Morgunblaðið - 31.12.2000, Qupperneq 33

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 31. DESEMBER 2000 33
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 30. desember
sem bera sama eftirnafn. í gamla daga lauk refs-
ingunni á einum sunnudegi við kirkjuna. Þá hlaut
fólk refsingu eftir réttarhöld og dómsúrskurð,
núna er gapastokkur fjölmiðlanna stundum miklu
ven-i en dómarnir sem réttarkerfið kvað upp.“
Og Bore heldur áfram: „Ég hygg við getum ver-
ið sammála um að ekki eigi að skerða tjáning-
arfrelsið þegar það er notað til að hindra óréttlæti
og leiðrétta mistök... Rannsóknarblaðamennska
sækir í sig veðrið og það er gott fyrir samfélagið.
En það er slæmt að stundum hafa fréttamenn
sýnt óvarkámi og skaðað rannsókn lögreglu á
málum með yfirgangi. Blöðin hafa oft varpað fram
afdráttarlausum staðhæfingum allt of snemma og
síðar hefur komið í Ijós að þau voru á villigötum.
Oft er skaðinn mikill, fjárhagslegur og félagsleg-
ur, fyrir einstaklinga sem verða fyrir barðinu á
þessu þótt þeir reyni að rétta hlut sinn með mál-
sókn...
Lögbrot er lögbrot. En hvaða brot eru svo yf-
irþyrmandi að ástæða sé til að fjalla mn þau á
mörgum blaðsíðum og birta risastórar myndir.
Fjölmennir flokkar ljósmyndara og fréttamanna
eru á hælum hins ákærða, notaðar eru kvik-
myndavélar og skær flassljós sem afhjúpa hveija
einustu drætti og svipbrigði...
Athafnir fjölmiðla í slíkum málum minna á al-
þýðudómstóla; eintakafjöldinn, áherzlan, orðaval
þar sem skoðanir fréttamanns koma skýrt í ljós og
þeir bregða sér í mörg hlutverk í senn - þeir ann-
ast rannsókn, eru ákærendur og dómarar auk
þess sem þeir miðla upplýsingum til almennings...
Það er gersamlega óverjandi að þvinga játn-
ingar út úr fómarlambi með því að hóta að skýra
frá upplýsingum sem hafa ekki fengizt staðfestar.
Það er enn verra að birta óstaðfestar upplýsingar
í trausti þess að fómarlambið þori ekki að bregð-
ast við þeim. Það er svívirðilegt að nýta sér vitn-
isburð barna eða annarra sem ekki era færir um
að skilja hvaða afleiðingar orð þeirra geta haft.
Enginn getur komizt undan ábyrgð með því að
vísa til þess að fómarlambið hafi sjálft kallað yfir
sig umfjöllun. Sá sem birtir fréttaumsögn hlýtur
ekki eingöngu að ábyrgjast að hún sé sönn heldur
einnig að virðingarverð ástæða sé fyrir birting-
unni. Ég er sammála aðalritstjóra Washington
Post sem segir að ekki sé nein ástæða til að segja
frá einkalífi þekkts fólks nema framferði þess í
einkalífinu geti haft áhrif á störf þess. Ef fólk í
ábyrgðarstöðum tekur sér eitthvað fyrir hendur
sem skerðir það traust sem almenningur verður
að geta borið til viðkomandi einstaklings, getur
einkalífið orðið viðfangsefni á opinberum vett-
vangi...“
Bore fordæmir þá sem hann kallar hnýsla í
fréttamennsku og telur að þeir geti kallað yfir fjöl-
miðlana lög sem skerði frelsi þeirra. Viðhalda
verði gagnkvæmu trausti almennings og fjölmiðla
ef hinfr síðarnefndu vilja gegna hlutverki fjórða
valdsins, „við verðum að halda okkur frá for-
heimskunar- og léttmetisblaðamennskunni," seg-
ir hann og bendir á að blaðamenn verði sjálfir að
halda uppi siðferðislegum aga eins og Ibsen fjallar
um í Rosmersholm. Og hann kallar Sigrid Undset
til vitnis um grandvallaratriði því að hún sagði á
sínum tíma að menning væri ,4 innsta eðli sínu
ábyrgðartilfinning einstaklingsins". Hann varpar
fram þeirri spumingu hvort ritstjórar ritstýri eða
láti sér nægja að sjá um daglega stjóm. Spyr
hvort ekki vanti hugmyndafræðilegan grandvöll á
marga fjölmiðla. „Standa ritstjómimar í alltof
litlum mæli á grunni hins trausta gildismats?
Hlýtur ekki að vera fyrir hendi gildismat í hvert
sinn sem tekin er ákvörðun í siðferðislegum efn-
um?“
Allt er þetta mikið íhugunarefni og ég tel að
Bore fjalli skynsamlega um vandamálið. Ég er
sammála öllum skoðunum hans og hvemig hann
setur þær fram. Og þá ekki síður því sem hér fer á
eftir: „Ef almenningi finnst að við umgöngumst
ekki tjáningarfrelsið með virðingu eigum við á
hættu að frelsið sem við höfum ekki efni á að glata
verði skert. Þess vegna verðum við að halda verk-
færum okkar í siðferðismálum vel við og slæva
ekki virðinguna fyrir þeim ef við ætlumst til þess
að vera tekin alvarlega í hvert sinn sem við drög-
um að húni fána tjáningarfrelsisins. Fólk lætur
sér fátt um finnast ef við vísum til hins heilaga
frelsis í hvert sinn sem við gegnum störfum lög-
reglunnar eða dæmum fyrirfram þá sem granaðir
era um afbrot, læðumst inn í svefnherbergi þefrra
sem njóta tímabundinnar frægðar eða látum móð-
an mása um hvaðeina sem engu máli skiptir...
Eðlilegt er að staldrað sé við og spurt: Eram við
vitni að því hvemig fjölmiðlunum hrakar, hvernig
þeir menga almenningsálitið með ofuráherzlu á
einstaklinga og hneyksli fremur en að vera til upp-
lýsingar?"
Er tvenns konar fjölmiðlasiðferði að verða til,
annars vegar þeirra sem leggja áherzlu á að
Ritstjórar Morgunblaðsins á fundi Okkar manna, samtaka fréttaritara blaðsins á landsbyggðinni, ásamt Gísla Gíslasyni, bæjarstjóra á Akranesi,
sem var fyrirlesari á fundinum. Slík námskeið fyrir fréttaritara hafa tíðkazt undanfarin ár og hefur Helgi Bjarnason haft umsjón með þeim.
stundum hljóti tillit til einstaklinga að vega
þyngst, hins vegar þeirra sem segja að tjáning-
arfrelsið sé takmarkalaust og skýra megi frá öllu,
ef það sé satt? Er raunveruleiki nútímafjölmiðl-
unar þegar öllu er á botninn hvolft fyrst og síðast
spuming um peninga?
Fréttamenn þurfa sjálfir sama aðhald og þeir
telja sér skylt að veita öðrum. En það er langt frá
að á því sé almennur skilningur og um fjölda
fréttamanna mætti hafa sömu orð og Bore notar
um valdamenn: „Og aldrei megum við gleyma því
að þeir sem af eðlilegum ástæðum era mikið í
sviðsljósinu glata alltaf að nokkra leyti hæfileik-
anum til að skilja gildi tjáningarfrelsisins og op-
inberrar umræðu.“ Þetta á því miður við um allt of
marga fjölmiðlamenn. Sumir þeirra vilja baða sig í
sólskininu en þeim er nokkurn veginn sama þótt
þetta sama sólskin valdi öðram brunasáram. Ékki
sízt af þeim sökum er mikilvægt hverjir stjóma
fjölmiðlum, nú og í framtíðinni - og er það að sjálf-
sögðu algjörlega óháð tæknilegri þróun því að al-
þýðudómstóll notar þau meðul sem nærtæk era
hverju sinni.
■■■■■■■^■i FRAMTÍÐ íslenzkrar
Amerískt íjölmiðlunar er óráðin.
i'díhiíc? Margt bendir til að al-
UtulUS. þjóðleg fjölmiðlun taki
við af henni áður en langt um líður. Hún er fyr-
irferðarmesti þátturinn í íslenzkum sjónvörpum.
Erlendur skemmtiiðnaður er þar nánast allsráð-
andi og engu líkara en metnaður íslenzkra sjón-
varpsstöðva standi helzt til þess að verða eins kon-
ar amerískt útihús hér norður í ballarhafi. Þetta
er heldur dapurleg framtíðarsýn. En vonandi
marka þessir fjölmiðlar sér íslenzka stefnu með þá
arfleifð að bakhjarli sem er dýrmætasta eign okk-
ar. Og þá helzt í anda gömlu Gufunnar. Hún hefur
ekki gengið fyrir klámhöggum.
Blaðamennska er samtíðin í rituðu máli; eins og
Sturlunga. Morgunblaðið er blað allra lands-
manna, í reynd. Það nýtur lýðhylli sem aldrei fyrr.
Og umfram allt nýtur það nú meira trausts sam-
kvæmt skoðanakönnun en nokkurn tíma áður. Af
því er ég hvað stoltastur, þegar horft er um öxl.
Ritmálstraust hlýtur að vera markmið þeirra
blaðamanna og rithöfunda sem vilja vanda til
verka. Það var leiðarþós Sturlu Þórðarsonar,
þessa snillings samtímasögunnar. Tölvulaus
samdi hann forritið sem hefur dugað betur en
nokkur önnur.
Kalda stríðinu er lokið. Það var ægileg eldraun,
einnig fyrir Morgunblaðið. Nú lifum við á svo köll-
uðum þveipólitískum tímum. Þeir era eins og
kyrrlátt sumarkvöld miðað við óveðrið áður. Nota-
leg umskipti, en ekki átakamikil. Markaðshyggja í
algleymingi. Oftrú á einfaldar lausnir. Hið eilífa
samtal anda og efnis og engin niðurstaða!
Afstaða Morgunblaðsins hefur verið öllum ljós,
ekki sízt í umhverfis- og auðlindamálum og þá
einnig til Evrópusambandsins. En Schengen er
erfið áskorun og ekki hættulaus. Erlend fjárfest-
ing í sjávarútvegi íhugunarefni.
Á Morgunblaðinu er hæfileikaríkt starfsfólk;
hógvært og hreykir sér h'tt. En það hefur nægan
metnað til að gefa út gott blað. Ég mun sakna
þessara samstarfsmanna, þessa gamla og góða
Morgunblaðsanda. Lesendur njóta góðs af hon-
um. Hann er dýrmætasta eign blaðsins. Og þá hef-
ur hann ekki sízt verið notadijúgur ýmsum þeim
sem horfið hafa til annarra starfa.
Óvænt ráðning mín í ritstjórastarf á sínum tíma
hefúr að því er virðist ratt blaðamönnum leið til
áhrifa og ábyrgðar; vonandi þá einnig lesendum til
góðs og blaðinu tU framdráttar. En forsenda þess
er þó sú að unnið sé af hrokalausri auðmýkt og
virðingu fyrir umhverfinu og þeim gildum sem
nefnd hafa verið í þessu bréfi. Ungt fólk á að fá
tækifæri en það á ekki að rétta því spegil tU að
baða sig í. Fjölmiðlar hafa því miður færzt mjög í
þá átt. En þeir geta verið gagnlegir, þegar þeir
fjalla um merkileg efni.
Blaðamennska er ekki lítilsiglt starf eins og
stundum heyrist, en hefur að öðra jöfnu tUhneig-
ingu til að vera jafn merkUeg eða ómerkUeg og
þjóðfélagið sjálft. Mannlífið einkennist að vísu
ekki af jafnvægi, heldur slagsíðu. Ég hef einhvern
tíma líkt Morgunblaðinu við torg þar sem fólk
safnast saman og skeggræðir. Ef það er rétt að ís-
lenzkir Ijölmiðlar séu slíkt torg þá heyrist því mið-
ur aldrei í neinum Sókratesi fyrir hrópum og há-
reysti. Og þá er það ekki heldur eðli markaðarins
að hyggja að verðmætum, ekki endilega. Hann er
óhstvænn. En tíminn vinsar úr.
Tómas skáld Guðmundsson sagði eitt sinn við
mig: Annaðhvort verðum við að leggja niður fjöl-
miðlana eða tunguna, þetta tvennt fer ekki saman.
Holtaþokuvælið sem Jónas talaði um er að vísu í æ
meiri metum með hrakandi smekk. Og enginn
Fjölnir í augsýn, því miður. TUþrifalaus flatstfll í
hávegum.
En þó von.
Tómas var tákngervingur hins listræna eða
estetíska smekks og gamalgróinnar ritlistar, en
fjölmiðlarnir fylltu hann bölsýni. Mér er þó nær að
halda þetta hafi verið óþarfa svartsýni. Vonandi
halda íslenzk tunga og dýrmætur ritlistararfur
velli, hvað sem öðra hður. Ég á ekki betri ósk okk-
ur til handa en svo megi verða.
Með þá ósk í huga kveð ég mitt gamla blað og
lesendur þess og þakka langa og góða samfylgd.
Matthías Johannessen.
Framtíð íslenzkrar
fjölmiðlunar er
óráðin. Margt bend-
ir til að alþjóðleg
íjölmiðlun taki við
af henniáður en
langt um h'ður. Hún
er fyrirferðarmesti
þátturínn í íslenzk-
um sjónvörpum. Er-
lendur skemmtiiðn-
aður er þar nánast
allsráðandi og engu
líkara en metnaður
íslenzkra sjónvarps-
stöðva standi helzt
til þess að verða eins
konar amerískt úti-
hús hér norður í
ballarhafí.
%