Dagur - 29.08.1987, Qupperneq 3

Akureyri 125 ára
Athafnasvæðí Carls Höepfners og Ottós Túliníusar um 1915.
Mynd: Hallgrímur Einarsson
Gamli Lundur, byggður 1860, er fyrsta húsið sem reis á Oddeyrinni. Mynd: ss
Akureyri verður
kaupstaður
Þann 18. ágúst 1786 fengu
6 verslunarstaðir á íslandi
kaupstaðarréttindi sam-
kvœmt konungsúrskurði
og var Akureyri einn
þeirra. Réttindin voru í
því fólgin að: 1. Öllum
kaupstaðarbúum var
áskilið fullkomið trúar-
bragðafrelsi. 2. Þeir þurftu
ekki að borga manntals-
skatt í 20 ár. 3. Þeir áttu
heimtingu á að fá útmœlt
ókeypis byggingarstæði
undir hús ásamt lítilli
garðholu. 4. Hver sem
vildi átti heimtingu á
ókeypis borgararétti;
skyldi nafn hans skráð í
borgarabókina og honum
afhent borgarabréf en
hollustueið átti borgarinn
jafnframt að vinna kon-
ungi. Svo virðist sem ekki
hafi allt gengið eftir settum
reglum og svofór að þann
28. desember 1836 var
þessi aðgreining milli
kaupstaðanna og annarra
verslunarstaða afnumin
með tilskipun. Reykjavík
héltsínum kaupstaðarrétt-
indum en hinir 5 voru
kallaðir löggiltir verslun-
arstaðir og Akureyri upp
frá því venjulega nefnd
„Öefjords Handelssted. “
ansi lengi við kaupstaðinn. Þó
var einokunarversluninni aflétt
1787 en þá hafði hún staðið sam-
fellt frá 1602. Danska var hið
viðurkennda verslunarmál og
íbúarnir, sem voru 286 í árslok
1862, notuðu flestir danska tungu
í daglegri umgengni. Danskir
kaupmenn voru sem fyrr höfuð-
paurarnir í verslun og viðskiptum
en áhrif Danaveldis fóru loks
þverrandi er líða tók að aldamót-
um.
Um leið og Akureyri fékk
kaupstaðarréttindi 1862 var bær-
inn fráskilinn Hrafnagilshreppi.
Það var hins vegar ekki fyrr en í
júlí 1866 að Oddeyrin sameinað-
ist Akureyri og var þá íbúatalan
komi" upp í 388. 1863 var fyrsta
bæjarstjórnin kosin og sátu í
henni fimm manns. Oddviti
bæjarstjórnarinnar var Ari Sæm-
undsen.
Kaupstaðurinn
Akureyri 1862
En hvernig skyldi Akureyri hafa
litið út á þessum tímamótaárum?
Eftirfarandi lýsing á við árið
1863: „Þetta ár voru 45 timbur-
hús, stór og smá, á Akureyri til
íbúðar og geymslu, 20 hús með
torfþaki, 6 með einum vegg og
þaki úr torfi og 40 með veggjum
og þaki úr torfi en framgafl úr
timbri auk fjárhúsa og hesthúsa.
Flest voru torfhúsin í suðurhluta
bæjarins kringum kirkjuna, en
reyndar var þá svo að segja öll
Akureyri þar sem nú er kallað
innbærinn. Aðeins tvö hús voru á
Oddeyri, annað mestan part úr
timbri, en hitt með veggjum og
þaki úr torfi, en öðrum gafli úr
timbri.“ (Eyfirðingabók II bls
153).
Heimildir eru nokkuð sam-
mála um það að kaupstaðinn hafi
vantað ýmislegt til að geta staðið
undir nafni. Vegir virtust vera af
skornum skammti 1864: „Vegir
voru þá eiginlega engir í bænum,
en umferðin var um neðra
plássið, eða götuna, er stundum
var nefnd Austurgata, en það var
engin götumynd í nútímaskiln-
ingi, heldur autt, bogið pláss
fram með sjónum. Árið 1870 var
gerð gata fyrir framan Havsteens
verzlunarhús, „hvar sjórinn í
son verslunarstjóri, var fús til að
selja hana fyrir 300 rtkisdali. Það
var ekki fyrr en 1927 sem bærinn
keypti Oddeyri formlega fyrir
120 þúsund krónur eftir því sem
segir í Sögu Akureyrar. Aðrar
heimildir geta þess að með
úrskurði bæjarstjórnar hafi
Oddeyrin verið lögð undir Akur-
eyrarkaupstað 1866 eins og áður
er getið.
Árið 1869 var Gránufélagið
stofnað, en það var verslunar- og
skipafélag stofnað fyrir frum-
kvæði Tryggva Gunnarssonar og
Arnljóts Ólafssonar. Félagið
hafði eignast skip sem strandað
hafði og var það gert upp og
hlaut þá nafnið Grána. Sumarið
1870 festi félagið kaup á mestum
hluta Oddeyrar og hófst þá upp-
bygging þar. Fyrsta húsið sem
reis á Oddeyrinni var Lundur,
byggt 1860 og betur þekkt sem
Gamli Lundur nú á dögum.
Gránufélagið vann mikið
brautryðjendastarf og verslunin
fór að taka á sig íslenskari blæ.
Kaupfélag Eyfirðinga var síðan
stofnað 1886 og kaupstaðurinn
stækkaði samfara eflingu
atvinnulífs. Byggðin þokaðist
suður Innbæinn og út á Oddeyr-
ina. Um aldamótin 1900 búa
1.038 manns á Akureyri, eða um
fjórum sinnum fleiri en árið 1862
þegar Akureyri hlaut kaupstað-
arréttindi.
Að lokum er kannski rétt að
líta á þróun hafna á þessum upp-
gangsárum. Á tímum einokunar-
verslunarinnar var ekki varanleg
búseta á Akureyri en þar var
rómað skipalægi og hafnarað-
staðan talin sú besta á Norður-
landi. Friedrich Lynge, síðasti
einokunarkaupmaðurinn á Akur-
eyri, lét byggja fyrstu bryggjuna
svo vitað sé í kringum 1775. Eng-
in eiginleg hafnarmannvirki voru
þó gerð fyrr en undir lok 19.
aldar. Undan Búðargili var gerð
hafnarbryggja á árunum 1890-
1902 en aðalbryggja bæjarins um
langt skeið var fyrst gerð 1907 á
Torfunefi. Um aldamótin var
einnig farið að reisa bryggjur á
Oddeyrartanga er síldarsöltun
hófst. Sú skoðun er áberandi í
öllum heimildum að tilverurétt
sinn megi Akureyri fyrst og
fremst þakka hafnarskilyrðun-
um, hinum kyrra Akureyrarpolli.
SS
Heimildir:
Akureyri 100 ára - Afmælisrit, gefið út að til-
hlutun hátíðanefndar Akurcyrarkaupstaðar,
Akureyri POB 1962.
Séra Benjamín Kristjánsson - Eyfirðingabók II,
Bókaforlag Odds Bjömssonar, Akureyri, 1970.
Dagur - Hátíðablað, 29. ágúst, 1962.
Klemens Jónsson - Saga Akureyrar, Akureyrar-
kaupstaður gaf út, 1948.
Þorsteinn Jósepsson/Steindór Steindórsson -
Landið þitt ísland A-G, Örn og örlygur, Rvík,
1980.
Þetta skýrir það hvers vegna
Reykjavíkurborg hélt upp á 200
ára afmæli sitt í fyrra en Akureyri
sat eftir „með sárt ennið.“ Með
konunglegri reglugerð 29. ágúst
1862 fékk Akureyri hins vegar
kaupstaðarréttindi og það er sá
dagur sem bæjarbúar ætla að
halda upp á nú á laugardaginn.
Prátt fyrir þessa sjálfstæðisyfir-
lýsingu var Akureyri enn „dansk-
ur bær“ og vildi sú nafnbót loða
Horft inn eftir Aðalstræti um 1940.
stórflóðum gerir umferðina
ófæra.“ Mun þetta eiga að skilja
svo, að hlaðin hafi verið upp
austurbrún götunnar. Efri gatan,
stundum nefnd vesturgata bæjar-
ins, var sömuleiðis aðeins autt
umferðarsvæði, og upp í Gil var
stígur, sem ýmist lá fyrir norðan
eða vestan Lækinn.“ (Saga Akur-
eyrar bls. 94-95).
Upp úr 1880 fór að komast
skriður á vegamálin og 1884 var
(Myndas. Dags)
lagður vegur upp Gilið. Frá
kaupstaðnum og inn í Eyjafjörð
var þá ekki farið suður Fjöruna
heldur upp í Gilið og suður
Höfða eftir brekkubrúninni. Á
Oddeyrinni var Strandgata eina
gatan fram yfir 1890.
Akureyri eða Oddeyri?
Hvers vegna Oddeyrin fór að
byggjast upp úr 1860 má rekja til
þess að byggingalóðin á sjálfri
Akureyri, í þrengstu merkingu,
var þrotin. Pá kom til tals að
flytja verslunarhúsin út á Odd-
eyri sem þá var í einkaeign. í
álitsgerð frá 31. janúar 1851 segir
Eggert Briem sýslumaður að enn
sé nægilegt rými á Akureyri fyrir
verslunarrekstur en sér finnist
eðlilegt að Oddeyrin og strand-
lengjan milli hennar og Akureyr-
ar verði löggilt til byggingar fyrir
verslunarmenn og aðra kaupstað-
arbúa og þannig bætt við hina
áður löggiltu kaupstaðarlóð frá
því einokunarverslunin var
aflögð.
Ekkert varð úr Oddeyrarkaup-
unum en eigandinn, Björn Jóns-
Laugardagur 29. ágúst 1987
DAGUR-3