Dagblaðið Vísir - DV - 05.09.1986, Blaðsíða 15

FÖSTUDAGUR 5. SEPTEMBER 1986.
15
Umkomuleysi umhverfismála
Grein þessi er skrifuð til að benda
á hve umkomulaus umhverfismál
eru í stjómkerfinu hér á lcmdi og
afleiðingar þess.
Mörg ráðuneyti
- engin heildarsýn
Um umhverfismál ijalla a.m.k. níu
ráðuneyti og ekkert þeirra fer með
neina yfirstjóm eða samhæfingu
þessa mikilvæga málaflokks. Sem
dæmi má nefna að félagsmálaráðu-
neytið sér um skipulagsmól en þau
mál snerta umhverfi okkar geysilega
mikið. Menntamálaráðuneytið sér
um náttúmvemd, fomminjar, fugla-
friðun o.fl., iðnaðarráðuneytið hefur
ó sinni könnu flest er varðar orku-
mál, virkjanir og stóriðjuverksmiðj-
ur, þó er ein stóriðjuverksmiðjan
(Áburðarverksmiðjan) á verksviði
landbúnaðarráðuneytisins sem að
auki sér um skógrækt, landgræðslu,
veiði í ám og vötnum og eyðingu
refa og minka, svo fátt eitt sé nefnt,
samgönguráðuneytið sér um ferða-
mál og vegagerð og dómsmálaráðu-
neytið fjallar um umferðarmól.
Ekki er langt síðan tvö ráðuneyti
lentu í hár saman út af rannsóknum
á Mývatni, þ.e. iðnaðarráðuneytið,
sem hefur yfirumsjón með Kísiliðj-
unni, og menntamálaráðuneytið,
fyrir hönd Náttúruvemdarráðs, sem
á að líta eftir framkvæmd sérstakra
friðunarlaga um Mývatn og Laxá.
Það heyrir sem betur fer til undan-
tekninga að ráðuneyti fari í slag í
fjölnnðlum um þessi mál. En skyldi
samhæfing aðgerða ekki stundum
vera minni en æskilegt væri og síður
bmgðist skjótlega við þegar á þarf
að halda?
Enn meiri skipting
Raunar er alls ekki nóg að séð sé
um mólin í mörgum ráðuneytum,
heldur greinast málin í ráðuneytun-
um líka. T.d. er vemdun fomminja
í höndum Þjóðminjasafns og þjóð-
minjavarðar á meðan Náttúm-
vemdarráð sér um þjóðgarða og
önnur friðlýst svæði. Hver skyldi þá
hafa yfirumsjón með fomminjum í
þjóðgörðum?
Svo em það sveitarfélögin. Öll
þessi mál koma þeim við. Sveitarfé-
lögin em skipulagsskyld og skipulag
heyrir undh félagsmálaráðuneytið á
meðan húsafriðun er í fomminjalög-
um og undh yfirstjóm menntamála-
ráðuneytisins og vegamál sem fyrr
Frá Þingvöllum: „Á landinu eru þrir þjóðgaröar, tveir þeirra eru undir stjóm
Náttúruverndarráös en sá þriðji, Þingvellir, er í umsjá Alþingis og er harla iitið
ef nokkurt, samstarf þar á milli.“
„Um umhverfismál fjalla a.m.k. níu ráðu-
neyti og ekkert þeirra fer með neina
yfirstjóm eða samhæfingu þessa mikil-
væga málaflokks.u
segh á hendi samgönguráðuneytis-
ins. Það getur verið umhent fyrir
sveitarstjómir og aðra aðila i dreif-
býlinu að þurfa að leita tál margra
ráðuneyta eða stjómarstofnana í
Reykjavík út af sama málinu þar sem
ráðamenn hafa oft ólíkar skoðanh á
því hvað gera megi.
Enn má nefha dæmi um phentugt
og umsnúið fyrhkomulag. Á landinu
em þrír þjóðgarðar, tveh þeirra em
undir stjóm Náttúmvemdarráðs en
sá þriðji, Þingvellir, er í umsjá Al-
þingis og er harla lítið, ef nokkurt,
samstarf þar á milli.
Nýtt skipulag nauðsynlegt
Þessi gífurlega skipting kemur
Kjallarinn
Ingólfur Á.
Jóhannesson
landvörður
í Skaftafelli
eflaust einkum til af því hversu stutt
er síðan farið var að hugsa um um-
hverfismál í víðu samhengi og fram
undir þetta hefur alls ekki verið litið
ó þetta sem einn málaflokk.
I bók sinni, Umhverfisrétti,
bendh Gunnar G. Schram m.a. á að
með þvi að setja öll umhverfismál
saman í eitt ráðuneyti, ráðuneyti
umhverfismála, væri tryggð miklu
betri heildarsýn og stefnumótun og
framkvæmd laga yrði markvissari
en nú er.
Það er vist óvinsælt að hvetja til
„útþenslu kerfisins", sama þótt
nauðsynlegt sé að tryggja faglegri
og betri stjóm enda rök Gunnars
einföld og auðskilin þeim sem af trú-
arástæðum eru ekki á móti fleiri
ráðuneytum. Lagt hefur verið fram
frumvarp á Alþingi um að sameina
yfirstjóm umhverfismála en það hef-
ur dagað þar uppi nolckrum sinnum
enda ekki forgangsmál á borð við lög
til að banna verkföll launþega.
Okkur sem höfum eitthvað fylgst
með náttúruvemd og öðrum um-
hverfismálum er ljóst að alltof hægt
miðar. Tilhneiging er til að láta fólk
komast upp með brot ó náttúm-
vemdarlögum og líta þau ekki
alvarlegum augum. Vissulega hefur
orðið gerbreyting á ýmsum viðhorf-
um fró því um 1970 þegar Laxárdeil-
an stóð yfir, en það er alls ekki nóg.
Stóraukin fræðsla og faglegri stjóm
þurfa að koma til, auk þess sem
tryggja þarf t.d. Náttúruvemdarráði
meira fjármagn til að sinna lög-
boðnum störfum.
Ingólfur Á. Jóhannesson.
Flesth munu geta verið sammóla
um að einhver mesta ógn, sem hefur
vofað jfir mannkyninu áratugum
saman, er hættan af kjamorkustyrj-
öld. Menn hafa verið að reyna að
gera sér einhverja hugmynd um
hvaða afleiðingar slík styrjöld hefði,
hversu margh lifðu hana af og
hversu lífvænlegt yrði ó jörðinni eft-
h slíkar hamfarh. Niðurstöður
flestra em þær að skuggalega horfði
ef þeh atburðh yrðu að veruleika,
jafhvel þótt byggt sé á mati hinna
allra bjartsýnustu. Ólíklegt er að
mannkynið hafi það af ef upp kemur
styrjöld, háð með kjamavopnum.
Þeh sem lifðu fyrstu lotuna af em
að flestra dómi verr setth en hinh,
sem færust í styrjöldinni sjálfri, því
að þeirra biðu margfaldar hörmung-
ar í vonlausri baráttu fyrh lífinu í
deyjandi heimi.
Efth því sem menn kynna sér nán-
ar hvað líklegast er að gerist eftir
kjamorkustyrjöld kemur betur og
betur í ljós að almannavamir kæmu
að litlum sem engum notum. Allar
tilraunh til lækninga eða hjúkmnar
em vonlausar með öllu. E.t.v. mætti
draga úr sárustu kvölum örfárra en
þá aðeins um takmarkaðan tíma.
Þótt menn græfu sig langt inn í fjöll-
in eða djúpt í jörð niður til að forðast
geislun yrði það aðeins til að draga
lifið örlítið á langinn og sennilega
yrðu slíkar róðstafanir aðeins fyrir
fóa útvalda. Efth því sem best verð-
ur séð yrði aðeins um lítinn frest að
ræða. Flestir dæju ótímabærum
dauða efth lengri eða skemmri
hörmungar. Áratugir ef ekki aldir
liðu áður en öll geislun hyrfi af yfh-
borði jarðar. Kjamorkuslysið í
Chemobyl sýnh í örsmækkaðri
mynd hvers má vænta ef háð yrði
styijöld með kjamavopnum og ætti
því að verða mönnum alvarleg
áminning.
Kjarnavopnum verði eytt
Af þessu ætti öllum að geta orðið
ljóst að kjamorkustyrjöld er at-
burður sem alls ekki má gerast.
Hún táknar endalok alls lífs ó jörð-
inni, a.m.k. mannsins og alha æðri
dýrategunda. Eina raunhæfa vömin
gegn svo válegum atburðum er sú
að eyða kjamavopnunum. Einnig
verður að eyða öllum hugmyndum
um að hægt verði að heyja „tak-
markað kjamorkustríð" því að
líkumar fyrir þvi að slík styijöld
breiðist út er meiri en svo að ó hana
sé hættandi. Líklegra er að þess
hóttar „áminning" leiddi til sjálfs-
KjaUaiinn
Þengilsson
læknir, Reykjavik
morðs en að sá sem ráðist væri á
léti sér segjast. Þótt alger útrýming
kjamavopna sé það eina sem heim-
inum má verða til bjargar og einnig
hitt að önnur slík eða verri verði
ekki smíðuð er því miður ekki svo
einfalt mál að framkvæma slíkar
vamh. Eigendur slíkra „kjörgripa",
sem kjamavopnin em, munu ekki
vera ýkja hrifhir af hugmyndinni um
að lóta þau af hendi eða eyða þeim
alveg fyrirvaralaust. Og þótt margh
vilji fara millileið og minnka við sig
vopnabúnaðinn í áföngum koma
fram herforingjar og stjómmála-
garpar, studdh auðmagni vopna-
framleiðenda, og segja að ekki sé
hægt að draga úr vígbúnaði, and-
stæðingurinn sé þegar kominn á
undan í hervæðingunni og ekki sé
nú annað vænna en bæta við nýjum
vopnum. Þessi röksemd hefur a.m.k.
verið mjög á oddinum hjá okkur á
yfirráðasvæði NATO og heyrist dög-
um oftar að forskoti andstæðing-
anna þurfi að ná og fjölga vígvélum.
Þar sem horfur em daufar á því
að risa- og kjamorkuveldin hætti að
sinni þrasi sinu um yfirburði and-
stæðingsins í vígbúnaði er nokkur
von bundin við það sem smáþjóðim-
ar hafa til málanna að leggja, ef þær
ná því að vinna saman. Með sam-
stöðu- og samtakamætti sínum gætu
þær e.t.v. breytt nokkm um hugarfar
og afetöðu risaveldanna og jafnvel
knúið þau áfram til samkomulags.
Hópur eins og Norðurlöndin sam-
einuð er mjög til umræðu um þessar
mundh og ágætir stjómmálaleið-
togar þaðan hafa komið á framfæri
hugmyndinni um kjamorkulaus
Norðurlönd. Má þar nefha hinn
merka forseta Finnlands, Kekkonen,
sem nú er nýlátinn. Og ávallt munu
menn minnast með vhðingu og þökk
hins ágætasta baráttumanns fyrir
friði í heiminum, Olofs Palme, for-
sætisráðherra Svíþjóðar, sem að
öllum líkindum lét lífið fyrir friðar-
hugsjón sína.
Líkast löðrungi á kinn
Það er auðvitað flestum ljóst að
sú aðgerð ein út af fyrir sig að hafa
engin kjamavopn á Norðurlöndum
leysir ekki allan vandann en hún
yrði stórt skref í rétta átt. Þessi lönd
njóta nokkurrar vhðingar og álits
umheimsins, þótt fámenn séu á
mælikvarða stórvelda, og gætu því
haft mikil áhrif á aðgerðh annarra
smáríkja að þau byndust svipuðum
samtökum. Það getur enginn einn
haft úrslitaáhrif en hver og einn
þarf að vinna með það fyrh augum
að allir geri eins. Það hefur án efa
verið líkast löðrungi á kinn þegar
fulltrúi Islands þvælist fyrh því á
ráðherrafundi að hugmyndin um
kjamavopnalaus Norðurlönd fái
sem skjótastan framgang. íslending-
ar em í heild frábitnir öllum styrj-
aldartilburðum og það væri
dauðasjmd og okkur til ævarandi
háðungar og skammar ef við yrðum
til þess að leggja stein í þá götu að
lífsnauðsynjamál næði fram að
ganga. Sú aðferð, sem er notuð til
að koma í veg fyrir að eitthvað kom-
ist í framkvæmd, en láta þó líta svo
út að viðkomandi sé ekki alfarið
andvígur því, er að bent er á að það
gangi of skammt eða, ef svo ber við
að horfa, að það gangi of langt.
Hvort heldur sem er nægh til að
vera á móti tillögunni. Fulltrúi vor
á ráðherrafundinum sagði að kjam-
orkulausa svæðið næði ekki nógu
langt í austur. Hann vildi hafa Kóla-
skaga með. Þess vegna væri ekki
hægt að greiða tillögunni skilyrðis-
laust atkvæði. Auðvitað er æskileg-
ast að kjamorkulaus svæði séu sem
allra stærst. Við gætum krafist að
það næði lengra til vesturs líka.
Okkur íslendingum er það vissulega
hollt að ekki séu geymd kjamavopn
á Grænlandi. Það stendur okkur nær
að heimta að það sé með á kjama-
vopnalausa svæðinu. Hefúr það
verið gert?
Annað sem vert er að minnast á í
sambandi við það að takist að firra
okkur atómstríði em samtök hlut-
lausra ríkja sem hafa unnið að
friðarmálum með miklum myndar-
brag. Starfeemi þeirra og raddir
almennings innan kjamorkuveld-
anna glæða einnig vonimar um að
það takist að útrýma kjamorkuvá.
Uggvænlegri em menn á borð við
Reagan Bandaríkjaforseta og hótan-
h hans sem ekki aðeins bera vott
um stráksskap og ábyrgðarleysi
heldur einnig um algera fyrirlitn-
ingu á lífinu á jörðinni.
Beita peningum og hervaldi
Meðal þeirra flokka, sem styðja
auðhyggjuna víðs vegar um heim,
er tilhneigingin til að vinna gegn
friðarhreyfingum mjög áberandi.
Auðhyggjan byggh tilveru sína og
gengi að vemlegu leyti ó hervaldi
og hefur það verið einkenni hennar
frá öndverðu. Og löngu áður en far-
ið var að skilgreina kapítalismann
sem sérstaka hagfræðistefnu hafa
auðstéttimar náð undirtökum í
þjóðfélögunum með því að beita fyr-
ir sig peningum og hervaldi. I krafti
þessa hafa þær stjómað bæði á and-
lega og veraldlega sviðinu því
jafiivel kirkjan laut þessum öflum
til fullnustu þótt hún sé sums staðar
að rífa sig undan þeim núna.
Niðurstaða þessara hugleiðinga er
sú að mesta hættan, ægilegasti vá-
gesturinn, sem mannkynið á við að
stríða um þessar mundh, sé hin al-
þjóðlega auðhyggja sem tryggh völd
sín með hemaði og veitir gæðingum
sínum ofeagróða, m.a. með her-
gagnaframleiðslu og auknum víg-
búnaði er margfaldar hættuna á
kjamorkustyrjöld og endalokum
mannkyns. Hérlendis er Sjálfetæðis-
flokkurinn helsti fulltrúi auðhyggj-
unnar og hefur hann í mörgu sýnt
fjandskap sinn til þeirra hreyfinga
sem berjast fyrh friði eða vilja leggja
sitt af mörkum til að draga úr kjam-
orkuvá.
Guðsteinn Þengilsson
„Þótt menn græfu sig langt inn í fjöllin
eða djúpt í jörð niður til að forðast geislun
yrði það aðeins til að draga lífið örlítið á
langinn og sennilega yrðu slíkar ráðstaf-
anir aðeins fyrir fáa útvalda.“