Dagblaðið Vísir - DV - 04.08.1995, Qupperneq 8

8
FÖSTUDAGUR 4. ÁGÚST 1995
Þeir vörpuðu sprengjunni
-hálf öld á sunnudag síðan kjamorkusprengju var varpað á Hiroshima
Þeir vörpuðu fyrstu kjarnorkusprengjunni fyrir nákvæmlega fimmtíu árum og segjast ekki hafa samviskubit vegna
þess.
Paul Tibbets, flugmaður Enolu Gay.
Snemma að morgni mánudagsins
sjötta ágúst 1945 var bjart yfir Hiro-
shimaborg á suðvestanverðri Hons-
hu-eyju í Japan. Sólin skein og hvergi
sást ský á hlmni. Snemma um morg-
uninn voru loftvarnarflautur þeyttar
en fljótlega kom í ljós að aöeins ein
bandarísk flugvél var á ferð yfir
borginni og í mikilli hæð að auki svo
að hættuástandi var aflétt. Þennan
dag höfðu margir námsmenn og fólk
frá nærliggjandi þorpum og bæjum
verið kallað út til aö bera burt brot
úr húsum sem höfðu verið sprengd
til grunna til að mynda eldvarnar-
stíga vegna yflrvofandi loftárása
bandamanna.
Þegar klukkan var fimmtán mínút-
ur og sautján sekúndur gengin í níu
opnaðist sprengjuhurð bandarísku
flugvélarinnar. Niður féll lítil
sprengja sem sprakk í 580 metra hæð
yfir miðborginni. En þótt hún væri
lítil um sig urðu afleiðingarnar
skelfilegar. Hitinn sem myndaðist í
miðpunkti sprengingarinnar varð
nokkur milljón stig. Allir sem stadd-
ir voru á um það bil eins kílómetra
svæði út frá sprengingunni létust
samstundis og allt sem á því svæði
var varð að ösku. Stuttu síöar skall
á mikill stormur vegna gífurlegs hit-
ans og sömuleiöis mynduðust háir
rykstrókar. Eftir tuttugu til þrjátíu
mínútur tók að falla svart regn á
miðborgina og á svæðið norðvestur
af henni. Mikið af geislavirku ofan-
falli fylgdi þessu svarta regni. Fjór-
um mánuðum síðar, í desember 1945,
þegar bráðum veikindatilfellum og
dauðsföllum vegna geislavirkninnar
fór að fækka, mátu borgaryflrvöld
að 140 þúsund manns hefðu látist
vegna sprengingarinnar. Einn af
hverjum fimm lést samstundis er
sprengjan féll, að því er tahð er.
Langflestir, eða þrír af hverjum
fimm, dóu vegna hitageislanna og
eldanna sem fylgdu sprengingunni
og fimmtungur af völdum geislunar.
Margir þeirra sem liföu af þessa óg-
urlegu sprengingu þjást enn þá lík-
amlega, andlega eða hvort tveggja.
50 langar sekúndur
Þessar staðreyndir má lesa í
skýrslu Hiroshimaborgar til Samein-
uðu þjóðanna árið 1976. En hvað
skyldi hafa verið um að vera í háloft-
unum á sömu stundu, það er að segja
í flugvélinni sem kjarnorkusprengj-
unni var varpað úr?
„Um leið og sprengjan féll út varð
ég að beygja þessari stóru flugvél
nærri sextíu gráður. Við urðum að
koma okkur á brott og ég hafði fimm-
tíu sekúndur til þess. Þetta voru
fimmtíu lengstu sekúndur sem ég hef
lifað," segir Paul Tibbets undirhers-
höfðingi sem flaug B29-sprengjuflug-
vélinni Enolu Gay þennan örlagaríka
morgun. Hann var þá tuttugu og níu
ára gamall og er því nær áttræður
núna. Hann man herförina í smáat-
riðum. Sömu sögu er að segja af Ted
„Dutch“ Van Kirk siglingafræðingi
sem Tibbets valdi til að hafa með sér
á sínum tíma. Þeir kynntust árið 1942
þegar báðir höfðu nýlokið námi í
flugskóla hersins og Van Kirk var
settur í flugsveit Tibbets. Tveimur
árum síðar, þegar hann vann við
prófanir á B29-sprengjuvélunum í
Nýju-Mexíkó, var hann kallaður fyr-
ir yfirhershöfðingja flughersins sem
gaf honum fyrirskipun sem hann
hefur orðrétt eftir enn þann dag í
dag: „Þú hefur verið vahnn th að
mynda starfshóp og þjálfa þann
starfshóp til að varpa kjarnorku-
sprengjum á Japan og yfir Evrópu
samtímis. Þessi hernaðaraðgerð átti
að fara svo leynt að Tibbets var
bannað að segja mönnum sínum th
hvers væri ætlast af þeim. Hann varð
að leggja öll fyrirmæli á minnið.
Ekkert mátti skrifa hjá sér.
Engarvarnir
„Fyrstu viðbrögð mín voru: Vá,
maður, ef þetta heppnast bindum við
snarlega enda á stríðið. Kjarnorku-
vísindamennirnir höfðu talað um að
engar vamir dygðu gegn slíkri
sprengju. Ég var aðeins 29 ára og fuh-
ur sjálfstrausts. Mér fannst ég geta
leyst aht af hendi sem ég var beðinn
um á þessum árum,“ segir Tibbets.
Van Kirk minnist óljóst fyrstu
fundanna með Tibbets eftir aö hann
hafði verið valinn til að annast flug-
leiðsögnina: „Þegar Paul hringdi og
spurði hvort ég vhdi vera með sagði
hann sem svo að ef það heppnaðist
sem við ættum að gera myndum við
binda enda á stríðiö eða að minnsta
kosti stytta það til muna. Enginn
settist niður með mér og útskýrði til
hvers væri ætlast af okkur. Ég man
hins vegar eftir því að ég hitti Nor-
man Ramsey oft. Hann hafði nýlega
verið á forsíðu Time og í blaðinu stóð
að hann væri einn af helstu efna-
fræðingum Bandaríkjanna. Það
þurfti því enga stórgreind til að átta
sig á því sem var á seyði.“
Tibbets og félagar þurftu aö breyta
sprengjuflugvélinni sem síðar var
gefið nafn móður hans, Enola Gay,
til að hún hentaði sem best til farar-
innar. Skipt var um hreyfla og sömu-
leiðis var sprengjuhurð sett á vélina
sem hægt var að opna með þrýsti-
lofti á hálfri sekúndu og loka jafn
fljótt. Öllum var ljóst að eftir að
sprengjunni var kastað lægi á að
koma sér sem fyrst á brott til aö lifa
ósköpin af.
Evrópa slapp
Meðan á undirbúningnum stóð var
friður saminn í Evrópu. Þar með var
ljóst að sprengju yrði einungis varp-
að á Japan. Þegar Tibbets var í Wash-
ington í maí 1945 voru nokkur skot-
mörk vahn og skoðuð nánar. „Þetta
vora Hiroshima, Nagasaki, Niigata
og Kokura,“ segir Tibbets. „Þessar
íjórar borgir voru valdar því að,
stjórnendur Manhattan-rannsóknar-
verkefnisins svonefnda, sem hafði
smíði fyrstu kjarnorkusprengnanna
með höndum, vildi fá óskemmdar
borgir með öhu til að þeir gætu met-
ið th fullnustu afleiðingar þess sem
ein svona sprengja ylh.“
Ákveðið var að skotmarkið yrði
endanlega valið með thliti til veðurs.
Ljóst var að ekki mátti vera skýjaö
þar eð ratsjár flugvéla voru enn svo
ófullkomnar að þeim var ekki fylh-
lega treystandi. Fyrstu dagar ágúst-
mánaðar voru því taldir heppilegast-
ir til verksins.
Van Kirk sighngafræðingur minn-
ist þess að spennan óx í hópnum þeg-
ar leið að farardegi. Hann þurfti
meira að segja að leggjast á sjúkra-
hús vegna útbrota sem talið var að
mætti rekja th streitu. Áhöfnin var
komin til eyjarinnar Tinian á Kyrra-
hafi og nú var búið að segja öllum
frá því sem í vændum var. Van Kirk
telur að spenningurinn í áhöfninni
hafi ekki fyrst og fremst verið vegna
ábyrgðarinnar sem var lögð á herðar
henni með því að fela henni svo mik-
hvæga ferð heldur vegna þess að vís-
indamennirnir óttuðust að sprengjan
myndi ekki virka.
Lítil en stórtæk
„Hún var nú ekki sérlega merkheg
á að líta,“ segir Van Kirk, „og stór
var hún ekki - um það bh eins metra
breið og rúmlega þrír á lengd. Satt
best að segja minnir mig að ég hafi
fundið fyrir einhvers konar lotningu
fyrir því að eitthvað svo lítið gæti
eyðilagt jafn mikið og visindamenn-
imir höfðu sagt okkur. Einnig vonaði
maður náttúrlega að hún spryngi.
Talsverð hætta var á að eitthvað
færi úrskeiðis. Hún haföi nú ekki
verið prófuð neitt sérstaklega mikið
fyrir fram og tveimur dögum áður
en við lögðum í’ann kom í ljós að
kveikjubúnaöurinn virkaði ekki.“
Hvorki Tibbets né Van Kirk sváfu
mikið nóttina fyrir ferðina. Þegar
sighngafræðingurinn smeygði sér
upp um gólflúguna á sprengjuflug-
vélinni hugsaði hann með sér: Dríf-
um okkur í að hefja sýninguna.
Stemningin var „eins og við frum-
sýningu í Hollywood". Einn fluglið-
inn bar hana saman við það að verið
væri að opna stórmarkað i Suður-
Kaliforníu. Margir háttsettir menn í
Bandaríkjaher voru viöstaddir, hers-
höfðingjar, aðmírálar og fleiri. Menn
tóku ósköpin öll af ljósmyndum.
„Greinilegt að liðið í Manhattan-
verkefninu ætlaði að eiga sem flest á
filmu til að hafa sagnfræðina sem
réttasta," segir Van Kirk sposkur.
„Og þannig gekk þetta lengi vel. Að
lokum var tilstandið farið að verða
hálfvandræðalegt. Þegar við máttum
loksins leggja af stað held ég að ahir
í flugvéhnni hafi verið hálffegnir."
Enóla Gay hóf sig th lofts klukkan
2.45 að staðartíma á Tinian-eyju. Það
átti að taka hana sex og hálfa klukku-
stund að komast á áfangastað - að
skotmarkinu. Van Kirk segir að flug-
ið hafi gengið samkvæmt áætlun.
Hann hlær að því að hann sem leið-
sögumaður átti annríkt alla leiðina.
Tibbets flugstjóri og Parsons
sprengjustjóri gátu hins vegar tekið
lífinu með ró.
Eftirlitsvélar með í för
„Fyrir vikið hafði ég meiri tíma en
ella th að hugsa og hafa áhyggjur,"
segir Tibbets. „Ef ég á að vera hrein-
skilinn hafði enginn getað fullvissað
mig um að sprengjan ætti eftir að
springa. Alla leiðina hugsaði ég stöð-
ugt: Hafa mér orðið á einhver mistök
við undirbúninginn? Er það eitthvað
sem ég hef gleymt?“
Enola Gay var ekki eina flugvélin
í leiðangrinum. Við hhð hennar flugu
tvær eftirlitsflugvélar og á -undan
þrjár aðrar sem áttu að láta vita af
veðrinu yfir borgunum þremur sem
nú höföu verið valdar sem líklegt
skotmark, það er að segja Hiroshima,
Nagasaki og Niigata. „Aðalskot-
markið var Hiroshima," segir Tib-
bets. „Eftirlitsvélin þaðan var líka
fyrst að láta frá sér heyra: „Skyggnið
er nær ótakmarkað." Þetta nægði
okkur og við hlustuðum ekki á meira
af skilaboðunum."
Sprengjunni, sem hafði fengið við-
urnefnið Lítill drengur, átti að varpa
úr Enolu Gay klukkan 8.15 að jap-
önskum tíma. Hún féh út sautján
sekúndum síðar en áætlað hafði ver-
ið. Van Kirk var hrósað eftir á fyrir
ótrúlega mikla nákvæmni við flug-
leiðsögnina. Fimmtíu árum síðar
viðurkennir hann að um heppni hafi
verið að ræða.
Eins og skothríð
Um leið og sprengjan féh af stað
þurfti flugstjórinn að taka til hend-
inni og koma flugvélinni eins hratt á
brott og unnt var ef ske kynni að
sprengjan spryngi. Og það gerði hún.
Skyndilega hristist flugvélin ákaf-
lega og einhver hrópaði: „Skothríð!"
„Það var engu líkara en einhver
hefði sent okkur loftvarnarskothríð
þrjátíu þúsund fet upp í loftið,” segir
Van Kirk. „En stélskyttan bar það til
baka. Hann haföi séð höggbylgjurnar
stefna á okkur með meira en tvöföld-
um hraða hljóðsins."
Áhöfnin var sem höggdofa þegar
hún sá afleiðingar sprengingarinnar.
Skýstrókurinn sem myndaðist náði
upp í þrjátíu þúsund feta hæð á inn-
an við mínútu og stækkaði stöðugt.
„Úr miðju stróksins sáum við ekk-
ert af borginni því að fyrir utan
gluggann var eins og pottur með
sjóðandi tjöru á að líta - reykur, ryk,
skítur og eitthvað fleira. Og þótt við
sæjum ekki hvað hafði gerst í borg-
inni sjálfri gátum við ímyndað okkur
hvað þessi ótrúlega orka sem sendi
strók upp í okkar hæð á svipstundu
haföi gert þarna niðri." Van Kirk
hikar. Hann veit hvaða spurning
kemur næst og svarar áður en hún
er borin fram: „Hvað mig varöar liðu
íjögur eða fimm ár áður en ég gat
hætt að hugsa um fólkið sem við
sprengdum."
Höfðu sína trú
Á leiðinni til baka hljóðritaöi Tib-
bets á stálþráð það sem hverjum og
einum í áhöfninni lá á hjarta. Hann
minnist þess að allir voru sannfærð-
ir um að það sem þeir höfðu gert
ætti fljótlega eftir að binda enda á
heimsstyrjöldina. „Einn orðaði það
svo að við værum í raun og veru
ekki hermenn heldur óbreyttir borg-
arar sem heföu orðið að fara í stríðið
gegn vilja sínum. Við vildum bara
að því lyki sem fyrst svo að við gæt-
um farið heim. Fólk gerir sér ekki
grein fyrir því hvað það þýddi fyrir
okkur að fara heim.“
Hvorki Paul Tibbits né Ted
„Dutch" Van Kirk efast um að þeir
gerðu rétt þegar þeir vörpuðu kjarn-
orkusprengjunni að morgni 6. ágúst
1945. Þeir telja að sprengjan hafl
bjargað fleiri mannslífum en hún
tók. „Efþað heföi reynst nauðsynlegt
að gera innrás (í Japan) hefði mann-
fallið orðið gífurlegt," segir Van Kirk.
„Og jafnvel án innrásar heföi stríðið
dregist mjög á langinn og menn
hefðu fallið á báða bóga.“
Tibbets samsinnir þessu: „Mér er
sama hvað hver segir. Við björguðum
þúsundum mannslífa á þúsundir ofan.
Ég vissi hvað ég var að gera þegar ég
tókst þessa ferð á hendur og þegar ég
rifja hana upp öllum þessum árum síð-
ar er ég sáttur við sjálfan mig.“