Dagblaðið Vísir - DV - 19.12.1990, Blaðsíða 12

12
MIÐVIKUDAGUR 19. DESEMBER 1990.
Menning
Þrjátíu og sjö þúsund
nálar í heystakki
Til eru þeir sem ekki telja minni skáldsög-
nr en þriggja binda boðlegar. Þannig sögur
eru hættar að koma út og þvi verða menn
nú að láta sér nægja bunka af framlengdum
smásögum til að fá lesefni sem endist meira
en einn dag.
En það er líka hægt að taka boði Arnar og
Örlygs og líta í íslensku alfræðiorðabókina.
Það er væn bók með ríflega átján hundruð
blaösíðum í þremur bindum og er óefað metn-
aðarfyllsta útgáfa á íslandi hin síðari ár.
Seniúlega er best að viðurkenna strax að
líkingin við þriggja binda skáldsögu er mark-
laus þó tflfinningin við að handleika doðrant-
ana sé ekki ólík í fyrstu. Persónumar eru að
sönnu margar í alfræðinni en söguþráðurinn
ekki að sama skapi merkflegur.
Heimurinn hlutaður sundur
Hér er veruleikinn hlutaður sundur eftir
orðum eins og vera ber. í íslensku alfræði-
orðabókinni er boðiö upp á 37 þúsund upp-
flettiorð að viðbættum 4500 myndskreyting-
um. Af þessum tölum einum má vera ljóst
að þetta er alvöruverk á sínu sviði.
Það þarf heldur ekki að fara í grafgötur
um að fleira er tfl í þessum heimi en þaö sem
rúmast á átján hundruð blaðsíðum. Alfræöi-
oröabækur standa og falla með hvemig tek-
ist hefur tfl með valið á staöreyndunum sem
fá inni. í þessari bók er byggt á gmnni frá
dönsku alfræðiorðabókinni Fakta frá árinu
1988 að viðbættu töluverðu af séríslensku
efni.
í raun og veru þurfa menn að nota
orðabækur af þessu tagi sem öðm í nokkurn
tíma áður en hægt er að segja eitthvað af
viti um kosti þeirra. Það er fyrst við almenna
notkun sem það kemur í ljós hvort alfræði-
bók flytur þær staðreyndir sem einhverju
máli skipta eða hvort hún er uppfull af einsk-
isnýtum sparðatíningi.
Vinsælir listmálarar
Eftir að hafa setið með verkið fyrir framan
sig nokkra dagparta er fátt út á val efnis-
atriða að setja. Þó verður það að teljast und-
arlegt hve margra litt- eða óþekktra íslenskra
listamanna er getið en fjölmargir þekktir
menn fá þar ekki inni.
Þetta verður mest áberandi effjöldi listmál-
ara er borinn saman við menn sem eru eða
hafa verið áberandi í íslensku atvinnulífi.
Sennilega stafar þetta af því að athafna-
mennirnir tilheyra ekki afmörkuðu sérsviði.
Hinar fógm listir eiga hins vegar sína full-
trúa í hópnum sem vann að gerð bókarinnar.
Það er auðvitað ekki galli að geta gengið
aö æviatriðum fjölda listamanna vísum í
Alfræðiorðabókinni en verra að þurfa að
leita að upplýsingum um hina í öðrum upp-
sláttarritum.
Skrifuð á skýru máli
í inngangi, sem Örlygur Hálfdanarson út-
gefandi ritar, leggur hann áherslu á nauösyn
þess aö fá bók af þessu tagi á íslensku ein-
mitt vegna tungumálsins sjálfs. Hann full-
yrðir að „hér sé í fyrsta sinn verið að hugsa
á íslensku á markvissan hátt um mjög marg-
ar greinar þekkingar og miðla vitneskju um
þær Ijóst og aðgengilega til lærðra og leikra“.
í alfræðiorðabók er ekki síður mikflvægt
að vel takist tfl í þessu efrú en með sjálft
valið á staðreyndunum. Og það verður að
segjast eins og er að efni bókarinnar er auð-
skilið og skrifað á einfoldu og skýru máh.
Flóknustu fræðin verða þó aldrei einfóld.
í bókinni á þetta einkum við um stærðfræði
og eðlisfræði en það verður að skrifast á
reikning skaparans fyrst hann vildi hafa
heiminn svona flókinn.
Kynning á nýyrðum og samræming á eldri
hugtökum var eitt af verkefnunum sem höf-
undar bókarinnar settu sér. Oröið bjúgverp-
ill er hér óhikað notað um „boomerang" en
önnur heiti íslenskuð eins og „fonk“ um
amerísku tónlistarstefnuna „funk“ svo valin
séu tvö dæmi úr ólíkum áttum. „Kjama-
vopnaherstj ómarstefna' ‘ verður þó ekki tahð
Örlygur Hálfdanarson, útgefandi íslensku
alfræðiorðabókarinnar, ásamt Dóru Haf-
steinsdóttur og Sigrúnu Harðardóttur rit-
stjórum.
Bókmenntir
Gísli Kristjánsson
með liprastu nýyrðum.
Raunar er engin leið að sjá í fljótu bragði
hvaða orð birtast hér í fyrsta sinn og hver
hafa verið á sveimi áður. Þetta á bæði við
um hugtök í sérhæfðum fræðigreinum og
eins heiti á plöntum og dýmm. Með nöfnum
úr ríki náttúrunnar eru latnesku nöfnin lát-
in fylgja með þannig að það ætti ekki að
valda raghngi þótt nýtt nafn sé notað.
Hófsemi i dómum
Enn ein krafa sem gerð er til alfræðiorða-
bóka er að þær séu hlutlausar. Einnig þama
hefur í flestum tflvikum tekist vel til. Auð-
veldast er að fara út af sporinu þegar stjóm-
málastefnur eða umdeildir menn eiga í lúut.
Ég fann þó ekki dæmi um víxlspor af þessu
tagi. Um kommúnisma er t.d. sagt að „Marx
notaði hugtakið kommúnismi til að lýsa því
fyrirmyndarþjóðfélagi sem hann taldi að
myndi leysa kapítahska þjóðfélagsskipan af
hólmi“. Engin orð falla um hvernig læri-
sveinunum hefur tekist til með framkvæmd-
ina enda er það grundvaflarregla í uppslátt-
arritum að láta stefnuna lýsa sér sjáífa en
aðrir verða að álykta um afleiðingamar.
Markaður fyrir mannvit?
Fyrir nokkram dögum var Einar Kárason,
formaður Rithöfundasambands íslands,
granaður um að hafa kallað bækur „mark-
aðsvöru" í útvarpi. Menningarvitum létti
þegar sakleysi formannsins sannaðist en
samt eru bækurnar varningur á markaði.
Ein forvitnilegasta spurningin sem vaknar
við útgáfu íslensku alfræðiorðabókarinnar
er einmitt hvort markaður reynist vera fyrir
svo dýrt verk.
Hún er boðin á tæpar 40 þúsund krónur á
tilboðsverði en á annars að kosta vel á
fimmta tuginn. Þetta eru miklir peningar
fyrir bók þótt eiguleg sé. Útgefandinn hefur
vissulega unnið fyrir því að verkið seljist og
vel má vera að það gerist enda er í útgáfunni
fjárfesting sem endist í það minnsta til alda-
móta.
Frágangur er mjög góður og bókin álitleg
að fletta henni.
íslenska alfræðiorðabókin
Ritstjórar: Dóra Hafsteinsdóttir og Sigrún Harðar-
dóttir
Útgefandi: örn og Örlygur
1823 blaðsíður
Bók þrangin Ijóðrænu myndmáli
Þessi bók geymir sex smásögur á um 160
síðum. Ein þeirra er sýnu lengst, 67 bls., og
greinist í fjóra kafla, hinar era á bilinu 10-20
bls. Allar gerast sögumar í sveit og mér ligg-
ur við að segja að sú sveit sé ævinlega aðal-
persónan. Magnaðar lýsingar beinast fyrst
og fremst að því að gera hana lifandið fyrir
lesendum en í hverri sögu er líka áberandi
sögumaður sem talar í 1. persónu. Um hann
skiptir sögunum annars nokkuð í tvö hom.
í lengstu sögunni og tveimur öðram segir
ungur strákur frá dagsins önn á sveitabæ.
Hann gengst mikið upp í að vera maður með
mönnum, þ.e. tileinka sér verklag og viðhorf
hinna fullorðnu, forðast allt bamalegt. Einna
mikilvægast er að stelast tfl aö skjóta, veiöa
fisk og sýna að maður kunni aö fara með
dráttarvél. En víða kemur fram togstreitan
milh bamseðlis annars vegar en hlutverks
fullorðins hins vegar, strákur hefur tófu fyr-
ir leynilegt gæludýr og saknar kálfs (bls.
61): „Auðvitað er asnalegt að finnast gott að
láta sjúga á sér puttana. En það er kosturinn
við kálfa að í hausnum á þeim er ekkert
nema eðlið." Stráknum í lengstu sögunni er
trúað fyrir því að halda músunum niðri og
þá birtist best metnaður hans í afbrýðisemi
gagnvart kettinum, hugvitssamlegum veiöi-
brellum og verkun skinna af músunum.
Drengurinn er mjög viðkvæmur fyrir áhti
fullorðna fólksins á sér og tileinkar sér
heypidóma þess gegn Reykvlkingum, „sym-
fóníugargi í útvarpinu“, sumarbústaðafólki,
hestamönnum o.fl.þ.h. Og þetta veröur eink-
ar lifandi í stílnum því að auðvitað talar
bamið fullorðinslega. Málfarið er mjög auð-
ugt og blæbrigðaríkt og þetta verður marg-
brotin og eftirminnileg mynd því að undir
öllu kyndir einmanaleg barátta drengsins við
óviðráðanleg verkefni. Þar má aldrei slaka
Sigfús Bjartmarsson.
Bókmenntir
örn Ólafsson
á, kostar lífið ef barnið hagar sér eins og
bam.
Heimferð
í þremur sagnanna er sögumaöur fullorð-
inn. Hann virðist ellihramur í Vargakallið,
sem snýst um að skjóta fugla, botnlaus dráps-
fýsn er helsta lífsmarkið með manninum.
En dauðinn er hvarvetna nálægur 1 þessum
sögum, einkum þó þeirri fyrstu og síöustu.
Lokasagan hverfur alveg frá þeim raúnsæis-
blæ sem ella ríkir að mestu í sögunum og
fyrsta sagan, Heim, hvarflar á mörkunum.
Hún segir frá ferð uppkomins manns til
uppranastaðar síns. Sagan hefst uppi á fjalli
og ferðin er örðug en þegar maðurinn er
kominn í sjálfheldu, birtist allt í einu maður
á báti til að ferja hann yfir á aöra strönd.
Með honum í bátnum er hundur, minkabani
mikfll. Auðvitað er ekkert eðlilegra í íslensku
landslagi en maður með hund. En þessi mað-
ur birtist svo óvænt og er svo óforvitinn og
óræðinn, að lesanda dettur í hug Karon, sem
ferjaði dauða til heljar í grískum goðsögum,
þar var líka varðhundur mikill. Enda virðist
sögumaður á leið til dauðans. Hér er ekkert
ótvírætt um túlkun og það gerir söguna sér-
lega heillandi því að hún er í senn rótföst í
íslenskum jarðvegi og þrangin örlagamætti
goðsögu. Sama gildir um slðustu söguna, þar
gætum við veriö á ferð, ýmist upp sjávar-
hamra á íslandi eða fjalliö í Hreinsunareldi
Dante.
Maðurinn í „Heim" kemur loks að eyði-
býh sem hann þekkir svo vel að það er greini-
lega bemskuheimih hans. Enda era þar svip-
ir að fagna honum, högg heyrist úr mann-
lausum kjallara, o.fl.þ.h. Allt er hér eyðing-
unni undirorpið og sú tilfinning birtist þétt
í mynd sem hann finnur (bls. 17): „Milli flétt-
anna var ekkert aö sjá lengur nema strik,
punkta og örsmáar eyður og titraði saman
líkt og sjónvarpsdraugur. ‘ ‘
Að því er virðist tfl að bjarga álft frá eyðing-
unni fer maðurinn að skjóta svartbak (bls.
16):
til hliðar og neðan við hausinn svo inn-
volsdrullan stóð fetið aftur úr honum
þegar hann lenti [... ] Þegar ég leit upp
fann álftin augun í mér eins og skot,
reigði sig við og gargaði, barði vængjun-
um og rótaði í slýinu og ísnálunum og
gular glyrnurnar stóðu af sljóleik og
fólsku.
Lýsingin er dæmigerð fyrir bókina, sýnir
mikið næmi fyrir umhverfinu og ferska
skynjun. Annars er þetta eins og samið í
andstöðu við rómantísk Ijóðin sem við lærð-
um í skólanum, „ljúfan heyrði ég svanasöng
á heiði“. Þetta er í samræmi við líf fólksins
sem lýst er, enda hugsar strákur á dráttar-
véhnni (bls. 90): „Ég held að orðið fjallahring-
ur sé fundið upp af manni sem var orðinn
leiður á því að snúa.“ Þessi andrómantík er
kannski meginstrengurinn í hugblæ bókar-
innar en hann er þá margþættur, tregi er
einnig áberandi. Mikilvægast er þó hve
þrungin bókin er ljóðrænu myndmáli og sér-
kennilegum líkingum sem markvisst skapa
henni þennan hugblæ. Dæmi finnum við
þegar á fyrstu bls.:
Færiö var fint og marraði undir fæti eins
og molað gler. Það er vatnslykt í lofti, og
varasöm hláka, því uppi í hvítum leynum
giljanna lá myrkrið örugglega í dyngjum
og beið.
Líkingamar sýna inn í huga mælanda.
Ætla mætti að hann væri vanari að ganga á
glerbrotum en snjó en fremur mun þó líking-
in falhn til þess aö skapa lesendum óhug.
Einnig hitt að myrkrinu er ekki bara líkt við
snjódyngjur heldur er eins og það liggi í
launsátri fyrir vegfarendum. Þetta sýnir
óhug og kvíða ferðalangsins. M.a. vegna þess
hve virkur stíflinn er á þennan hátt finnst
mér þetta ein magnaðasta bók sem ég hef
lengi lesið.
Mýrarenglarnlr falla
Smásögur
Eftir Sigfús Bjartmarsson.
MM 1990, 169 bls.