Þjóðviljinn - 31.01.1981, Blaðsíða 11

Helgin 31. jan. — 1. febr. 1981. ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 11
Þeir sem fóru i alvöru að
hnusa af heimsmálum upp úr
1960 höfðu mjög hugann við
þriðja heiminn. Frelsisstrið
Vietnama, byltingu á Kúbu,
sjálfstæði fyrrverandi nýlendna
i Afriku. Einhversstaðar á þess-
um vettvangi bjuggust margir
viðað frétta ný og góð og merki-
leg tfðindi af þjóðfélögum af
nýrri gerð, þar sem hvorki gróin
borgaraleg áhrif né heldur
syndir stalinismans væru að
þvælast fyrir.
1 ýmsum þriðjaheimslöndum
þótti mönnum að hægt væri að
byggja upp eitthvað nýtt, það
væri hægt að forðast vestrænar
og austrænar syndir, leysa úr
læðingi mikla krafta. Eitt heill-
andi vigorð timans var afriskur
sosialismi, sem Basil Davidson
og fleiri ágætir menn útskýrðu
fyrir okkur — það var engu lik-
ara en leiðir róttadcra pilagrima
mundu einkum liggja i suður á
næstunni.
Þegar sjálfstæði er fagnað er aðeins eitt skref stigið
Afríkusósíalisminn —
draumur og veruleiki
Menn héldu að þar væri svo margt merkilegt hægt að gera, einmitt vegna þess að flest var ógert
Torfærur
Þróunin hefur orðið miklu
óglæsilegri en vonir stóðu til. Og
það væri þá blátt áfram rangt
að byrja ekki á þvi að bjartsýni
margra góðra manna, t.d. að
þvi er varðar Afriku, var blátt
áfram ekki á skynsamlegum
rökum reist.Erfiðleikarnirvoru
miklu stærri en menn héldu og
riðluðust hver af öðrum upp á
háar torfærur.
Landamæri nýrra rikja voru
dregin eftir duttlungum ný-
lenduvelda og fólu i sér, ásamt
með fyrri mismunun á þjóðum,
neista sem viða varð að báli inn-
anlandsstyrjalda milli þjóða.
Nýlenduveldin skildu viða eftir
sig mjög fáa menntaða starfs-
menn og tæknimenn: þegar þau
fóru var eins liklegt að ýmisleg
þjónusta (verslun, samgöngur)
yrði lakari en fyrr vegna skorts
á þjálfuðu fólki. Kannski eyðu-
lögðu hvftir landnemar allt sem
þeir gátu áður en þeir fóru
(Angóla). Hvort sem ný riki
stefndu i austur eða vestur i
utanrikismálum og viðskiptum
(og það réðist einatt af þvi hvað
næstu andstæðingar ráðandi
afla voru að bauka i þeim efn-
um), þá áttu hin nýju stjórn-
kerfi ekki sveigjanleika af þvi
tagi sem gerir ráð fyrir marg-
rödduðum pólitiskum kór. Við-
ast hvar varð helsti sjálfstæðis-
flokkurinn að rikisflokki, og
forysta hans að nýrri yfirstétt,
sem hermdi samviskusamlega
eftir þvi sem verst var i fari
hvitra nýlenduherra. (Á þvi
sem siðast var nefnt eru þó til
undantekningar). Og þótt sums-
staðar væri haft hátt um
sósialisk'vigorð, þá var veru-
leikinn sá að nýju rikin voru
mjög háð viðskiptum við
Vesturlönd og urðu að laga sig
að þeim.
Portúgalskar
nýlendur
Það væri samt skaðleg ein-
földum að draga jafnaðarmerki
á milli allra sem hér koma við
sögu. Það er allmikið djúp stað-
fest milli stjórnarfars hins
kristna sósialista Juliusar
Nyerere i Tansaniu og bófa eins
og Idi Amins eða Bokassa. Og
menn hafa haft talsverðan
áhuga á fyrrverandi nýlendum
PortUgala i Afriku, ekki sist
vegna þess, að þær áttu lengi i
sjálfstæðisstyrjöldum og urðu
að reyna að byggja upp nýtt
samfélag um leiö og héruð voru
frelsuö, — fengu semsagt ekki
yfir sig öll ný verkefni i einu. Og
auk þess áttu sjálfstæðishreyf-
ingar í þessum nýlendum öllum
i forystu sinni drjúga sveit
manna sem töldust hafa góða
yfirsýn yfir bæði sigra og ávirð-
ingar þeirra sem dregið höfðu
upp sjálfstæðisfána i kringum
1960.
Eitt slikt land er Mosam-
bik: þar er sjálfstæðið mjög
ungt, eða fimm ára gamalt. Og
þar hefur sjálfstæðishreyfingin,
Frelimo, lýst sig marxiskan
flokk sem vill byggja upp
sósialisma og engar refjar. Við
skulum telja það ómaksins vert
að skoða þetta land nánar (með
aðstoð Le Monde, Socialistisk
Dagblað og Dagent Nyheter).
Einn flokkur
Það er ljóst að i landinu er
byggt upp einsflokks kerfi.
Frelimo ræður flestu i stjórn-
málum menningarmálum og
svo hernum. Og miðstjórnar-
valdið vill vera sterkt, bylt-
ingarvígorð um alræöi öreiga
eru ekki látin skerða
ákvörðunarvald stjórnenda.
Skriffinnskuvandræði eru ærin,
m.a. vegna skorts á menntuðu
fólki, en samt fá stjórnendur
nokkuð gott orð fyrir dugnað og
vilja til að halda uppi gagnrýni
á eigin verk (Le Monde).
Forystusveit landsins er enn
ung aö árum og þvi verður ekki
ennsvarað, hve lengi henni dug-
ar kapp umbyltingarskeiðsins
til að forða sér frá þvi að staðna
i valdhroka.
Stjórnin er talin föst i sessi.
Skæruliðar svonefndrar
Mósambískrar andstöðuhreyf-
ingar heyja skæruhernað i
suðurhluta landsins, og trufla
öðru hvoru samgöngur. En
þessi hreyfing, MNR, eru að
mestu byggð upp af fyrrverandi
málaliðum nýlendustjórnarinn-
ar og nýtur helst stuðnings
Suður-Afriku, verður slik hreyf-
ing ekki likleg til vinsælda.
Stuðningur Suður-Afriku er
meira að segja hikandi vegna
þess að rikin þurfa hvort á öðru
að halda: frá Mosambik kemur
fjöldi farandverkamanna að
vinna i námum Suður-Afriku,
þaðan koma og 2000 megavött af
rafmagni i'rá Cabora Bassa
virkjun i Zambesifljóti, sem
Portúgalar reistu á lokaskeiði
ráðsmennsku sinnar.
Refsingar
Talið er að um 10 þúsundir
manna, sem voru illræmd hand-
bendi nýlendurstjórnarinnar
eða hafa annaðhvort sýnt af sér
eitthvað andóf við nýja vald-
hafa, eða þá gert sig seka um
mútuþægnieða þessháttar, séu i
sérstökum „endurhæfingarbúð-
um”. Búöimar eru ekki ill-
ræmdar að þvi er aðbúnað varð-
ar, og dvöl þar yfirleitt ekki
löng, og ekki var um neina
dauðadóma eða aðrar harðar
refsingar að ræða yfir fyrrver-
andi andstæðingum. En ýmis-
konar geðþótti og hæpnar ákær-
ur geta komið mönnum i slikar
búðir — þær gætu orðið visir aö
öðru kerfi og verra. Þessu fylg-
ir, að komið hefur verið á kerfi
alþýðudómstóla, sem eiga eink-
um að glima við spillingu em-
bættismanna, og ráða pólitisk
viðhorf mestu um úrskurði
þeirra, en lögfræðileg meöferð
mála haltrar á eftir. Samt telja
vestrænir skoðendur að þegar á
allt er litið séu mannréttindi
betur virt i Mosambik en i
mörgum öðrum Afrikurikjum.
Alþýðubúðir
Eins og ýmsar byltingar aðr-
ar hefur sú i Mósambik lagt út I
tilraunir sem byggðu á göfugum
tilgangi en hæpnum efnahags-
forsendum. Við sjálfstæðistök-
una flúðu flestir pórtúgalsir
eigendur verslana og smáverk-
stæða I borgum landsins á brott.
Upp Ur þeim voru stofnaðar
um 200 alþýðubúðir til að versla
með fatnað og matvæli. Þeir
sem við tóku kunnu ekkert með
verslun að fara, og „alþýðubúð-
imar” tæmdust fljótt og herfi-
legur rekstur þeirra á drjúgan
hluta i miklum vöruskorti. En
stjórn Sanora Machels reynist
ekki fastari i kenningunni en
svo, að hún hefur ákveðið að
hætta við þessa þjóönýtingu og
selja samvinnufélögum eða ein-
staklingum búðirnar. Þegar
hafa 70 verslanir verið seldar i
höfuðborginni Maputo.
#sunnudags
pistill
Eftir Árna
Bergmann
Sveitirnar
Mósambikmenn eru fullir
með djarfar áætlanir og vist
hafa þeir úr miklum náttúru-
auðæfum að spila. En þá vantar
flest til framkvæmda, einkum
tækniþekkingu og varahluti.
Þróun til sveita verður mikill
prófsteinn á getu Mósambik til
að leysa sin vandamál, en þar
búa nú tiundu hlutar lands-
manna. Landið þarf að flytja
inn matvæli og þurfti á nýlendu-
timanum. Spumingin er hins-
vegar sú, hvernig hægt sé að
auka framleiðslu i sveitum til að
standa undir vaxandi þörfum
borganna. Stofnuð hafa verið
rikisbú og samvinnuþorp (að
Tansaniufyrirmynd), en það
hefur verið farið fremur hægt i
sakirnar. Niu tiundu hlutar
landsins eru enn i umsjá litilla
fjölskyldubúa — sjálfeþurftar-
búa sem gefa af sér litla sem
enga matvöru til borga.
Þetta er útbreitt þróunar-
vandamál. Hin opinbera stefna
er að ýta undir samvinnuþorpin.
Það á að reyna að fá fólkið til að
flytja frá hinum dreifðu smá-
býlum og i' ný þorp og veifa þá
freistingum eins og góðum
brunni og vatnsdælu, skóla,
læknamiðstöð og vélakosti. En
fyrir flesta er það mikið átak að
hverfa frá hefðbundnum lifs-
háttum og flytja i ný þorp, og
fólk sem hefur stundað sjálf-
þurftarbúskap og rambað á
hungurmörkum er ekki sérlega
liklegt til að leggja sig fram um
tilraunir sem fela þaö I sér, að
hluta vinnudagsins þurfa menn
að leggja fram sem skerf til
sameiginlegra þarfa og upp-
byggingar. Samvinnuþorpin eru
þvi fremur fá, og færri en
Frelimo vill vera láta. Þar við
bætist að rikisbúin sem hafa
verið sett upp á stórjörðum
ýmsum sem áður voru i portu-
galskri eign, gleypa mest af
þeirri tækni og vélakosti sem
býðst — og gengur samt bölvan-
lega að halda vélakostinum i
gangi þvi hvorki eru til viðgerð-
armenn né varahlutar. Þess má
reyndar geta til fróðleiks, að
Austur-Þjóðverjar og grannar
þeirra hafa mest aðstoðað við
uppbyggingu rikisbúa, meðan
Norðurlönd, sem hafa rekið all-
veigamikla þróunaraðstoð, hafa
einbeitt sér að samvinnubú-
skapnum.
Spurningar
Með öðrum orðum: land eins
og Mósambik vekur enn fleiri
spurningar upp en svör eru til
við. Margt bendir til þess að
slikt land geti komist hjá þvi
pólitisku og efnahagslegu hlut-
skipti sem lakast hefur verið i
Afriku — eins og i ýmsum þeim
rikjum þar sem saman fer spillt
alræði og mikið efnahagslegt
vald fyrri herra. Mósambik á
sér öfluga pólitiska hreyfingu,
sem er hert i baráttu, er enn
ung og sýnir viðleitni til að virða
jafnréttishugsjónir og leggur
ofurkapp á að mennta þjóðina.
En hitt veit enginn, hve vel eða
hve lengi slik hreyfing getur
varist þeirri stöðnun og þeirri
hnignun innanfrá sem fylgir
óskertu valdi, eins og gerst hef-
ur i ýmsum öðrum hlutum hins
þriðja heims.
Mosambik hefur i utanrikis-
málum tekið sér stöðu með
Sovétrikjunum. Það var i sjálfu
sér fremur eðlileg afleiðing
þess, að sjálfstæðishreyfingin,
sem nú ræður landi, átti i höggi
við Natóriki Portúgal, sem hafði
beinan og óbeinan stuðning
helstu Vesturvelda til að fram-
lengja nýlendukúgun sina löngu
eftir að aðrir höfðu komið sinum
Afrikumálum i annan farveg.
Hve mikil áhrif þessi utanrikis-
stefna hefur og sú þróunarað-
stoð frá austurblökkinui sem
henni fylgir, skal ósagt látið.
Enn er Mósambik i reynd meira
háð gjaldeyri, fyrir orkusölu og
farandverkamannavinnu frá
sjálfumhöfuðféndunum i Suður-
Afriku en rokkru öðru. Hitt
kynni að vera mikiivægt, ef
menn vilja að riki eins og
Mosambik eigi sér ýmsa kosti,
að þróunaraðstoð Norðurlanda
sé það rifleg að hún skipti veru-
legu máli — eins og raun mun
hafa orðið á I grannrikinu
Tansaniu. áb.