Dagblaðið Vísir - DV - 10.01.1992, Blaðsíða 25

FÖSTUDAGUR 10. JANUAR 1992.
33
Merming
Steinn Steinarr
Þessi nýja útgáfa af ljóðum Steins Steinars
er, eins og auglýst hefur verið, fyllri en fyrri
útgáfur. Hins kunna margir að sakna, að hér
er ekki laust mál Steins sem fylgt hefur ljóð-
unum síðan Kvæðasafn og greinar kom út
1964. En ég fékk þær upplýsingar hjá útgef-
anda að lausamálsrit Steins og viðtöl við
hann kæmi í sérstakri bók næsta haust og
að einnig þaö yrði stærra safn en verið hef-
ur. Það er gleðilegt, því ýmislegt merkilegt á
því sviði er aðeins til í handriti. Þessi útgáfa
er smekklega sett upp, ljóðabækurnar í ald-
ursröð og sérstakt fagnaðarefni að fá nú skrá
kvæðanna í stafrófsröð eftir titlum og upp-
hafi. Gott er líka að halda hér inngangi
Kristjáns Karlssonar frá Kvæðasafni og
greinum. Þetta er sérlega gott yfirlit um ljóð
Steins og það umhverfi sem þau spruttu úr.
Áður óbirt Ijóð
Það ér oft áhorfsmál hvað birta skal af
verkum sem skáld hafa ekki gefið út sjálf en
hggja eftir þau látin. Stundum getur verið
um drög að ræða eða tilraunir sem skáldiö
heíði ahs ekki viljað birta. En það gegnir
aht öðru máh um ljóð sem til eru í handriti
frá fyrstu tíð og skáldið hefur aldrei kosið
að birta, hvorki í blöðum né bókum, og svo
hins vegar ljóð frá síðustu árum fullþroska
hstamanns. Það er nógu illt að missa skáld
eins og Stein á miðjum aldri þótt menn fari
nú ekki þar á ofan að neita sér um að lesa
ágæt verk hans sem e.t.v. voru bara af tilvilj-
un óprentuð þegar hann lést. Sem betur fer
hefur meira og meira hirst af slíkum ljóðum
undanfarna áratugi. Kvæðasafn og greinar
Steins birtist sex árum eftir dauða hans og
þá bættist 21 ljóð viö það ljóðasafn sem hann
sjálfur hafði gengið frá 1956. í þessu nýja
safni bætast enn 30 ljóð við safnið en 20
þeirra höfðu birst i tímaritum og bók sl. tutt-
ugu ár. Því var sjálfsagt að taka þau með í
ljóðasafnið. Meðal þeirra eru prýðisljóð og
sérstaklega var forvitnilegt að fá hér ýmis
tilbrigði við þau ljóð sem voru í frægasta
ljóðabálki íslenskum, Tímanum og vatninu.
Þá er hitt ekki lítils virði að sum þessara Ijóða
sýna a.n.l. nýjar hliðar á Steini. Þar má nefna
hið ágæta kvæði „Skáldsögu" sem dæmi,
einnig „Mjólkurbú Flóamanna“ og ýmis ljóð
sem minna á þýska skáldið Heine í skyndi-
legum háðhvörfum í lok ljóðs. Sveinn Skorri
Höskuldsson birti þrettán Ijóðanna í Skírni
1973 og sagði þá að um sextíu óbirt ljóð lægju
í handritum Steins á Landsbókasafni. Hér
er þá helmingurinn prentaður. Ég hef skoðað
þau sem enn hggja óbirt og ég verð að segja
að mér finnst að þau hefði flest eða öll átt
að prenta hér. í fyrsta lagi er forvitnilegt
fyrir almenning að sjá sem mest af verkum
svo vinsæls skálds. Þau ljóð sem nú bættust
við taka ekki nema 18 síður, hin tækju varla
meira en 20. Nú tel ég líklegt að útgefendur
hafi verið hræddir við að taka of mikið því
það gæti lækkað staðalinn á ljóðasafninu ef
þar væru hálfkláruð verk. En það er af og
frá að þessi ljóð yrðu skáldinu til skammar.
Sum líkjast vissulega ýmsum prentuðum
ljóðum, svo sem eðlilegt er, en á heildina ht-
ið gefa þessi óbirtu ljóð fjölskrúðugri mynd
af Steini. Þarna er óvenjudjarft myndmál,
leikandi kímni og t.d. tvö prósaljóð en slíkt
var áður óþekkt í ljóðum Steins. Þessi þrjá-
tíu ljóð, sem eftir liggja, kæmu í bálkinum
„Ýmis kvæði“ og lesendur hljóta að líta þann
Bókmenntir
Örn Ólafsson
bálk öðrum augum en t.d. Tímann og vatnið.
Enn er á það að hta að þegar Steinn gerði
ljóðasafn sitt tveimur árum áður en hann
dó virðist hann sáralítið hafa tekið af ljóðum
sem yngri eru en frá 1948. En hann liföi í
átta ár eftir það. Eigum við að trúa því að
hann hafi ekkert ort ahan þann tíma eða er
ekki hitt trúlegra að það sé m.a. afrakstur
þeirra ára sem fyllir óprentuð ljóðahandrit
hans? Kristján Karlsson talar í inngangi sín-
um um hættuna á því að þetta mikla upp-
reisnarskáld aðlagist, verði lesendum svo
kunnuglegt að það verði litlaust. Það er helst
hægt að vinna gegn þvi með því að leyfa
honum að koma öhum fram. En þegar fólk
velur úr eftirlátnum verkum er ahtaf hætt
við því að það velji það úr verkum skáldsins
sem fellur best að fyrirfram mótuðum hug-
myndum þess um hverrtig skáldið sé. Shkar
hugmyndir eru alltaf einfoldun. Aðalástæð-
an fyrir því að birta hefði átt öh ljóð Steins
er þó ótahn en hún er einfaldlega sú að þau
enn óbirtu eru flest ámóta góð og mörg bestu
ljóðin í Ljóðasafninu. Hér er eitt sýnishorn
af þeim:
lát andlit þitt skína
úr eldgulu rökkri
hins ástleitna dags
ég sé hlaupandi fætur
á hlæjandi öldum
hins hljóða dags
ég sé mjúkar hendur
slá mjallhvitum eldi
í myrkursins fax
Textinn
Það er ekki vandalaust að gefa út eftir
handritum skálds. Iðulega eru ljóð Steins til
í 2-3 uppskriftum, með nokkuð mismunandi
orðalagi. Engar tímasetningar eru á handrit-
um og hvemig á þá að vita hvaða gerð skáld-
ið helst hefði kosið að birta? Stundum eru
ljóðin þar að auki til í vélriti og þá mætti
nú giska á að ljóðið hefði verið vélritað vegna
þess að skáldið hefði ætlað að láta prenta það
og að hér væri þá komin endanleg gerð, sem
bæri að fara eftir. Ekki eru þó öll vélrituð
ljóð Steins birt í þessu nýja Ljóðasafni, ekki
einu sinni öll sem prentuð hafa verið í tíma-
ritum. Og stundum er ljóð betra í handriti
en vélriti. Þetta er auðvitað mitt mat en lítum
á dæmi. Meðal þeirra ljóða sem Sveinn
Skorri birti í Skírni er ljóðið „Hugmynd" en
fyrsta erindi þess er svona:
Ég er hættur aö mæðast
þótt brekkan sé brött.
Þetta ljóð er einnig í Ljóðasafninu, síðast
þar. Sem betur fer gerir Sveinn grein fyrir
textamun handrita og í einu handriti er titill
sem í stað þess að hafa ljóðið bara í hug
manns staðsetur það í miðri Reykjavík. Það
gerir annað erindi þess mun fáránlegra og
upphafserindið er miklu sérkennilegra í öll-
um handritum. í prentaðri gerð er lokaiína
3. erindis: „og segir“ en í handritum er orða-
lag sem sýnir orð gamla mannsins sem mein-
ingarlaust tuldur. Þar er ljóðið þá svona:
Á Lækjartorgi
Sál mín er eins og spuming
sem svaraö er út í hött.
Allsnakin kona kemur gangandi
með gráan kött.
Gamall maöur í gulum frakka
situr á trébekk Vlð torgið
og tautar í sífellu:
Faðir vor þú sem ert á himnum
Heiminum er borgið.
Hvernig á nú að leysa svona útgáfuvanda?
Sjálfsagt var að prenta eftir vélritinu en mér
finnst réttast að birta textamun, þó við þau
kvæði ein sem höfundur gaf ekki út sjálfur
í bók. Því þar er ekki ótvírætt hvað sé endan-
leg gerð. Ég fullyrði að það hefði tekið lítið
rúm að gera grein fyrir helsta textamun
handrita. Og lesendur fengju jafnframt inn-
sýn í smiðju Steins.
Skrár
hefði ég viljað fá fleiri en hér eru. Það er
í fyrsta lagi að nefna að Steinn útbjó sjálfur
heildarljóðasafn sitt tveimur árum áður en
hann dó. Þar sleppti hann allmörgum ljóðum
Steinn Steinarr. Fagnaðarefni að fá heildar-
útgáfu Ijóða hans.
úr fyrri bókum, einkum þeirri fyrstu, auk
þess sem hann breytti röð þeirra ljóða sem
hann hélt. Því flnnst mér sjálfsagt að birta
hér efnisyfirlit þess safns, m.a. til þess aö
lesendur fái að vita hvaða ljóð skáldið vildi
ekki telja með. í eftirmála hér kemur einung-
is fram hvaða ljóð Steinn tók sjálfur með í
bálkinn „Ýmis ljóð“ og höfðu þá ekki birst
áður í bók.
Einnig hefði verið mjög æskilegt að fá skrá
yfir fyrri prentanir kvæða í tímaröð. Þetta
hefði tekið mjög lítið rúm og kostað sáralitla
vinnu, bara að skrifa upp úr skrám Lands-
bókasafns og Bókmenntastofnunar Háskól-
ans. Sjálfsagt eru þær skrár ekki tæmandi
en fyrr má nú gagn gera og það mikið. í
fyrsta lagi sést af shkri skrá hvernig skáldinu
gekk að koma út verkum sínum á hveijum
tíma og á hvernig vettvangi. í öðru lagi gefur
shk skrá miklar upplýsingar um vinnubrögð
skáldsins. Ég nefni sem dæmi aö 1948 kom
Tíminn og vatnið út í fyrri gerð, 13 ljóð.
Seinni gerð birtist svo 1956,21 ljóð. Nú mætti
ætla að Steinn hafi ort viðbót við bálkinn á
þessum átta árum. Nei, af skrá um fyrri
prentanir má sjá að þegar fyrri gerð kom út
höfðu nær öll ljóðin í seinni gerð birst í tíma-
ritum og ýmis ljóð af sama tagi sem heldur
ekki voru tekin með í seinni gerð. Þama er
í bæði skiptin, 1948 og 1956, um mismunandi
úrval að ræða eins og Sveinn Skorri sýndi
fram á í grein í Afmælisriti Steingríms Þor-
steinssonar 1971.
Vissulega hafa skrár eins og þær sem ég
hér óska eftir lítt tíðkast í íslenskum ljóða-
söfnum, ég er því ekki að deila sérstaklega
á þetta ljóðasafn. En það er þá tími til kom-
inn að ritsöfn verði greinarbetri. Ég skora á
útgefendur að bæta úr þessu þegar seinna
bindi ritsafnsins kemur út í haust. Þannig
yrði útgáfan mun varanlegri en nú horflr.
En hvað sem þessum aöfmnslum mínum
líður er sannarlegt fagnaðarefni að fá þessa
útgáfu.
Steinn Steinarr:
Ljóðasafn.
Valgerður Benediktsdóttir bjó til prentunar.
Vaka-Helgafell 1991, 296 bls.
Laugarásbíó - Barton Fink: ★★
Eldur, gakk með mér
John Turturro og John Goodman í hlutverkum sínum í Barton Fink.
Barton Fink er fjórða kvikmynd bræðr-
anna Joel og Ethan Coen en sú fyrsta sem
veldur mér vonbrigðum. Fyrri myndir
þeirra, Blood Simple, Raising Arizona, Mill-
er’s Crossing, voru allar meistaralega vel úr
garði gerðar, hver á sína vísu og Barton Fink
er ekki hátfdrættingur á við þær.
Barton Fink er leikritaskáld í New York á
fjórða áratugnum (lauslega byggður á Clif-
ford Odets). Hann skrifar um venjulegt fólk
fyrir venjulegt fólk og dreymir um að þróa
nýja tegund leikhúss, byggt á sannleika dag-
legs lifs. Hann vill skrifa eitthvað sem skipt-
ir máli og hefur áhrif en umboðsmaður hans
telur hann á að fara til Hohywood og græða
peninga. Þar vilja menn að hann skrifi fang-
bragðamynd fyrir B-myndarisann WaUace
Berry.
Barton fær inni á drungalegu og hrörlegu
hóteh en kemur ekki orði á blað. Ritstíflan
er algjör og kemur sér fljótlega Ula þar sem
mætir menn treysta á að hann töfri upp „Bar-
ton Fink fUinginn". Mitt í vandræðunum
kynnist hann góðlegum tryggingasölumanni
í næsta herbergi (John Goodman), drykk-
feUdum rithöfundi (John Mahoney) og vin-
konu hans (Judy Davis). En þetta er bara
byijunin. Hægt og rólega fer Barton yflrum
og myndin verður æ óraunverulegri uns
dvöl hans í draumaborginni endar í sann-
kaUaðri vítiskvöl.
Myndir um HoUywood eða eitthvað tengt
kvikmyndaheiminum hafa sjaldan verið vel
heppnaðar, það er eitthvað við þær sem mér
finnst ekki ganga upp, eins og það sé ódýr
lausn að skrifa um bakhliðina á kvikmynda-
framleiðslunni. Þó sagan í Barton Fink sé
um Hollywood þá er hún einnig líkingarsaga
(aUegóría), en hún er torskilin sem slík og
Kvikmyndir
Gísli Einarsson
mikið af vísunum sem eru aUs ekki augljós-
ar. Ef slíkt á að gera þarf áhorfandinn að fá
áhuga á að ráða í þær eða túlka. Ég skUdi
ekki aUtaf hvað þeir voru að fara og hafði
Utinn áhuga. Coenbræður hafa ekki hingað
til gert mikið að því að predika og ég er ekki
viss um það það sé eins mikið til í þessari
mynd og margir vUja halda fram.
En þótt myndin hafi aðeins rýrt mig trausti
á frásagnargetu Coenbræðra stendur eitt eft-
ir óhaggaö af fyrri fæmi þeirra: ótrúlegur
hæfileiki til að skapa frumlegar persónur og
finna leikara sem passa eins og flís viö rass.
Aukapersónur eru yfir aUa línuna frábærar
og skara þar mest fram úr Michael Lemer,
sem full áhugasamur kvikmyndaversstjóri
og hin ástralska Judy Davis. Það er líka gam-
an aö sjá Tony Shaloub, sem leikur framleið-
andann Ben Geisler, fara með skUjanlegan
texta en hann vakti fyrst eftirtekt sem leigu-
bílstjóri sem talaði óskUjanlegt mál í gaman-
myndinni Quick Change (“blaftoumi!").
Nærri því hvert einasta atriöi með þessum
persónum er óborganlegt og það er mesti
fetil myndarinnar að geta ekki myndað
sterka heild úr þeim. Þetta er eins og að sitja
í bU sem er verið að starta í gir, rykkir og
skrykkir en kemst aldrei í gang. Það eru
hótelsenumar með Turturro og stundum
Goodman sem valda þessu. Goodman hefur
aldrei verið betri en Barton sjálfur er sísta
persónusköpunin í myndinni og Turturro,
sem er frábær leikari (munið þið eftir honum
í Do the Right Thing) getur ekkert að því
gert. Þar að auki minna hótelatriðin óþægi-
lega á Tvídranga Lynch og þetta er í fyrsta
sinn sem eitthvaö eftir Coenbræður virðist
klisjukennt. Þeir eru búnir að skipta um
tökumann og er Bretinn Roger Deakins kom-
inn í staðinn fyrir Barry Sonnenfeld, sem
sneri sér að leikstjórn í btii (Addam’s Fam-
Uy). Sorglegur missir, sérstaklega þar sem
Deakins kemst ekki með tærnar þar sem
Sonnenfeld hafði hælana. Sjónarhornin og
hreyfingarnar á véhnni eru coenískar en það
kemur ekkert nýtt eða spennandi myndrænt
séð.
Ég er þó sannfærður um að Barton Fink
er ekki nema tímabundið feUspor hjá bræðr-
unum. Hæfileikar þeirra óumdeilanlegir,
þeir þurfa bara að leggja meiri vinnu í sög-
una næst.
Barton Fink (Band-1991) 116 min. Handrit, leik-
stjórn og framleiðsla: Joel Coen og Ethan Coen.