Dagblaðið Vísir - DV - 08.03.1984, Blaðsíða 18

18
DV. FIMMTUDAGUR 8. MARS1984.
Menning
Menning
Menning
Menning
Þar sem orðin rísa og ögra
Stundum veggur, stundumbrú
Jóhannes Helgi:
HEYRT OG SÉÐ — fimmtki og sjö skrif.
Utgefandi Arnartak, 1983.
A Islandi er of fátt um menn, sem
auðga dagblöð og tímarit með
stuttum en hnitmiðuðum pistlum um
menn og málefni dagsins, ritfærum
mönnum, orðskáum og ósmeykum
um sjálfa sig. Slíkir smádáikar eru
meðal girnilegasta efnis blaða víða
um heim og auðga þjóðmála-
umræðuna jafnframt því aö losa um
hnúta hennar. Þessi ekla í íslenskum
blööum á sér vafalaust ýmsar
eðlilegar skýringar. Blöðin eru fátæk
og smá, geta ekki greitt góðum höf-
undum slíkar smásmíöar eins og
þarf, og fá ekki öndvegisrithöfunda
til þessara vika. Fámennið hefur
einnig sitt að segja. Það er
hættulegra hér en annars staðar að
taka upp í sig — einkum um menn
þar sem allir þekkja alla. Slíkum
orðhákum verður iila fritt.
Þó kemur stundum í ljós sem
vænta mátti, að hér eru til gildir
pistla-höfundar í þetta mikilvæga
hlutverk menningar- og þjóðmála-
umræðunnar. Þeirn skýtur upp við
og við. Einn sá allra besti er og hefur
verið Jóhannes Heigi. En hann hefur
ekki verið fastur í þessum sessi og
vafalaust hlotið ýmsar kárínur fyrir
það hvemig hann tekur til orða.
Eg hef lesið þessa pistla
Jóhannesar með athygli og óbland-
inni ánægju, hvar sem ég hef augum
yfir komið. En þó sé ég í þeim kvíum,
sem hann hefur nú smalað ám sínum
í, að mér hefur áður sést yfir sumar
greinar hans sem þar eru. Mér þykir
raunar galli á þessari gjöf Njarðar,
að ekki er auðvelt að átta sig á því,
hvar sumar þessar greinar hafa
bók eru af ýmsu tagi, lengd og efni
ýmist hálf síða eða nokkrar. Að sjálf-
sögðu er nokkurt álitamál, hvort á-
stæða hefur veríð til að reka sumar
þeirra til þessarar réttar og setja
þær á i bókinni. Sumir pistlarnir
viröast jafnvel helst eiga það erindi
aö vera vitnisburður í gömlum kryti
höfundar við aðra, jafnvel við
skáldbræður, þar sem enn lifa
glæður í kolum. Aðrar eru málsgögn
um einstök ritverk höfundar. En
flestir eru pistlamir umsagnir eða á-
drepur. Þar er fjallað um bók-
menntir, listir, kvikmyndir, útvarps-
efni og mannlífið í landinu — svo og
einstaka þátttakendur í því, og er
þar sitthvað forvitnilegt en fátt
mannskemmandi.
I raun verður það ekki efni
pistlanna sem réttlætir þá í bók,
heldur efnistökin, ritleiknin og hug-
kvæmnin, mál og stíll. Jóhannes
Helgi er snjall og orðknár rit-
höfundur, og ef til vill snjallastur í
pistlum eins og þessum. Hann gæðir
málstök sín lifi og blóði, er aldrei
hálfvolgur, segir meiningu sína —
eða aö minnsta kosti það sem maður
heldur aö hann meini á ritunarstund.
Þess vegna eru ýmsir þessir smá-
pistlar oft býsna mergjaðir, ásæknir
og tilþrifagóöir. Myndir aö vísu
stundum ofurlítið ýktar, en í dráttum
Jóhannesar Helga eru þær ýkjur
þeirra náttúru að sýna oft og einatt
sarinleikann í enn skarpara ljósi en
hægt væri með hógværara orðafari.
Orðin rísa þannig víöa í þessari bók.
Hún er skemmtilegur lestur og gefur
sýn til margra átta og vídda, en
krefst um leið dómbærrar skyggni af
lesanda, sem ekki má ætið taka orðin
nákvæmlega eins og þau eru skrif uð.
Heinrich Böll: Og sagðt ekkert einasta orfl.
Böðvar Guðmundsson þýddi.
Mál og menning 1983.
Þessi bók er skrifuð árið 1953 eftir
storminn sem geisaði í Þýskalandi á
valdatima nasista og tónninn í
henni er lygn og dapur. Þögnin, sem
ævinlega fylgir storminum, ríkir hér
hvarvetna eins og heiti bókarínnar
ber með sér: það er þögn þeirra sem
eiga erfitt um mál eftir undangengin
ósköp, þeirra sem eru sakbitnir og
fullir blygðunar og það er þögn kær-
leikans sem þarf ekki á orðum að
halda; þögn þess Krists sem í Kara-
mazofbræðrum Dostóévskís yfir-
bugar öll rök mannanna gegn sér í
samræðu við þénustumann andskot-
ans — án þess að segja eitt einasta
orð. „Gegnum tvær útþynntar pre-
dikanir’’ málglaðra og vellyktandi
prestanna heyrist lykilstef
bókarinnar sungið einu sinni af
eúihverjum negra: „theynailedhim
to the cross, nailed him to be
cross/.. .and he never said a
mumbling word.”
Þýskaland að hausti
Sögusviðið er Köln í rústum eftir
loftárásir bandamanna. Þaö er
„rakur fúaþefur í loftinu”, þaö rignir
án afláts og regnið streymir í „sorg-
legum lækjum” og niður malbikið
eru „laufblöð á siglingu”. Alls staðar
er skitur, allt er hrunið og haustið er
grátt.
Sögumenn eru tveir: hjónin Fred
og Kata Bogner skiptast á að segja
frá einni helgi í iífi sínu. Þau eru
hornrekur í því nýja samfélagi sem
veriö er aö byggja upp: mega hírast í
einni kytru á rúmgóðri hæð því eig-
andinn — frú Franke — þarf að nota
aukaherbergi undir fundarhöld með
frammámönnum kaþólikka. Þegar
sagan byrjar er Fred flúinn úr þessu
víti og hittir Kötu um helgar. Þess á
milli vinnur hann á símtöð, kennir
heimskum bömum stærðfræði og lat-
ínu, himir fullur yfir spilakössum
eða eigrar um kirk jugaröa og hugsar
um dauðann. Kata verður eftir með
þrjú börn og þaö fjórða á leiðinni og
berst þögul við skítinn og reynir að
vemda bömin sem eru að verða
þögul. Þegar bókinni lýkur er Fred á
leiðinni heim en við vitum ekki hve
lengi hann heldur þessa lotu út því að
þau em lokuð í „banvænni hringrás”
eins og Fred segir á einum stað um
börnin.
Gott og illt
Böll er kaþólikki semefast um
mátt trúarinnar, hann er realisti
sem boðar engar lausnir. Hánn er
þjóðfélagsgagnrýnandi en gagnrýni
hans er ekki félagsleg heldur
siðferðileg: hann er siðbótarmaður.
Öllum líður illa. Þar sem áður var
trúin á guð, eða Hitler eða sósíalism-
ann eða eitthvað sem annaðist um
fólkið og leiddi þaö til betra hlut-
skiptis — þar er nú tómarúm. Allt
brást.
Hjálpræðiö kemur ekki að handan
og maðurinn er einn. En Böll hættir
ekki þama, setur ekki punktinn aft-
an við þessa vonarsnauðu visku: það
em enn til dyggðir í mannheimum og
ein týnd og töpuð sál getur aftur
ratað heim því að hið góða er til og
það starfar þögult og án strits.
Lausnin er kristileg: hlýddu kalli
kærleikans, guðsröddinni í brjóstinu,
vertu góður við náungann og þar
fram eftir götunum — öll þessi
nauðaeinföldu heilræði sem
manninum reynist svo erfit að hlýða.
Gott og illt eiga sér sína afdráttar-
lausu fulltrúa í þessari bók, nánast
holdgervinga. Það er frú Franke,
„ræðin og f jörug án blíðu” og það em
prestarnir ríku, þusandi nautna-
belgir og meiri áhugamenn um mat
og drykk en hjálpræði almúgans. Hiö
góða safnast alit saman í lítið mat-
söluhús sem þau hjónin koma á hvort
í sínu lagi og síöar saman: þar er
stúika sem er falleg og góð og lýsing
hennar fær á sig blæ helgimyndar,
þögnin er lika alls staðar: hún er
þrungin hatri eftir samfarir fólks
handan við þil Kötu; ást í kontra-
punktinum við þá lýsingu þegar Fred
og Kata liggja saman á hótelher-
bergi; angist í heimsókn Freds til
fólks sem býr saman og er svo
hrætt við leiðindi hjónabandsins að
það þorir ekki að ræðast við;
kærleika í návist guðs og þeirra sem
ganga á hans vegum: hún er
stundum veggur og stundum brú.
Still Bölls einkennist af viðleitni til
aö draga lesarann inn í heim
bókarinnar, spila á skilningarvit
hans og tilfinningar — en jafnframt
mikilli temprun og hófsemi. Hann
segir ekki brandara, hann hrópar
ekki upp yfir sig, hann málar ekki
glannalega; engu að síður er hann
ágengur. Hann höfðar til heymarinn-
ar — stundum er lágvær músík,
stundum hark götunnar, stundum
þögn — en umfram allt höfðar hann
til lyktarskyns lesarans: við finnum
rigningarlykt af fólkinu í strætó,
daufa og væmna lykt af peninga-
seðlunum, niðursuðuþef í anddyrinu
heima hjá þeim hjónum og svo fram-
vegis.
Þetta næmi og þennan innileika í
umgengni við tungumálið hefur
þýðandinn, Böðvar Guömundsson,
svo að úr verður þýðing sem er til
hreinnar fyrirmyndar um trúnaö við
frumtexta og vald á móðurmáli.
Máliö er hversdagslegt en aldrei ris-
lítið eða lágkúrulegt; eðlilegt og
blátt áfram, en virðulegt.
Islenskir áhugamenn um raunsæi
gætu lært sitthvað af þessari bók,
ekkert síður en af suður-amerískum
furðum og þá ekki síst um heilindi
gagnvart viðfangsefni sínu og alvöru
í meðferð þess. Það er synd ef þessi
bók hefur týnst í öllu jólabröltinu en
það ætti ekki að vera ofverkið þeirra
sem unna góðum bókum aö snarast
út í næstu bókabúð og fá sér eintak.
Það er ekki það mikið um bók-
menntir á okkar bókamarkaði.
I bókarkynningu er sagt að þetta
séu „fimmtíu og sjö skrif að gefnu
tilefni”. — Auðvitað eru það flest
dægurtilefni, en sumum hefur þó
orðið lengra lífs auðið — og lifna nú á
ný í minningunni við lestur
greinanna — oft til góðrar
skemmtunar.
ganga í gegnum alla bókina — binda
hana saman og þétta. Ein lýsing fær
andstæðu sína eða samstæðu annars
staðar í bókinni.
Spegill, auglýsingaborðar lyfsala,
þögn. Þessi orö ganga í gegnum alla
bókina í ýmsu umhverfi og í ýmsum
tilbrigðum og merking þeirra í
heildarsamhengi sögunnar er ekki
endanleg og ein heldur margræð og
flókin. I speglinum sér maður sjálfan
sig eins og maöur er og er ekki;
stundum ljótan, stundum umkomu-
lausan, stundum fegraðan. „Treystu
lyfsalanum þínum” hljóðar heilræðið
sem hvarvetna blaktir um borgina —
alls staöar, aftur og aftur trana
þessir borðar sér fram í nýju og
fáránlegu samhengi, hvergi er friður
fyrir þessu bjánalega slagorði, þessu
ódýra auglýsingaglamri um bjarg-
ræði, þessu meðalasulli neyslusam-
félagsins sem linar engar þrautir. Og
Jóhannes Helgi.
birst áður. Mér hefði þótt
snyrtimennska að því að láta þess
getið innan sviga að greinarlokum.
Þó er til bóta að í efnisyfirliti er
fæðingarára greina getið — og grein-
unum raöað í bókina eftir aldri. Og
nafnaskráin sem fylgir er til hag-
ræðis.
Samkvæmt tíund höfundar hefur
hann staðið í þessum skrifum á átta
ára tímabili — 1975 til 1983. Utgef-
andi segir að þetta safnrit sé „að
stofni til” innlegg Jóhannesar í þjóð-
málaumræðuna á þessu átta ára
tímabili. Þetta orðafar vekur hjá
manni grun um, aö e.t.v. hafi ein-
hverjar greinar þarna aldrei birst
áður — aðeins verið skrifaðar. Það
er auövitaö ekki lakara, og þær sem
þannig kynni að vera ástatt um, eru
fullgildar á þessum stað fyrir því.
Þetta er að vefjast ofurlítið fyrir
mér, en skiptir satt að segja litlu
máli.
Höfundur tileinkar bókina
islenskum bændum með þökk fyrir
viðkynningu á faraldri um fjöll og
dali á liðnu sumri, með hæfilegri við-
komu á bæjum þar sem gott var að
ræða við fólkið og sannfærast betur
Bókmenntir
Andrés Kristjánsson
en áöur um það, hve djúpum rótum
þjóðerni og tunga stendur enn í sveit-
um landsins. Hvernig væri annars að
skylda öll ungu skáldin til þess aö
taka sér nokkurra daga gönguferð
um sveitir landsins? Jóhannes
viðurkennir, að hann hefði að ósekju
mátt ráðast í þetta fyrr.
Skrifin fimmtíu og sjö í þessari
Heinrích Böll.
faðir hennar og bróðir sem er
aumingi. Heilög þrenning: faðirinn,
mærin og sá sem enginn skilur.
Bókmenntir
Guðmundur
Andri Thorsson
Leikur að stefjum
Frásagnaraðferð bókarinnar
einkennist af endurtekningum. Fred
og Kata segja frá sömu aðstæðum og
umhverfi og við sjáum með því móti
hvað það er sem tengir þau saman og
hvað stíar þeim í sundur. Hin
tvískipta frásögn veitir einnig mögu-
leika til að leika sér með stef sem