Dagblaðið Vísir - DV - 23.02.1983, Blaðsíða 13

DV. MIÐVIKUDAGUR 23. FEBRUAR1983.
13
menntun og viöeigandi þjálfun. Enn
fremur það að fylgja venjubundnum
ferli jafnaldra, að búa í foreldrahúsum
á bemsku- og æskuskeiði, fara í skóla,
flytja að heiman, stofna heimili og
vinna fyrir sér.
Hinum fötluðu og þó sérstaklega
þroskaheftum og fjölfötluðum er gert
illkleift eöa ómögulegt aö uppfylla
flestar þessar þarfir.
Setjum okkur í spor fatlaöra. Við
þekkjum flest þá tilfinningu að vera
um stund andlega og líkamlega lömuð,
hvorki hugur né líkami hlýðir vilja
okkar. Hinir fötluðu lifa við slíka
fjötra, en munurinn á okkur og þeim er
ekki eðlismunur heldur einungis stigs-
munur. Hinir fötluðu eru fyrst og
fremst manneskjur þótt fatlaðir séu.
Hvers vegna gemm við fólki, sem er
fatlað, svona örðugt fyrir að uppfylla
brýnustu þarfir?
Spurningarnar
Oft heyrist spurt: Hvað getum við,
samfélagið, gert tii að hjálpa fötluðu
fólki? Hvað á aö gera fyrirþessa
hópa? Ég hygg aö þótt slíkar
spurningar séu bornar fram af góðum
huga leiöi þaö viðhorf, sem í þeim felst,
oft til málamyndalausnar, góögerðar-
starfsemi og yfirklórs.
Spurningar af þessu tagi setja hinn
fatlaða ævinlega bæöi félagslega og
réttindalega í spor undirmáls-
mannsins. Þær hlutgera hann og itreka
að hann sé fyrst og fremst fatlaöur og
því öðravisi en við. Hins vegar má líka
spyrja: „Að hvaða marki erum við,
samfélagið, reiðubúin til að laga okkur
að hinum fötluðu?” Þessi spurning er
frjó, því að svör við hennikrefjast þess
að við vörpum frá okkur þröngum,
eigingjörnum viöhorfum, sjáum
hlutina í víðara samhengi og tökum
einnig mið af sjónarhomum fatlaðra.
Svör við þessari spurningu em líkleg
til að færa samfélagið til aukinnar
mennsku. Einungis þetta sjónarhom
setur fatlaöa og heilbrigða við sama
borö, bæði hvað varðar réttindi og
félagslega aðstöðu, því að það eitt
hefur hliðsjón af því að menn hafi
sama rétt, þótt hver og einn hafi sín
séreinkenni og þarfir. Þetta
sjónarhorn eitt getur leitt til
raunvemlegra úrlausna sem miða að
því jafnrétti sem landslög bjóöa.
Fyrri spurningarnar stimpla hina
fötluðu og norm samfélagsins krefjast
þess að fatlaöir og aöstandendur
þeirra séu sárhryggir, tragist fyrir-
bæri, fólk sem ber að sýna aumingja-
gæsku, sem viðtakendur skulu þiggja,
fullir þakklætis. Hlutverk undirmáls-
mannsins í þjóðfélagi okkar felst m.a. í
þessu. Hinir fjölmörgu, sem bjóða hin-
um óskráöu reglum byrginn, eru á
vissan hátt ógnun viö góðgerðasjónar-
miö samfélagsins. Slíkt fólk er í besta
falli álitið frekt — það gerir kröfur og
er ekki einu sinni sérlega þakklátt.
Fötlun er hluti af „normal” ástandi
hinna fötluðu og aðstandenda þeirra.
Fötlunin sjálf skapar að vísu viss
óvenjuleg vandamál bæði
einstaklingnum og samfélaginu. Þessi
vandamál eru hins vegar mögnuð upp
vegna afstöðu samfélagsins til
fötlunarinnar, vegna þess hversu erfitt
við (þ.m.t. sérfræðingar og stjórn-
málamenn) eigum með að setja okkur
í annarra spor og taka forsendur
þeirra alvarlega.
Sjálfstætt, ábyrgt líf
Bæði fatlaðir og heilir leitast við að
lifa lífi sínu sem eðlilegast hver eftir
sínum þörfum, getu og smekk. Sam-
félaginu og ráðamönnum þess (fulltrú-
um allra okkar hinna) ber skylda til að
minnast þessa og hætta að segja fólki
hvað því eða börnum þess er fyrir
bestu í einkalífinu á annars konar for-
‘sendum en löggjöf mælir fyrir um og
þolendur taka gildar. Reynum nú að
setja okkur inn í viðhorf fatlaöra: Ein
af fmmþörfum manna er að eiga sér
heimili. Stofnanir hafa löngum átt að
veita fötluðum slíkt „heimili”.
Hvernig þætti okkur heilbrigðum sú
lausn? Það er tiltölulega auðvelt að
leysa flesta þá, sem eru líkamlega
fatlaðir, undan oki stofnanaheimila.
Slíkt krefst nokkurra breytinga á ytri
aðstæðum og þess að nýtt sé sú tækni
og þekking sem þegar er völ á. Með
þessu móti má losa nær alla (líka
mikið fjölfatlaða) undan oki stofnana
og veita þeim tækifæri til sjálfstæðs
og ábyrgs lífs. Flestir hinna andlega
skertu geta einnig með tímanum valið
sér lífstíl og sambýlisfólk, fái þeir
hæfilega hjálp í samræmi við sínar for-
sendur. Þetta fólk hefur ekki hvað síst
þörf fyrir að vera í tengslum við
f jölskyldu og vini í stað þess að vera á
jaðri þéttbýlis eða úti í sveit. Þetta fólk
hefur þörf á að búa í venjulegu hús-
næði, í venjulegu hverfi eða í eigin
héraði, en ekki á fjölmennum stofnun-
um eða í sérhverfi fyrir fatlaða. Hér,
sem annars staöar, verður að leggja
áherslu á sveigjanleika varðandi
húsnæði, þjónustu og þjálfun. Við
verðum að aðgreina sameiginlega þörf
okkar allra fyrir heimili og dreifbýli og
þéttbýli, frá þörf og rétti fatlaðra á
aðstoð.
Nú er í tísku aö fækka stofnunum og
hefur sú þróun sumstaðar leitt til
hörmunga, þar sem stofnanir hafa
veriö tæmdar án þess að veita fyrrver-
andi vistmönnum nauðsynlegan stuðn-
ing og þjónustu. Annars staðar og
þegar litiö er fram á við, virðist þessi
þróun þó jákvæð, bæði fyrir hina fötl-
uðu, aöstandendur þeirra svo og fyrir
sjóði ríkis og sveitarfélaga.
Skammtíma
vistheimili
Skammtíma vistheimilið, sem hér er
til umræðu, er vissulega nauðsynlegt
en ekki nægileg lausn á brýnum
vanda þeirra fjölskyldna, sem nú hafa
þroskaheft fólk á heimilinu, en þaö er
ekki nein lausn fyrir þroskaheft fólk
sem náö hefur fulloröinsaldri. Slíkt
vistheimili getur aldrei orðið annað en
geymsla í því skyni að hvíla ættingja
um tíma. Geymslur eru misgóðar.
Meginforsenda þess að vist á skamm-
tímaheimili veröi skapleg er að teymi
sérmenntaös fólks skipuleggi meöferö
og standi að þjálfun. Mér skilst hins
vegar að ætlunin sé að reka þennan
stað að mestu eða öllu leyti með aöstoö
ófaglærðs fólks. Sé það rétt skilið þá er
það stórt skref aftur á bak hvað
viðvíkur þjálfun og meðferð þroska-
heftra og stríðir þá á móti hagsmunum
vistfólks. Jafnvel þótt svo vel tækist til,
að skammtíma vistun þessi yrði
eingöngu mönnuð hjartahlýjum
manneskjum þá dugar hjartahlýja
sem ekki styðst við þekkingu skammt
til að skipuleggja og framfylgja nauö-
synlegri þjálfun og meðferð margra og
ólíkra fullorðinna einstaklinga, sem
em andlega og e.t.v. einnig eitthvað
líkamlega hamlaðir. Meðan lítið er um
raunverulegar úrbætur í þjónustu og
húsnæðismálum þroskaheftra fylgir sú
hætta skammtímavistunarstofnun að
einhverjir vistmenn í ílengist þar um
tíma og em það enn frekari rök fyrir
því aö manna vistheimilið starfsliði
sem hefur auk „hjartahlýju” sérþekk-
ingu, t.d. á sviði iðju/þroskaþjálfunar,
sjúkraþjálfunar og sérkennslu. Hægt
væri að leita til annarra sérfræðinga
s.s. lækna, uppeldis- og sálfræðinga
með sérþekkingu á þessu sviði. Hitt
hlýtur aö vera höfuðatriði að fatlaðir
eiga ekki síður en aörir rétt til að flytja
að heiman. Þetta fólk þarfnast varan-
legra heimila þar sem búa saman 2—5
einstaklingar. Einungis með því að
gera þessu fólki slíkt kleift getur
sveitarfélag veitt nauðsynlega aðstoð
og jafnframt gefið heimilisfólki
svigrúm til að lifa eins eðlilegu einka-
lífi og kostur er. Hér er ítrekuð skylda
okkar til að koma á fót litlum heimilis-
einingum til afnota fyrir þá sem vegna
meðfæddra ágalla, veikinda eða slysa
geta ekki komið sér upp heimili af
eigin rammleik.
Reynsla annars staðar frá sýnir að
sá hópur, sem er allra magnlausastur
að halda uppi baráttu fyrir bættum
hag, þ.e. fámennur hópur fjölfatlaðra
(andlega og líkamlega), er í reynd það
fólk sem lengst situr á hakanum
varðandi alla þjónustu. Þörf þessa
fólks fyrir heimili og nánd við aöstand-
endur er þó enn brýnni en annarra.
Þetta er fólkið sem síst getur sjálft
notfært sér þá aðstoö og afþreyingu
sem í boöi er og menn þurfa aö bera sig
eftir sjálfir. Hérlendis virðist þetta
fólkið sem lengst verður að bíða þess
að komast út af stofnunum og á heim-
ili. Fyrirhugaöri skammtímavistun er
ekki einu sinni ætlað að taka við fjöl-
fötluðum. Ætli ættingjar þessa fólks
þurfi ekki hvíld — eða eru f jölfatlaöir
dæmdir til búsetu á stofnunum ævi-
langt? Reynum að setja okkur í spor
foreldra fatlaðs fólks, foreldra sem
mega ekki hugsa til þess aö deyja fyrr
en þeir hafa fundið mannsæmandi
lausnir og tryggt börnum sínum grund-
vallarrétt íslenskra þegna.
Framundan virðist vera talsverður
samdráttur hagvaxtar. Þaö er
mikilvægt aö haga fjárfestingu til
málefna fatlaðra af sem mestri fyrir-
hyggju. I því sambandi má benda á að
þörf er á einhvers konar miðstöö fyrir
sérfræðingateymi og vísindalegar
rannsóknir. En er nokkur þörf á að festa
megnið af fjárveitingu til þessa mála-
flokks í dýrri steinsteypu? Má ekki
jafnvel finna í borginni húsnæði sem
hentar slíkri starfsemi? Ber ekki að
nýta þaö fé sem fyrir hendi er fyrst og
fremst til að leita varanlegra lausna
svo sem í húsnæðismálum fatlaðra og
til að treysta innra starf meðferðar-
stofnana, efla göngudeildir og veita
þjónustu inn á heimili þar sem shkt á
við? 1 stuttu máh er ekki tímabært að
hugsa málaflokkinn aö nokkru upp á
nýtt í ljósi spurningarinnar: Að hvaða
marki er samfélagið reiöubúið að laga
sig að þegnum sínum, fötluðum og
heilum við ríkjandi efnahags-
aðstæður? Svör við spurningunni
hljóta að tengjast atriðum eins og
sveigjanleika í þjónustu á gmndvelli
sameiginlegra forsendna fatlaðra og
hinna heilu — náinnar samvinnu
sérfræðinga — teymis og þolenda auk
fyrirhyggju á fjárfestingu.
Dóra S. Bjamason
lektor við KHI.
„Að hvaða markí er samfélagið reiðubúið
til að laga sig að hinum fötluðu?”
lenska aö kenna fólkinu en ekki
flokkunum um vantraustið. Flokkarn-
ir, með sínar röngu úrlausnir (oftar en
ekki) og vonda starfsstíl, bera mun
meiri ábyrgð en kjósendur. Og ótaldar
eru þá efnahagslegar forsendur fyrir
póhtískum sviptingum. Þær vega
þungt. Þess vegna mótmæli ég oröum
um að aöstandendur BJ beri einhverja
sérstaka ábyrgð á umbrotum innan
flokkanna og 40% „ég veit ekki”-
svörum í skoðanakönnunum DV.
Loks þarf ég að andmæla mönnum
eins og Magnúsi Bjamfreössyni (DV)
sem leiða getum að því að B J kunni að
vera safn óvandaðra lýðskrumara
(Vilmundur?) sem veiði í gruggugu
vatni. Auðvitaö er ágætt að Magnús
skuh vara við hættunni af andfélags-
legum og einræðissinnuöum öflum sem
nota sér ástand eins og nú er að verða.
Andfastistar skulum vér öll vera. En
ég les úr pistlum Magnúsar skot á BJ
sem mér finnast bæði langsótt og
heldur vafasamur málatilbúnaður.
Menn verða að láta póhtíska andstæð-
inga njóta sannmæhs og búa ekki til
óljós hugsanatengsl eða alhæfingar
sem ala á snemmbærri tortryggni
gegn öllu nýju í stjórnmálalífinu. Eða
ætti égkannski að bera brúnt ofsóknar-
æði í garð okkar róttækhnga upp á
Magnús? Það væri álíka gáfulegt og
hið áðumefnda.
Um málefnin
Mig varðar ekki mest um stofnun
BJ. Málefnagrunnurinn er mikilvæg-
astur. Eftir að hafa skoðað hann vel
komst ég að þeirri niðurstöðu að ég
geti ekki tekið undir hann sem heild.
En það verð ég að gera, eða þá láta
vera, sem virkur marxisti og félagi í
samtökum sem láta sig alhliða stjórn-
mál skipta. Mér nægja ekki sæmilegar
shtrur. Ekki er hér rúm til að fjalla um
einstök mál. I sumum hefur B J afstööu
sem ég get sætt mig við, t.d. stuðning
viö þjóðfrelsisöfl eða frjálsa kjara-
samninga. Fáein grandvaharviðhorf
verða aö nægja í bili.
BJ viðurkennir ekki stéttamótsetn-
ingar milh atvinnurekenda og iauna-
fólks né heldur innri mótsagnir efna-
hagskerfis sem byggir á gróöasöfnun
einstaklinga, sem hafa rétt til að lifa af
annarra vinnu. Flokkurinn breiðir yfir
arðrán og berst fyrir blönduðu hag-
kerfi — um leið og blásið er til sóknar
gegn ýmsum ytri einkennum kerfisins.
En þau orsakast einmitt af grunneðli
þess sem B J berst fyrir að varðveita!
Þá er rætt um þjóðarsátt, sem aldrei
getur oröið í blandaða hagkerfi BJ, og
réttláta skiptingu auðsins (!) — sem
fróðlegt væri að vita hver væri. Látið
er hta svo út að lausn á núverandi
vandamálum felist helst í tæknilegum
breytingum á stjórnkerfinu og í ríkis-
bákninu.
Með allan þennan ranga skilning á
eöli þjóðfélagsins tel ég BJ ekki geta
náð lengra en Alþýðuflokkur og
Alþýðubandalag náðu lengst.
Kjallarinn
Ari T. Guðmundsson
Um aðskilnað löggjafar- og
framkvæmdavalds má segja að þar hafi
BJ nokkuð til síns máls hvaö gagnrýni
varðar. En hitt er líka ljóst að þessi
aðskilnaður (semhefurminnkaðmikið
vegna einokunarþróunar og aukins
ríkiskapítalisma) er ekkert annað en
sjálfur grundvöllur borgaralega
þingræðisins. Eg segi „ekkert annaö”
vegna þess að afturhvarf til upphafs-
hugsjóna borgaralegs þjóðfélags snýr
ekki þróuninni við, þótt eitthvað gæti
samkrulhð minnkað tU bóta. Ef til vill
em líka aðrar leiðir til að minnka það
en BJ stingur upp á. Marxistar hafa
aðrar lausnir sem ég kynni ekki hér.
Oskiljanlegt er hvers vegna BJ þarf
aölýsayfir að það hafni hinum og þess-
um einkennum marxismans og draga
þannig fjöður yfir þá staðreynd að
stefna aUra sem kalla sig marxista er
afar ólík. Nær hefði veriö að reyna að
fitja upp á samstarfi jafnaðarmanna
og kommúnista og viðurkenna að til
em marxistar sem hafa greint Sovét-
ríkin sem ríkiskapítahsk og óalandi og
óferjandi — og hafna þeim slagoröum
sem BJ hengir á marxismann. Þá
hefðu ekki hurðir lokast til vinstri og
loksins einhver staöfest að gömlu
Moggalummurnar um að aUir
kommúnistar séu gúlagistar og fjölda-
dráparar (a.m.k. stuðningsmenn út-
rýminga) ganga ekki út lengur.
I utanríkismálum strandar allt á af-
stöðunni tU vamarmála. Sama for-
ræðistrúin og einfeldnin og hefur ein-
kennt Alþýðuflokkinn kemur fram hjá
BJ. NATO er treyst bhnt fyrir sjálf-
ræði þjóðarinnar og ógnarjafnvægis-
stefnan trúlega látin ráða þeirri af-
stööu að ekki megi segja landið úr
bandalaginu. Og eins og sumir her-
stöðvaandstæðingar gera (því miður),
þá er aöUd eða úrsögn látiii vera aUt
máliö og ekkert annaö í stað þess að
hyggja að því hvað við sjálf ætlum að
gera tU að land og þjóð komi sem heil-
ust úr hildarleik ef af verður — hvort
sem landið er í NATO eða ekki. Hver á
aðmótaþástefnu? Liðiö íBriissel?
Hefði BJ lýst yfir að innan þess hlyti
að vera ágreiningur um aðildina að
NATO og að BJ vildi skoða upp á nýtt
aUar hliðar vamarmála, hefði það
kannski náð til einhverra af herstööva-
andstæðingum — þar meö talið mín.
Hér er líklega um 30—40% þjóðarinnar
aöræða — eða meúa.
Og hér koma
niðurstöðurnar
Auðvitað heimta ég ekki að BJ setji
sér marxíska grunnstefnuskrá. En ef
aðstandendur þess hefðu hugað vand-
legar að hugmyndinni um regnhlífar-
samtök, heföu ýmsar gáttir verið opn-
aðar og látið vera að negla niöur
gamalkratíska stéttarsamvinnustefnu
og blandaða hagkerfisspeki. Manni
sýnist hún nú snúa skuggahliðum að
Skandínövum og minnir það á aö vel-
ferðarþjóðfélag kratismans var trú-
lega bara stundarnýting á ýmsum
skárri hliðum auðskipulagsins.
BJ gengur gegn óhjákvæmilegri
miðstýringu þessa skipulags sem er
dauðanum merkt, t.d. með tillögum
um stjórriarskárbreytingar og „smátt
er fagurt” — hugsjónum sínum.
Reynslan á eftir að sýna hvort form-
legar reglubreytingar í átt til fyrri
hugmynda borgaralegs ríkis og
góðviljuð rómantík verði einkunnin
fyrir gagnshtil úrræði. Ég hefði veðjað
á svolítið tæpa, en spennandi og ferska
hugmyndaleit í smiðju marxista.
Eg varð fyrir vonbrigðum með drög
BJ að málefnagrunni og læt þau sem
heild ráða afstöðu minni: Eg get ekki
gengið í BJ, ég get ekki kosið það í
næstu kosningum, en ég get vel hugsað
mér að vinna aö málefnum meö því
sem aðili aö öðrum stjórnmálasamtök-
um.
Ari Trausti Guðmundsson.
„Ég get ekki gengið í BJ, ég get ekki kosið
^ það í næstu kosningum, en ég get vel
hugsað mér að vinna að málefnum með því
sem aðili að öðrum stjórnmálasamtökum.”