Dagur - 29.08.1987, Blaðsíða 8

Akureyri 125 ára
Hvar er
Skammagil?
- Gripið niður í Akureyrarlýsingu
Steindórs Steindórssonar frá Hlöðum
Elsta bæjarstæði Akureyrarkaupstaðar hefur tekið nokkrum breytingum í gegnum árin.
Ekki er ósennilegt að
ýmsa Akureyringa kynni
að reka í vörðurnar efþeir
vœru beðnir um að lýsa
bœnum, lögun hans og
helstu örnefnum. Flestir
gœtu talið upp Oddeyri,
Glerá, Glerárhverfi,
Brekkuna, Innbœinn,
Pollinn og þulið upp nöfn
helstu fjalla. Ýmis örnefni
eru þó hulin þoku og ekki
víst að allir gœtu svarað
áleitnum spurningum um
heiti ákveðinna fyrirbœra.
En mig langar til að biðja
lesendur að skoða eftirfar-
andi lýsingu Steindórs
Steindórssonar frá 1949 og
bera hana saman við
Akureyri í dag og athuga
um leið hvort örnefnin eru
kunnugleg og hvort hœgt
sé að staðsetja þau enn
þann dag í dag:
„Akureyri stendur við botn
Eyjafjarðar vestanverðan.
Skammt fyrir norðan bæinn fellur
smáá, er Glerá heitir, til sjávar.
Kemur hún úr alllöngum fjalla-
dal, er ber nafn hennar. Pótt eigi
sé Glerá vatnsmikil, hefir hún
grafið sér djúpt gljúfur fram úr
mynni Glerárdals, og af fram-
burði sínum um aldaraðir hefir
hún smám saman skapað eyri all-
mikla, er teygir sig fram í
fjörðinn. Heitir hún Oddeyri, en
innan hennar hefir skapazt hin
ágætasta höfn, Akureyrarpollur,
eða Poliurinn, eins og hann er
tíðast nefndur.
Vestan að Pollinum, alla leið
utan frá Gleráreyrum, liggur
brekka, víðast snarbrött og rúmir
50 m á hæð þar sem hún er hæst.
Er það nyrzti hluti hjallabrúnar
þeirrar, er liggur inn Eyjafjörð
vestanverðan og fyrr er frá sagt.
Brekka þessi hefir skapazt bæði
af árframburði og jökulruðning-
um. Allur neðri hluti hennar er
greinileg vatnamöl og hefir Glerá
fortíðarinnar ekið henni fram á
þeim tíma, er sjór stóð um 50 m
hærra en nú er, en ofan á ár-
framburðinum eru jökulruðning-
ar, sem ekizt hafa ofan á áreyr-
arnar. Niður í brekkuna hafa
lækir grafið sér farvegi og djúp
gil, en við ósa þeirra skapast eyr-
ar og tangar fram í Pollinn. Yztur
er Torfuneslækur; gil hans heitir
að fornu fari Grófargil. í því er
sundlaug bæjarins, og hefir sum-
um ekki þótt hið forna nafn nógu
fínt og vilja nú nefna það Lauga-
skarð. Fram af Torfuneslæk hefir
skapazt dálítill tangi, sem Torfu-
nef heitir. Par er nú aðalbryggja
bæjarins. Hvilftin milli Torfunefs
og Oddeyrar er í daglegu tali
kölluð Bót, og féll sjór þar upp
að brekku áður en fyllt var upp.
Svo var einnig fyrir innan Torfu-
nef. Innar í bænum fellur svo-
nefndur Búðarlækur til sjávar.
Hann hefir grafið djúpt gil í
gegnum brekkubrúnina; heitir
það Búðargil. Lækur þessi hefir
hlaðið upp dálitla eyri, og er það
Akureyrin sjálf. Þar var elzt
byggð í bænum og hinn fyrsti
verzlunarstaður. Þar var einnig
gerð fyrsta hafskipabryggja
bæjarins, og var þungamiðja alls
viðskiptalífs og umferðar þar
nokkuð fram yfir síðustu alda-
mót. Fyrir innan eyri þessa er
venjulega kölluð Fjara; hefir þar
sennilega síðan byggð hófst fyrir
alvöru verið lítilsháttar undir-
lendi með sjónum. í fjörunni
innarlega er grunnt gil, sem
Skammagil heitir, en brekkan
milli þess og Búðargils heitir
Höfði. Innsta gilið er Naustagil,
og er Gróðrastöð Ræktunarfé-
lags Norðurlands í mynni þess og
þar fyrir neðan. Úr því fellur
Naustalækúr. Þar hefir skapazt
allstór eyri, sem Krókeyri heitir.
Fram undan mestum hluta
Fjörunnar er Leiran, sem árlega
þokast norður á bóginn. Fyrir all-
mörgum árum var byrjað að
hlaða garð yfir Leiruna til varnar
höfninni. Nær hann spottakorn
frá landi, en ekkert hefir verið
við hann bætt um langa hríð,
enda vafasamt að hve miklu
gagni hann kæmi.
Eins og fyrr getur, er byggðin
elzt á Akureyrinni; út frá henni
byggðist síðan upp Búðargil og
suður Fjöruna, og er þetta elzti
hluti bæjarins. Löngu síðar hófst
byggð á Oddeyri, og var hún all-
lengi sjálfstæður bæjarhluti. Um
aldamótin síðustu hófst byggðin
á Torfunefi, en síðan hafa
bæjarhlutar þessir tengzt saman
jafnframt því, sem byggðin
breiðist nú óðum upp um brekk-
una og uppi á henni, einkum
norðan Grófargils. Er sýnilegt,
að allri byggð bæjarins þokar
norður á bóginn, eftir Oddeyr-
inni og upp eftir.“ (Steindór
Steindórsson frá Hlöðum - Lýs-
ing Eyjafjarðar, fyrri hluti,
Bókaútgáfan Norðri, 1949, bls.
91-93)
Eftir að hafa lesið þessa lýs-
ingu ættu bæjarbúar skammlaust
að geta bent á Skammagil,
Höfða, Naustalæk og Bótina, svo
dæmi séu tekin. Vel er líka hægt
að sjá fyrir sér hvað byggðin hef-
ur vaxið gífurlega síðan þetta er
skrifað. Byggðin hefur breitt úr
sér á Brekkunni og Gierárhverfi
byggst upp. Ætli manni þyki ekki
líka hálf kyndugt að lesa lýsingu
Akureyrar 1987 eftir um 40 ár.
Hvert verður byggðin komin þá?
SS
»»
Skyldi þetta vera Skammagil? Eða kannski Búðargil?
Annálsbrot 1870-1907
Hér getur að líta nokkra atburði
úr kaupstaðarsögu Akureyrar.
Peir eru valdir af handahófi en
ætiu að gefa bœjarbúum nokkra
innsýn í sögu kaupstaðarins. Peir
atburðirsem greinilega er skýrt frá
annars staðar í blaðinu eru ekki í
þessari upptalningu.
1870
Stofnaður barnaskóli að tilhlutun
bæjarstjórnar. Kennari var
Jóhannes Halldórsson.
1873
Spítalinn, Gudmanns Minde,
afhentur. Vígður árið eftir.
1874
Bókasafnið flutt í ráðhúsið.
1877
Sjónleikurinn Útilegumennirnir
(Skugga-Sveinn), eftir Matthías
Jochumsson sýndur á Akureyri.
1882
Gránufélagið setur á stofn niður-
suðuhús.
1882
Versta árferði aldarinnar. ís á
Pollinum fram undir höfuðdag.
1884
Fyrsta stúkan á landinu, ísafold
nr. 1, stofnuð í Friðbjarnarhúsi.
1884
Gaman og alvara sýnir tvo sjón-
leiki eftir séra Matthías; Vestur-
farana og Þjóðviljann.
1885
O.C. Thorarensen kemur til
Akureyrar og tekur við lyfjabúð-
inni.
1890
Héraðshátíð á Oddeyri í minn-
ingu um 1000 ára byggð Eyja-
fjarðar. M.a. var sýndur sjón-
leikurinn Helgi magri eftir séra
Matthías. 1on.
1894
Kvenfélagið Framtíðin stofnað.
1896
Kvennaskólinn á Laugalandi
fluttur til Akureyrar.
1897
Tóvélarnar við Glerá teknar í
notkun, en þar var kembd ull
víðs vegar að.
1901
Gagnfræðaskólahúsið á Möðru-
völlum brennur og fluttur í leigu-
húsnæði á Akureyri.
1901
Gosdrykkja- og límonaðigerð
stofnuð.
1902
Vindlagerð komið á fót.
1902
Útibú Landsbanka íslands
stofnað.
1904
Útibú íslandsbanka h.f. stofnað.
1904
Akureyri verður sérstakt kjör-
dæmi. Fyrsti þingmaður þess var
Magnús Kristjánsson.
Tóvélahúsið á Gleráreyrum,
elsti hluti Gefjunar,
byggt 1907-1908. Mynd: HE
1904
Nýja Gagnfræðaskólahúsið til-
búið, sem síðar varð mennta-
skóli.
1905
Iðnaðarmannaskóli stofnsettur.
1906
Hlutafélagið Steinöld stofnað.
Steyptir voru steinar til hleðslu
og gangstéttarhellur.
1906
Pöntunarfélag Eyfirðinga skiptir
um nafn og starfsfyrirkomulag og
heitir nú Kaupfélag Eyfirðinga.
Heimili þess og varnarþing er á
Akureyri.
1906
Verkamannafélag Akureyrar
stofnað.
1907
Ullarverksmiðjan við Glerá, sem
þá hét Gefjun, framleiðir alls
konar dúka til klæðagerðar.
1907
Lárus J. Rist sundkennari syndir
yfir Oddeyrarál.
Þannig má staðsetja nokkra
atburði frá árunum 1862-1910.
Elstu menn muna hins vegar vel
8-DAGUR
Laugardagur 29. ágúst 19í