Dagblaðið Vísir - DV - 03.12.1987, Síða 18

18
FIMMTUDAGUR 3. DESEMBER 1987.
Merming
Fýrir mer er
lífið ferðalag
Rætt við Matthías Johannessen um Sól á heimsenda
Sól á heimsenda eftir Matthías
Johannessen er Ijóöræn frásögn
sem gerist í hugarheimi einnar per-
sónu bókarinnar. Rammi frásagn-
arinnar er ferðalag hans, hennar
og drengsins til Portúgal í ágúst
1985, en sagan gerist í tímaleysi
hugleiðinga hans og minninga, þar
fléttast saman minningar frá ýms-
um ferðalögum þar sem tími og
staður skipta ekki lengur máli.
- Er þetta að einhverju leyti sjálfs-
ævisaga, Matthías?
- Ég er þeirra skoðunar að engin
bók sé þannig að hún sé ekki að
einhverjum hætti um þann sem
skrifar hana. Því eldri sem ég verö
og því fleiri bækur sem ég les því
skemmtilegra finnst mér þegar ég
finn að verkið er að einhverju leyti
tengt reynslu og minningum höf-
undarins. Ég vona að það sé eitt-
hvað af minni reynslu og
minningum í þessari bók eins og
öðru sem ég hef skrifað. í Bræðrun-
um Karamazov segir einhvers
staðar að minningin sé verðmæt-
ust, ég er sammála því. Þær bækur
sem skipta mig máli sem skáld-
skapur eru verk sem eru reist á
tilfmningu sem er höfundinum eig-
inleg og reynslu og minningum
sem geta staðiö sem algild skírskot-
un. Þannig er þessi bók á engan
hátt sjálfsævisaga en ég vona að
hún hafi jarðsamband með þeim
hætti sem ég hef nefnt. Annars
hefur verið skrifað um allt milli
himins og jarðar. Ég hef til aö
mynda engan sérstakan áhuga á
því að skrifa um þjóðfélagið sem
slíkt en ég hef þeim mun meiri
áhuga á einstaklingnum í umhverfi
sínu. Og þá skiptir mig engu inn í
hvaða umhverfi hann er skrifaður
heldur hvernig hann lifir þar og
Bókmenntaviðtal
Lilja Gunnarsdóttir
hugsar og hvernig hann finnur til.
Ford Maddox Ford segir í sinni eft-
irminnilegu skáldsögu Góða
hermanninum að hann hafi engar
sérstakar mætur á þjóðfélaginu,
það verði bara að tímgast eins og
kanínur. En maðurinn hefur mikil-
vægara hlutverki. að gegna en
kartínan og þess vegna hef ég áhuga
á honum og á samskiptum fólks í
þjóðfélaginu.
- Hvað um stíiinn á sögunni?
Varstu undir áhrifum frá einhverj-
um ákveðnum höfundi eða ein-
hverri ákveðinni bók þegar þú
skrifaðir hana?
- Það er ljóðskáld sem skrifar
þessa bók en hún er saga í óbundnu
máli og þess vegna verður stíllinn
aö lúta því lögmáli. Ég hef núorðið
mestan áhuga á stíl og andrúmi í
skáldverkum og á því hvernig ein-
staklingurinn ieitar að verðmæt-
um í sjálfum sér og umhverfi sínu.
Það er ekki síst mikilvægt nú á
dögum hamslausrar, tillitslausrar
og hávaðasamrar fjölmiðlunar. í
staö þess að leita að verðmætum í
sjálfum sér finnst mér allt of marg-
ir vera allt of mikið með hugann
við annað fólk og framapot þess.
En hvað varðar bækur þá er ekki
til nein ein bók, þær eru eins marg-
ar og lesendurnir. Bandaríska
skáldið og heimspekingurinn
Emerson sagði einhverju sinni að
bókasafn væri herbergi með mörg-
um vofum og að þær færu á stjá
þegar við vitjuðum þeirra. Án þess
að mig langi til að verða einhver
talsmaður draugagangs í bók-
menntum vona ég að þessi litla
saga mín geti kallað fram misjafna
reynslu ólíkra lesenda. Það gerir
lífið sjálft. - Þaö er tímaleysi í þess-
ari sögu, hún er ekki sjálfsævisaga,
ekki ferðasaga og kannski ekki
heldur skáldsaga í venjulegum
skilningi enda hef ég ekki metnað
til þess en þetta er saga með sínum
hætti, sínum forsendum og sínum
lögmálum. Eins konar súputening-
ur þar sem hráefnið er óþekkjan-
legt en nothæft sem skáldskapur.
Súputeningurinn er lítill þó aö hrá-
efnið sé stórt. Þannig verður
skáldskapur til úr lífinú sjálfu.
Mörgum árum og margvíslegri
reynslu er þjappað saman inn í
andartak, eina setningu. Skáld-
skapur er unninn úr því sem er
áleitiö þegar annað hefur gleymst.
í upphafi sögunnar segir.
„Þau voru orðin svo vön þessum
athugasemdum drengsins að hann
var hættur að muna hvenær þær
voru gerðar enda var enginn tími
til þegar þau voru á ferðalögum
saman, hann var löngu þurrkaður
út og það sem var verður og það
sem verður var án þess hann leiddi
hugann að því eða velti því fyrir
sér með nokkrum hæti. Og hann
Matthías Johannessen. Ljósm. ÓI.K.M.
naut þess að losna við tímann og
upplifa líf sitt í einni andrá, að
upplifa alla reynslu sem eina
reynslu, hvert atvik sem eitt atvik
og hverja athugasemd sem eina
ljósrák á svörtum myrkrum
himni.“
Fyrir mér er lífið ferðalag. Það
er því ekki út í bláinn þegar ég
raða persónum inn í slíka umgjörð.
En af sögum sem ég hef lesið á
undanförnum misserum þá get ég
nefnt tvær erlendar skáldsögur
sem hafa komið mér skemmtilega
á óvart og vakið með mér gleði
þótt það sé þverstæða því aö þær
fjalla báðar um sorg og dapurlegt
umhverfi persónanna. En lífið er
nú einu sinni reist á þverstæðum.
Það er í andstæðunum sem allt
verður til. En þessar sorglegu bæk-
ur hafa fyllt mig bjartsýni vegna
stíls og andrúms og bókmenntalegs
metnaöar. Önnur heitir Accidental
Tourist og er eftir bandarísku
skáldkonuna Anne Tyler. Hún
fjaliar um hjón sem glata hvort
öðru þegar þau missa ungan son
sinn. Hin er einnig bandarísk, Iron-
weed eftir William Kennedy. Hún
fjallar um utangarðsmenn í Al-
bany, höfuðborg New York ríkis.
Stíll og andrúm þessarar sögu er
óborganlegt og ég hef spurt sjálfan
mig hvernig í ósköpunum við höf-
um getað farið á mis við svona
listaverk hér á íslandi. Þetta eru
engir doðrantar enda þykja mér
skáldsögur orðið betri því styttri
sem þær eru. Því nær sem þær eru
kröfum ljóðsins um knappt form.
LG
Brúsir húmlóin yfir
Baldur Öskarsson:
Döggskál í höndum.
Ljóðhús 1987, 56 bls.
Þetta mun vera 7. ljóðabók Baldurs
á tuttugu árum og eru það merkileg-
ar bækur, enda mikils metnar af
þeim sem til þekkja. En ég hef grun
um þeir séu helsti fáir.
Hér eru tæplega þrjátíu frumort
ljóð og sjö þýdd, þar af fjögur kín-
versk fornkvæði, þýdd úr ensku.
í frumortu ljóðunum er nokkuð
vísað til skálda, einkum Ezra Pound
í lengsta ljóðinu. Hér ber þó meira á
tónskáldum; Bach, Brahms og De-
bussy, og mest á listmálurum, sér-
staklega frá árunum milli stríða;
Paul Klee, Kandinsky og surreahst-
arnir Max Ernst og René Magritte.
Ég held að þessi nöfn megi taka sem
vísbendingu um ljóðin. Einstakir
hlutar þeirra raðast saman, ekki eft-
ir rökhugsun heldur heildarsam-
ræmi eins og í tónverki eða málverki,
og þar er einkum höfðað til form-
skynjunar lesenda á hljóm orðanna
og myndir, hverdagslegt umhverfi
er skynjað á sérstæðan hátt. Tiltölu-
lega einfalt dæmi er hér á eftir;
tilsýndar minnir bátur á siglingu á
andlit, form bátsskrokksins er eins
og á þykkri neðrivör, seglin eru hvít,
þá má nota orðið tannhvít um þau
til að styrkja líkinguna, rökkvaður
himinninn minnir á dökkt hár, aug-
un eru í skugga.
Innsigling
Bátur eins og blóðrík vör
tannhvít segl og vísar ör
augnskær í kvíar nætur
brúsir húmlóin yfir
Annað ljóð byggir á hinni alkunnu
prédikun: „Ef allir menn væru orðn-
ir að einum manni, og allir steinar
Bókmeimtir
Örn Ólafsson
að einum steini, öll fjöl! að einu fjalli,
og hinn mikli maður velti svo hinum
mikla steini upp fjallið mikla og fram
af bjargi, ja þá yrði nú mikill skell-
ur, mínir bræður." Þetta ljóð er ekki
myndrænt - nema þá í uppsetningu
textans. Þaö má því kalla vitrænt,
en varla er hægt að segja að það
höföi til rökhugsunar, frekar aö það
gangi fram af henni. Þetta er svipaö
mótsögn, paradox, líkt og sést hefur
frá zen-búddistum. Þá er spurningin
hvað gerist í vitund manns þegar
hann lætur þetta orka á sig:
„Ef allir menn“
steinn
maður
fiall
fjall
maður
steinn
(Að hætti René Magritte)
steinn
maður
fjall
kertaljós
Lítum nú á ljóð með tónskáldi þar
sem byggt er á alkunnri líkingu um
tónlist:
Hvað sagði Brahms?
Stattu mér nær
Ég, hafmaður í kjólfótum, stilhr
öldunnar, skipa
Auðmýkt
en er vindsvalir tónar hörpunnar
ýfar hafflötinn
tekur undir í djúpinu
Heyrðir þú kufungsþeytarann?
-Nei-
Hjarta
til þess eins
að skína tunglið inn
Musterið hvíta
klettaeyja
alda
Og j ötnar j ötnar stíga að hafi niður
Það virðist svo sem hljómsveitar-
stjómandi tali, hann er klæddur
kjólfótum, skipar fyrir og stillir saman
hljómana - eftir fyrirsögn Brahms.
Laglína, sem flutt er af einu hljóð-
færi, endurómar í allri hljómsveitinni,
eins og oft gerist í hljómsveitarverk-
um. Lesendur geta skynjað hljómlist-
ina, m.a. í þessum línum þar sem
þríliðir skiptast á við tvíliði og kalla á
hægán lestur svo hljómur oröanna
nýtur sín: „en er vindsvalir tónar
hörpunnar ýfa hafílötinn/tekur undir
í djúpinu".
Þetta hljómlistartal er fyrrihluta
ljóðsins og saman við það blandast
hugrenningar um hafið, enda er oft
talað um hljómlist með líkingum við
hafið, öldugang, brim, þunga undir-
öldu o.s.frv. Hér stillir hafmaður
ölduna, svalur vindur ýfir hafflötinn,
þá tekur undir í djúpinu. Sameiginlegt
báðum þessum sviðum, hljómlist og
hafinu, er maður sem þeytir kufung
eins og lúður. Hann er kunnur af forn-
um myndum, grískum og rómversk-
um, svo nú erum við jafnframt komin
aftur í goðsagnafortíð við Miðjarðar-
hafiö. Hvítt musteri á klettaeyju,
jötnar ganga að hafinu. Það fer varla
á milli mála að komið er inn í heim
Odysseifskviðu. Aftur er talað til þess
sem var ávarpaður í fyrstu línu. Þá
var hann eða hún beðin um nærveru,
um að skynja með talandanum þessa
fegurð og menningarleifö frá Hómer
Baldur Oskarsson.
til Brahms. En þessi önnur persóna
heyrir ekki kufungsþeytarann, skynj-
ar þetta ekki, hjarta hennar er þá ekki
sæti tilfmninga heldur eyðilegt, tómt
musteri, hvítt í tunglskininu.
Við skulum vona að lesendur þessa
taki betur þessum sérkennilegu og
vönduðu ljóðum.