Dagblaðið Vísir - DV - 11.07.1991, Blaðsíða 14

l-f'
FIMMTUDAGUR 11. JÚLÍ1991.
Útgáfufélag: FRJÁLS FJÖLMIÐLUN HF.
Stjórnarformaður og útgáfustjóri: SVEINN R. EYJÓLFSSON
Framkvæmdastjóri og útgáfustjóri: HÖRÐUR EINARSSON
Ritstjórar: JÓNAS KRISTJÁNSSON og ELLERT B. SCHRAM
Aðstoðarritstjórar: HAUKUR HELGASON og ELlAS SNÆLAND JÓNSSON
Fréttastjóri: JÓNAS HARALDSSON
Auglýsingastjórar: PÁLL STEFÁNSSON og INGÓLFUR P. STEINSSON
Ritstjórn, skrifstofur, auglýsingar, smáauglýsingar, blaðaafgreiðsla, áskrift,
ÞVERHOLTI 11,105 RVlK, SlMI (91 )27022 - FAX: (91 )27079
Setning, umbrot, mynda- og plötugerð:
PRENTSMIÐJA FRJÁLSRAR FJÖLMIÐLUNAR HF„ ÞVERHOLTI 11
Prentun: ÁRVAKUR HF. - Áskriftarverð á mánuði 1100 kr.
Verð i lausasölu virka daga 105 kr. - Helgarblað 130 kr.
Árbær í Atlantshafi
Við höfum svigrúm til að mæta afiarýrnun í sjávarút-
vegi og öðrum erfiðleikum, sem steðja að efnahag og
fjárhag þjóðarinnar um þessar mundir. Við þurfum
bara að sætta okkur við tilhugsunina um, að sviptingar
af slíku tagi kosta töluverða röskun á búsetu og atvinnu.
Þar sem fiskveiðar eru í eldlínu þessara vandræða,
er ljóst, að ekki verður unnt að leggja á þær meiri byrð-
ar næstu árin. Þvert á móti verður að gera þeim kleift
að laga sig að þrengri aðstæðum. Til dæmis geta þær
ekki lengur staðið undir núverandi smábyggðastefnu.
Treysta má stöðu fiskveiða með því að hna hömlur
á útflutningi á ferskfiski. Nú er reynt að halda slíkum
útflutningi í skefjum með skömmtun leyfa og með refsi-
frádrætti á veiðikvóta. Þetta stríðir gegn efnahagslög-
máhnu um mestan afrakstur af minnstri fyrirhöfn.
Ennfremur má auka framleiðni 1 fiskveiðum með því
að fækka skipum. Það gerist á sjálfvirkan hátt með því
að draga úr hömlum á sölu aflakvóta, svo að útgerðir,
skipstjórnarmenn og sjómenn geti keypt nægan kvóta
til að gera út beztu skipin, en öðrum sé lagt.
Með útflutningsfrelsi og kvótasölufrelsi er tiltölulega
auðvelt að búa til heilbrigðan ramma utan um fiskveið-
ar. Ekki þarf peninga úr vösum skattgreiðenda, heldur
bara afnema nokkrar reglur, sem hamla gegn, að við
getum notað okkur breytta tækni og viðskiptahætti.
Erfiðara verður að eiga við fiskvinnsluna, því að
umtalsverður hluti hennar er orðinn óþarfur. Sumpart
er frystingin að flytjast út á sjó, sumpart að leggjast
niður og sumpart að færast yfir í neytendaumbúðir.
Óhjákvæmilegt er, að þessu fylgi mikil röskun.
Hingað til hefur það verið opinber ríkistrú og þjóðar-
trú, að búseta og atvinnuhættir skyldu vera í einhverju
fyrra ástandi, eins konar Árbæjarsafn í Atlantshafi.
Efnahagsvandræði þjóðarinnar stafa miklu meira af,
þessum trúarbrögðum en af samdrætti í þorskafla.
í niðurgreiðslum, uppbótum, styrkjum og innflutn-
ingsbanni eru brenndir 15-20 mihjarðar króna á ári í
landbúnaði. Á síðustu árum hafa slíkar aðgerðir skotið
rótum í sjávarútvegi og munu hafa hhðstæða bölvun í
för með sér, ef ekki verður gripið strax í taumana.
Smábyggðastefna er hornsteinn trúarbragðanna. í
krafti hennar hefur verið raðað á ströndina hafnar-
mannvirkjum og vinnslustöðvum, sem nýtast ekki nema
að litlum hluta. Þessi sjávarpláss, vinnslustöðvar þeirra
og þjónustufyrirtæki ramba nú á barmi gjaldþrots.
Engir peningar eru til að leysa þennan vanda. Tíma-
bili stjórnlausrar skuldasöfnunar er lokið. Th mála-
mynda verður slett nokkrum hundruðum milljóna hér
og þar, svo sem í fiskeldi og loðnubræðslur, en vandræð-
in munu samt aukast. Aðstoðin verður til einskis.
Þjóðin verður að horfast í augu við, að ísland er ekk-
ert Árbæjarsafn, sem hægt er að frysta í einhverju fyrra
ástandi. Búseta og atvinnuhættir verða að fá að raskast
með eðlhegum hætti, svo að við getum fylgt öðrum þjóð-
um eftir á vegi þeirra th velmegunar og farsældar.
Svo vel vill th, að hugljómun á þessu sviði býr yfir
tvöfóldum ávinningi. Annars vegar sparar hún stórfé
og hindrar skuldasöfnun og skattahækkun. Hins vegar
gerir hún sjávarútveginn í hehd og aðra mikilvæga at-
vinnuvegi færa um að lifa góðu lífi í nýju umhverfi.
Öh efnahagsvandræði hðandi stundar munu hverfa
eins og dögg fyrir sólu, ef þjóðin og valdið sætta sig við,
að röskun sé ekki bara nauðsynleg, heldur líka æskheg.
Jónas Kristjánsson
hefur reynsla milljóna kynslóða þurrkast út i hvert sinn er barnungi fæðist í heiminn?"
Hvar er reynsla
kynslóðanna?
Einu sinni var svolítið spendýr
að ráfa um Klettafjöllin í Ameríku.
Það var ekki ósvipað litlu nagdýri
en tennurnar voru 44, og alls ólíkar
tönnum nagdýra. Þetta var heldur
ekki nagdýr heldur augljóslega
prímati og í einhverjum galsa hafa
vísindamenn gefiö honum nafnið
Purgatorius. Purgatorius litli mátti
sín ekki mikils á þessum árum.
Hann hefur vafalítið forðast að
vera á ferli nema á nóttunni þegar
hann var í friði fyrir rándýrum sem
fannst hann mátulegur aukabiti
fyrir háttinn.
Þetta litla og umkomulausa dýr var
aö snuðra um Klettafjöllin fyrir 65
milljónum ára, um það leyti sem
skriðdýrin miklu voru búin að lifa
sitt fegursta og hin stærri meðal
þeirra útdauð. En við skulum ekki
gera htið úr þessu dýri. Þótt Purga-
torius væri ekki mikill fyrir mann
að sjá og mætti sín lítils í heimi
risanna átti fyrir honum að liggja að
verða ættfaðir og ættmóðir tegundar
sem í ármilljónanna rás varð herra
jarðarinnar. Purgatorius er elsti prí-
matinn sem enn hefur fundist.
Þrír aðalflokkar
Hvaða skepnur eru prímatar?
Það eru hálfapar, apar, mannapar
og menn. Þessi skipting er ættuð
alla leið frá sjálfum Linné, sem
flokkaði dýr og jurtir eftir skyld-
leika. Hann skipaði öllum dýrum í
þijá aðalflokka og kallaði þá á lat-
ínu Primates, Secundae og Tertiae,
hina fyrstu, aðra og þriðju. í fyrsta
flokknum voru menn og apar, og
voru hálfaparnir þar taldir með,
og svo leðurblökur sem dýrafræð-
ingar hröktu úr þessum fríða hópi
á öldinni sem leiö.
Ekki verður með nokkurri vissu
sagt hvort þessi hth prímati er for-
faðir ahra þeirra tegunda prímata
sem til hafa verið og þar með allra
núlifandi tegunda þeirra. Við lok
krítartímans er hann kominn til
sögunnar og meðan ekki flnnast
frændur hans á sama tímaskeiði
telst hann nánasti ættingi okkar á
þeim dögum. Hann er einn í hópi
þeirra uppburðarlausu dýra sem ht-
ið bar á meöan risar leðjunnar og
hitans réöu lögum og lofum. Þessi
feimnu dýr áttu þó eftir að nýta sér
þurrlendið á fyrstu ármflljónum
tertier-tímans og dreifast um alla
jörðina. Það eru spendýrin.
Fyrstu skrefin
Af Purgatorius fara sem sagt ekki
Kjallajinn
Haraldur Ólafsson
dósent
miklar sögur, en fyrir um það bil
45 milljónum ára fer ættingjum
hans að fjölga og fram á sjónarsvið-
ið koma prímatar, stærri og kröft-
ugri en hann, en það er þó fyrst á
hinum svonefnda míósen-tíma, þ.e.
á tímabihnu frá því fyrir 20-7 millj-
ónum ára, að stórir og sterklegir
prímatar láta til sín taka og er þar
ef til vill um að ræða beina forfeður
mannapa og manna. Homo er að
feta fyrstu skrefin á þeirri braut
sem liggur til nútímamannsins,
okkar sem af miklu yfirlæti köllum
okkur hina vitibornu menn. (Sagan
segir að þegar Linné fór að velta
fyrir sér hvaða nafn ætti að gefa
tegundinni Homo hafi hann lent í
vanda vegna þess að hann fann
ekkert sem greindi svo augljóslega
sundur menn og mannapa að
óyggjandi væri. Þó var eitt sem
honum fannst augljóst. Menn voru
gæddir skynsemi, viti, og það
greindi þá fremur frá dýrum en
allt annað. Niðurstaöan varð:
Homo sapiens sapiens).
Enn eru margar eyður í sögunni
af Purgatorius og frændum hans.
Þær eru svo margar og langar að
jafnvel getgátur eru varasamar ef
reynt er að ímynda sér þróunina frá
þessu htla næturdýri. Meira að
segja er það einungis tilgáta að hann
hafi einkum verið á ferh að nóttu
til. Sú tilgáta styðst við það eitt að
hálfapamir htlu, Lemur, Tarsier og
Loris eru næturdýr, stygg og smeyk
við hættulega veröld.
Sé þróunarkenningin rétt í aðal-
atriðum eigum við skyldulið óra-
langt aftur í aldir og ármilljónir.
Þessir frændur okkar og forfeöur
hafa séð ægilegar umbreytingar á
jörðunni. Meginlönd hafa risið úr
hafi eða sokkið í sæ. Dýrategundir
hafa blómstrað og horfið. Hnignun
og hrun hefur fylgt uppgangi og
sigrum. Geymum við ekki einhvers
staðar í taugakerfi okkar alla
reynslu forfeðranna, ótta þeirra,
skelfingu gagnvart náttúruham-
förum og vilhdýrum? Eða hefur
reynsla milljóna kynslóöa þurrkast
út í hvert sinn er bamungi fæðist
í heiminn? Verðum við alltaf að
byija upp á nýtt?
Spurt um menningu
Þetta eru spurningar sem verður
að spyrja en óvíst er að npkkru
sinni fáist fuhnægjandi svör. í raun
og veru er verið að spyija um
menningu, það sem gerir manninn
að manni. Einar Benediktsson
svaraði á sinn hátt: „Heilinn grein-
ir skemmra en nemur taugin".
En spumingin er líka hvort sú
menning sé sú viðleitni okkar að
afmá hið erfða og „dýrslega", að
láta heilann ráða fremur en taug-
ina, sigrast á hinum gamla Adam.
Þetta kom mér í hug er ég nú í
vikunni las lítið en efnismikið rit
eftir Gunnar Dal þar sem meðal
annars er fjallað um hugtakið
menningu í svipuðum skilningi og
mannfræöingar nota það. Bókin
heitir Heimsmynd listamanns og
kom út á þessu ári. En spurning-
amar vakna og Purgatorius litli
bankaði upp á hjá mér og spurði
hvort ekki væri rétt að ég minntist
þess að ef til vfll hefði þetta allt
byijað hjá sér. Frekara spjall um
menningarhugtakið hjá Gunnari
Dal og mannfræðingunum verður
því að bíða betri tíma.
Haraldur Ólafsson
„Geymum við ekki einhvers staðar 1
taugakerfi okkar alla reynslu forfeðr
anna, ótta þeirra, skelfingu gagnvart
náttúruhamförum og villidýrum?“