkert á því að farga vélunum."
Besta afrétt landsins
Varstu með margar skepnur í Tungu?
„O, ekki þætti það í dag. En það var dálítið miðað við þá tíð.
Það hefur margt breyst síðan ég settist þar að. Það fór eftir ár-
ferði og fleiru hvað ég var með. Flest hafði ég uppundir tuttugu
nautgripi. Féð var nú aldrei vandlega talið.“
Féð var ekki rekið á fjall heldur rölti það sjálft á Vatns-
nesfjallið. „Það var bara opnað hliðið og það fór sína leið. Féð
heldur sig á Vatnsnesinu yfir sumarið. Þar er mikið pláss og góð-
ur hagi. Allt heimalönd og meira og minna gósenland fyrir fé.
Sumir segja að Vatnsneslandið sé besta afrétt landsins. Bæði er
mikið pláss í því og sérstök landgæði. Fjallið er ákaflega mikið
gróið. Mikið graslendi og mjög fjölbreyttur og góður gróður. Það
segja menn sem víða hafa farið um fjöll að þetta sé eitt grónasta
fjall landsins.“ Fjallið er 906 metra hátt, eða álíka og Esjan.
Ræktaði forystufé
Jón hefur átt kindur frá blautu bamsbeini og kom með eigin
fjárstofn þegar hann flutti úr föðurhúsum að Tungu. Féð var svo
skorið á svæðinu frá Miðfirði og austur að Blöndu árið 1948
vegna mæðiveiki og var þá fenginn nýr fjárstofn frá Vest-
fjörðum, af Barðaströnd og úr Isafjarðarsýslum.
Jón segist aðallega hafa ræktað forystufé.
Hann átti marga forystusauði og á einn eftir. En hvemig sést
hvort kind hefur eiginleika forystufjár?
„Það sést ákaflega fljótt þegar maður fer að reka féð. For-
ystuféð ræður lögum og lofum. Það geta verið margar forystu-
kindur í hjörðinni. Þessir eiginleikar liggja mikið í ættum, nær
alveg má segja. Þetta er einhver sérstakur stofn sem hefur verið
hér frá aldaöðli.“ Jón stendur upp, fer inn í næsta herbergi og
kemur þaðan með uppstoppaðan haus af forystusauð.
„Ég held hann hafi verið ellefu vetra þegar hann var felldur.
Hann var góður en heldur var hann hlaupsamur og óþekkur á
stundum. En hann var góður þegar kominn var snjór og skilaði
alltaf öllu sínu í hús.“
Þótti þér vænt um hann?
„Það var nú svona hvort tveggja og bæði...“
Veðurglöggur útigangspeningur
Jón segjr Þingeyinga eiga heiðurinn af því að hafa ræktað for-
ystufé, enda miklir fjárræktarmenn. Hann telur að forystufé sé
gáfaðra en annað fé. „Forystuféð er veðurglöggt ákaflega. Það
er nú ákaflega margt af útigangspeningi sem er það. Náttúran
passar bömin sín. Það er innprentað þetta eðli, kynslóð eftir
kynslóð. Þetta er alið upp af náttúmnni og ræktað við þau skil-
yrði sem hér eru.“ Jón segir að oft megi sjá að veðrabreytingar
séu í vændum á hrossum. „Þau fara að verða hlaupsöm og óróleg
í haganum. Hlaupa svo nær sjónum og standa þar oft. Það má oft
marka það. Eins má oft sjá á fénu seinnipart sumars hvaða veð-
ur er í vændum. Það kemur niður ef fer í norðankulda. Snýr til
fjallsins sé von á sunnanátt, þótt hún sé ekki komin. Á vetrum
sækja fuglar oft heim á bæi ef vond veður eru í aðsigi.“
Tunga er mikil beitarjörð og beitti Jón fé sínu alla vetur ef
veður og snjóalög leyfðu. Lét það út á morgnana og inn á kvöld-
in. Þá kom sér oft vel að hafa forystufé í hjörðinni. „Það verður
heilsugott og hraust af útiverunni. Þarna er mikið kvistlendi og
gras, svo það hafði eitthvað að krafsa."
Jón segist lítið hafa unnið utan heimilis með búskapnum og
segist vera þeirra skoðunar að bændur eigi að vera heima hjá
sér. En hafði hann sæmilega afkomu?
„Einhvern veginn lifði ég og hélt góðum holdum.“
Hefur bændum fækkað mikið á Vatnsnesi?
„Já, bændur eru að hverfa allstaðar hér. Þeir eru að verða
einn og einn á stangli. Ef ekki breytist eitthvað fljótt held ég að
þetta hérað fari í eyði.“
Einnig þéttbýlið?
„Á þuð mikla möguleika þegar sveitirnar eru komnar í eyði?
Nú á allt að bætast með álverum og eldislaxi. Loðdýraeldið fór
nú alveg hörmulega. Hér eru góðar bújarðir og það mjög góðar
sumar hverjar. En þetta helst ekki í byggð.“
Hvers vegna?
„Það er kannski stærsta atriðið að það er dýrt að hefja bú-
skap. Það er náttúrulögmál að það eldra hverfur. Þegar það fer
þá tekur bara enginn við jörðunum. Sá sem ætlar að byrja bú-
skap í dag þarf að leggja fram svimháar fjárhæðh- og dýrast af
öllu dýru er fullvirðisrétturinn, kvótinn, sem er nú kannski að
leggja dreifbýlið í eyði - til lands og sjávar."
Tunga fór í eyði þegar Jón flutti þaðan. Hann segir að ef hann
hefði haldið áfram búskap í tíu ár í viðbót hefði hann orðið auð-
ugur maður. Ekki vegna ævistritsins heldur vegna kvótans, sem
á þessum árum varð mikil verðmæti,
„Ég held að íslenskur landbúnaður líði undir lok innan tíðar ef
ekki breytist eitthvað. Og gildir einu þótt inn verði fluttar norsk-
ar kýr. Ég hef spurt bæði sjálfan mig og aðra hvers vegna þurfi
að flytja inn þessar kýr. Er það vegna þess að það skorti mjólk
eða nautakjöt á íslandi?"
Átti afburða hunda
Varstu aldrei í pólitík?
„Nei, það er tík sem ég hef aldrei haft áhuga á!“
En áttir þú góða hunda?
„Já, ég átti afburða hunda og lagði mig allan fram við að venja
þá,“ segir Jón og lyftist allur í sætinu. „Það er hægt að venja
hunda alveg ótrúlega ef maður leggur sig fram við það. Það eru
engir tveir hundar eins. Rétt eins og að engir tveir menn eru
eins. Þetta eru geysilega greindar skepnur og vilja allt fyrir
mann gera. Ég ræktaði aldrei hunda. Fékk þá bara einhvers
staðar. í að minnsta kosti tvö skipti fékk ég hunda sem enginn
gat ráðið við og átti að fara að drepa. Þeir reyndust mér bæði vel
og lengi.“
Voru þetta íslenskir hundar?
„Nei, þetta voru allavega blendingar. En þeir reyndust mér
vel í smalamennsku. Enda var það eins gott. Ég var einn að
smala gríðarstórt svæði.“
Hvernig vandir þú þá?
„Það voru nú alls konar kúnstir við það. Mér fannst best að
vera með þá eina. Þetta eru æfingar sem maður endurtekur
þangað til þeir skilja hvað við er átt. Þessi bending og þetta kall-
merki þýðir þetta... Ég notaði yfirleitt bara einn hund í einu. Það
var hægt að senda þá eftir fé út um hvippinn og hvappinn og láta
þá koma með það. Bara eftir því sem maður sagði þeim fyrir
verkum, þegar búið var að koma því inn í hausinn á þeim hvað
þetta og hitt kallmerkið og bendingin þýddi.“
Sannur Tryggur
Jón segist hafa leyft hundunum sínum að koma inn í bæinn,
þótt honum hafi þótt óþarfi að láta þá vaða um allt. Hann átti
aldrei tíkur, vildi síður lenda í því að þurfa að farga hvolpum. Jón
er með mynd uppi við af síðasta hundinum sem hann átti. „Hann
hét Tryggur, var kominn á þriðja ár þegar ég fékk hann og hét
því nafni. Hann hafði reynst illa hjá fyrri eiganda en reyndist
mér vel og stóð undir nafni.
Ég lét hundana taka féð ef með þurfti. Þeir bitu þá í ullina á
bógnum eða hálsinum og héldu kindinni. Það er ómögulegt að
eiga hund sem ekki getur tekið kind.“
Fannst þér þú skynja hvað hundarnir þinir voru að hugsa?
„Auðvitað skynjaði maður það. Maður fær þetta á tilfinn-
inguna."
Þú hefur ekki viljað halda hund til að hafa félagsskap?
„Það er ómögulegt fyrir mig að hafa hund héðan af. Maður er
hvergi fastur, fljúgandi sitt á hvað. Svo ég á ekkert við það. Ég
hef aldrei verið einmana, né heldur myrkfælinn, enda aldrei orð-
ið fyrir neinu dularfullu. Ég hef heldur enga trú á svona hlut-
um.“
Tófunni fjölgar
Bærinn Tunga stendur á bakka Tunguár. Þar er bæði silungur
og lax. Jón segist aldrei hafa verið í veiði. „Ég veiddi aldrei lax
og aldrei silung. Merkilegt nokk og hafa búið þarna í 36 ár. Mér
finnst ágætt að éta fisk, en ég læt öðrum eftir að veiða hann.“
Varðstu mikið var við tófu?
„Nei, ég hef nú haft lítið saman við hana að sælda. Þetta eru
feikilega greind dýr. Mér var svona heldur illa við hana. Það kom
fyrir að það voru dýrbítar á fjallinu. Það er óhemjumikið til af
tófu hérna. Ég held að það sé vitleysa að hafa þessa uppeldisstöð
þarna norður á Homströndum. Reyndar þarf maður ekki norður
á Hornstrandir. Það er aldrei farið á gren hér á heiðunum núorð-
ið. Það vill til að það er mikið drepið af þessu að vetrinum. En
eitthvað er þetta búið að leggja til heimilisins yfir sumarið. Hún
verður að fæða marga munna; uppvaxandi kynslóð sem þarf að
fó mikið og gott að éta. Ég er ansi hræddur um að það fari þó
nokkuð af fuglum, eggjum og jafnvel fé í hana. Það em samt
ekki nema einstöku dýr sem leggjast á fé.“
Jóni finnst tófan orðin spakari nú til dags en á árum áður.
„Ég var í Tungu fyrir nokkrum dögum og sá þá tófu heim við
bæ. Hún kom með fjárhóp sem rekinn var úr fjallinu. Ég hef
aldrei séð fyrr að tófa færi á undan fjárhóp. Þetta hefur verið
yrðlingskvikindi sem hefur verið að þvælast þarna á fjárslóðinni.
Sennilega legið þama og bara styggst upp.“
Hnýsni um náungann
„Ég fæ feiknamikið af blöðum þegar aðrir eru búnir að lesa
þau,“ segir Jón og hagræðir sér í hægindastólnum. „Les það sem
ég vil og hirði feiknamikið úr þeim. Það sem þið sjáið þama á að
fara á áramótabálið." Jón bendir á kassastafla sem styðst upp
við skáp. Kassarnir em fullir af lesnum og sundurklipptum dag-
blöðum. Hann segist safna greinum úr Lesbók Morgunblaðsins,
sunnudagsblaði, afmælisgreinum, minningargreinum og öðm
slíku. Greinasafnið er nokkurs konar uppsláttarrit eða gagna-
banki sem Jón flettir upp í þegar á þarf að halda. En hvað vekur
helst áhuga hans?
„Það er margt. Það er svo margt áhugavert í veröldinni. Er
þetta ekki bara hnýsni um náungann? Hvað finnst þér?“ Blaða-
manni vefst tunga um tönn, en segist svo hafa atvinnu af því
sama. „Já, það vefst ekki fyrir neinum,“ segir Jón.
„Ég á fimin öll af bókum og hef legið í þeim eftir að ég hætti
að vinna. Ég held megi segja að ég sé bókasafnari. Það er helst
sagnfræði og ættfræði sem ég hef áhuga á. Ég hef mjög gaman
af að grúska. Ættfræðigrúskið er bara tómstundagaman sem ég
hef til að drepa tímann - þar til hann gengur af mér dauðum."