Þjóðviljinn - 08.08.1981, Blaðsíða 8

S StÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 8.-9. ágúst 1981
Ræða Þórarins Guðnasonar flutt í Dómkirkjunni við útför Magnúsar Kjartanssonar 6. ágúst
Vötnin byltast aö Brunasandi,
bólgnar þar kvikan gljúp;
landiö ber sér á breiöum
heröum
bjartan og svalan hjúp;
jötunninn stendur meö járnstaf
ihendi
jafnan við Lómagnúp,
kallar hann mig, og kallar
hannþig...
kuldaleg rödd og djúp.
Við komum hingaö i dag til þess
aö kveðja Magnús Kjartansson.
Röddin djúpa og kuldalega kall-
aöi hann burt 28. júli, aðeins 62
ára aö aldri. Hann veiktist alvar-
lega fyrir nokkrum árum og bar
aldrei sitt barr likamlega eftir
það, en siðan rak hver sjúkdóms-
hrinan aöra, uns kraftarnir þrutu
að fullu og öllu.
A kveöjustund er margs aö
minnast. Gönguferöir úti i náttúr-
unni, og Magnús ævinlega
fremstur i flokki, sterkur og fót-
viss, þrunginn lifskrafti og áhuga
á öllu, sem ber fyrir augu og eyru.
Fjöldagöngur undir blaktandi
fánum og Magnús i ræðustóli,
mikilúölegur, hvetjandi og alvar-
legur. Góöra vina fundir á heimili
Magnúsar og Kristrúnar, glaö-
værö og gamanmál, bók tekin út
úr skáp og rifjaöur upp góöur
texti i bundnu máli eöa lausu, og
kvöldin liöa alltof fljótt. Bjartir
og hlýir sumardagar i Kaup-
mannahöfn, Magnús i hjólastól,
en kátur og hress, ausandi af
brunni þekkingar sinnar og kunn-
ugleika á fyrrverandi höfuðborg
tslands, og sagan kemur hlaup-
andi á hverju götuhorni upp i
fangiö á ókunnugum af vörum
góös leiðsögumanns.
Alls þessa er gott aö minnast og
svo margs og margs. En á þess-
um degi hljótum viö Hka aö rekja
æviferil Magnúsar, skipti hans
viö starfsbræöur og systur, bar-
áttufélaga og kunningja úti i iö-
andi lifi samfélagsins, einnig þá
sem ekki voru honum alltaf sam-
mála, en munu eigi aö siður hafa
kunnaö aö meta þaö sem vel er
gert og stórt er i sniöum I fari
andstæöings.
Magnús var fæddur á Stokks-
eyri 25. febrúar 1919, sanur Sig-
rúnar Guömundsdóttur og Kjart-
ans Ólafssonar. Hann tók stúd-
entspróf 19 ára gamall, en sigldi
þá til Hafnar og las verkfræöi, en
áttaði sig fljótlega á þvi, eins og
hann sagöi siöar, aö þar haföi
hann valiö hlutskipti sem honum
hentaöi ekki. Hann hóf þá nor-
rænunám undir handleibslu Jóns
Helgasonar og taldi sig æ siöan
standa í mikilli þakkarskuld viö
hann. Þetta var á striðsárunum,
Danmörk var hernumiö land og
einangraö og fyrir áeggjan Jóns
og með aöstoð hans og fleiri góöra
manna fékk Magnús leyfi til þess
að fara yfir sundiö og halda nor-
rænunáminu áfram I Sviþjóð. Um
þetta leyti staöfesti hann ráö sitt,
og þegar þau hjónin komu heim
til tslands aö striöinu loknu, mun
hann hafa verið óráöinn i hvað
gera skyldi, eða eins og hann orö-
aði það eitt sinn ,,var um skeiö
eins og milli vita. Þá gerðust þau
tiöindi haustið 1945 að Banda-
rikjamenn báru fram kröfur sin-
ar um herstöövar á íslandi i 99 ár.
Ég held,” segir hann ,,aö enginn
atburður hafi haft eins mikil áhrif
á mig um dagana, og ég einsetti
mér að beita þvi afli sem ég kynni
að eiga til þess aö koma i veg fyr-
ir erlend yfirráð. Um sömu
mundir kynntist ég Kristni E.
Andréssyni, viö uröum miklir
vinir og hann varö ámóta áhrifa-
valdur i lifi minu og Jón Helgason
áður. Og Kristinn var ekki á milli
vita eins og ég.”
Þannig fórust Magnúsi orð i
blaðaviötali rúmum þrjátiu ár-
um eftir aö þessi saga geröist. Og
hann bætti viö: „Ætli sagan sýni
ekki helst aö ég hafi verið áhrifa-
gjarn unglingur, sem varö fyrir
þeirri reynslu aö kynnast óvenju-
lega mikilhæfum mönnum.”
Magnús varö samverkamaður
Kristins viö Mál og menningu, en
siöar við Þjóðviljann, og 1947 var
hann ráöinn ritstjóri blaðsins.
Segja má, aö þar meö sé ævi-
starfiö hafiö og áratuga tengsl
hans viö Þjóðviljann. t áöur-
nefndu viötali var þeirri spurn-
ingu beint til hans, hvernig hon-
um hefði sjálfum fundist sam-
vinnan viö blaöiö eftir að hann
varö þingmaöur, og svar hans var
einfaldlega: ,,Ég hef aldrei átt
neina samvinnu viö Þjóðviljann,
hann hefur veriö hluti af mér og
égaf honum, nema þau ár sem ég
hef dvalist á sjúkrahúsi eða i
stjórnarráði.” Hann hafði frá
unga aldri veriö mikill áhuga-
maöur um stjórnmál og ákvebinn
sósialisti, en þegar hann varö
starfsmaður Þjóöviljans kom
brátt i ljós aö sem pólitiskur rit-
stjóri var hann fjölþættum kost-
um búinn. Forystugreinar hans,
ritgerðir um stjórnmál almennt
eöa brennandi deilumál dagsins
vöktu athygli miklu stærri hóps
lesenda en þess sem aö jafnaði
leggur á sig aö fylgjast með dæg-
urþrasinu. Þó verða Austra-
greinarnar væntanlega lengst
i minnum haíðar, enda berflest-
um sem muna þá tið saman
um aö ekki hafi i annan tima ver-
ið beittari penni á ferð i islenskri
stjórnmálaumræðu, óvæginn oft á
tiöum, leiftrandi af hugmynda-
auögi, kryddaðri ýmist með góð-
látlegri glettni eöa nlstandi háði.
Lesendur Þjóöviljans opnuöu
blaöiö meö eftirvæntingu á hverj-
um morgni: Hvaö skyldi Austri
segja i dag? Og þaö brást ekki,
alltaf eitthvaö nýtt, aldrei endur-
tekning, eitthvaö athyglisvert,
stundum eitthvað allsendis óvænt
sem átti þó skiliö aö vera efst á
baugi, ný hlið á gömlu máli, oft
bráðskemmtilegur útúrdúr eða
sprenghlægileg skrýtla, en samt
— alltaf fá orö i fullri meiningu,
og ævinlega hitt i mark. Þannig
var Austri, og honum veröur lengi
viö brugöið.
Magnús var kosinn á þing 1967
og geröist þar umsvifamikill, eins
og vænta mátti um mann, sem
haföi sivakandi áhuga á flestum
vandamálum samfélagsins og lét
sér fátt mannlegt óviðkomandi. í
kosningum fjórum árum siðar
breyttust hlutföllin I styrkleika
stjórnmálaflokkanna svo mjög,
aö stjórnarskipti uröu og var
Magnús þá skipaöur ráöherra
heilbrigðis- og tryggingamála og
einnig iönaðar- og orkumála. Það
fyrsta sem skráð er i Stjórnartið-
indi eftir að vinstri stjórnin settist
aö völdum eru bráöabirgöalög
hans um hækkun bóta almanna-
trygginga. Allt tryggingakerfið
var endurskoðaö, m.a. með þaö
fyrir augum aö greiðslur til aldr-
aös fólks og öryrkja yröu hækkaö-
ar svo, aö þær nægöu til fram-
færslu. „Það var gaman aö fýlgj-
ast með þvi hvaö Magnús var ör-
uggur og haröskeyttur þegar
hann var aö sækja rétt bótaþega i
rikisstjórn og á Alþingi,” segir
náinn samstarfsmaöur hans frá
þessum árum. En margt fleira
var á döfinni. Sjúkrastofnanir
risu af grunni, og þar var stór-
hugur aö verki. Ný heilbrigöislög
voru sett og skyldu þau tryggja
landsmönnum jafnrétti um
heilsugæslu.
Þetta voru breytingatimar i
iönaöar- og orkumálum. Dreifing
raforku um landsbyggöina var
aökallandi, og nýting hennar til
stærri átaka i iðnaöi en þekkst
höföu áöur á landi hér var komin
til sögunnar. Stefna Magnúsar i
þeim málum var i hans augum
þáttur i sjálfstæöisbaráttu þjóö-
arinnar. Aö Islendingar heföu þar
tögl og hagldir var honum
jafn-sjálfsagt og yfirráðin yfir
fiskimiðunum umhverfis strönd-
ina og sérhverjum bletti þess
lands, sem viö nefnum fósturjörð.
A kveöjustund er margs aö
minnast. Hvernig maöur var
Magnús Kjartansson? Hann var
ljóngáfaöur, viðlesinn, vel
menntaður, meö afbrigöum fljót-
ur aö átta sig á mönnum og mál-
efnum, ljúfur maður i umgengni,
en átti þaö lika til að vera hörku-
tól, þegar þess þurfti með, gat
jafnvel verið óbilgjarn, en einlægt
hreinskilinn og hreinskiptinn,
sagöi hug sinn allan hver sem i
hlut átti, og virtist aldrei bera
kala til þeirra, sem hann átti i
höröustum deilum viö. Hann var
fullur metnaöar fyrir hönd
þeirra, sem báru skaröan hlut frá
boröi eöa fóru á mis viö það jafn-
rétti sem honum þótti eölilegt
hlutskipti allra manna, en hann
sóttist aldrei eftir auöi, völdum
eða metoröum fyrir sjálfan sig.
Hann baö hvorki um ritstjóratitil,
þingsæti né ráöherrastól; þaö
voru samherjar hans og sam-
starfsmenn sem réttilega álykt-
uðu aö hann væri sjálfkjörinn til
þeirra starfa. Hann var óttalaus
maöur og tók þvi sem aö höndum
bar eins og sjálfsögðum hlut, gróf
sig i fönn ásamt félaga sinum
þegar þeir lentu I ófærö og myrkri
i fjallgöngu á tslandi, feröaöist
vitt og breitt um Vietnam meöan
sprengjurnar féllu og arkaði
ótrauöur inn I frumskóginn. Það
var þessi óbilandi kjarkur sem
alltaf einkenndi afstöðuna til
þeirra sjúkdóma sem hann átti i
höggi við seinustu æviárin. Aldrei
heyröist hann mæla æöruorð eöa
harma vanmátt sinn. En trúlegt
er aö skert þrek hans sjálfs hafi
enn betur opnaö augu hans fyrir
böli annarra sem bjuggu viö fötl-
un vegna slysa eöa sjúkdóma og
þörf þeirra fyrir liöveislu dugandi
stuöningsmanna. Hann baröist i
ræöu og riti fyrir bættri aöstööu
og endurhæfingu fatlaðra og ekki
siður fyrir breyttum viðhorfum
ráöamanna og almennings til
þessara vandamála. Og hann lét
ekki sitja viö oröin tóm, heldur
sýndi og sannaði meö fordæmi
sinu, aö fötluöum eru flestir vegir
færir, jafnvel landa á milli, og aö
þeir geta borið hugöarefni sin
fram á mannfundum meö þeim
hætti.aö á þá sé hlustað engu siöur
en hina sem hafa likamsburöi til
aö standa uppréttir. Þannig birt-
ist hann sem fulltrúi þjóðar sinn-
ar á fundum Noröurlandaráös og
allsherje . þingi Sameinuðu þjóð-
anna.
Magnús hugsaöi ekki einvörö-
ungu um hag og framtiðarhorfur
tslendinga, eöa öllu heldur — til
þess aö vega og meta ennþá skýr-
ar okkar málefni kaus hann aö sjá
veröldina frá stærra stjórnar-
herni en úr skrifborðsstólnum
heima. Þess vegna tókst hann
feröir á hendur, kynntist þjóöum
og kannaöi lönd, þar sem þýöing-
armiklir kapitular mannkynssög-
unnar voru aö hans dómi aö ger-
ast. Hann skrifaöi bók um Kúbu,
aðra um Kina og þá þriöju um
Vietnam. Skarpskyggni hins
glögga gestsauga leynir sér ekki
og lærdémarnir sem hann dregur
af þvi sem fyrir hann bar á ann-
arlegum ströndum, eru geymdir i
þessum bókum til fróöleiks og
umþenkinga fyrir þá sem njóta
vilja.
Ef draga ætti saman I fáum
oröum hugsjónir, störf og boö-
skap Magnúsar til samtföar sinn-
ar, veröur þaö naumast betur
gert en meö hans eigin oröum:
„Ég sagöi þér hversvegna ég hóf
störf viö Þjóöviljann. Sjálfstæöi
tslands, stjórnarfarslegt og efna-
hagslegt, var umhugsunarefni
mitt, og þaö hefur haldist alla tið
siðan i öllum störfum minun. Ég
hugsaöi um þaö sjálfstæöi sem
„Jón Helgason brýndi fyrir mér
foröum, ekki form, hégómaskap
og tilfinningasemi, heldur aö
þjóðin sannaöi i verki aö hún
kynni að nota sjálfstæöiö til að
koma á fegurra mannlífi hér en i
heiminum umhverfis. Þessi hugs-
un hefur veriö mér lykill til þess
að meta öll mál, hvort sem ég
vann við Þjóöviljann, á þingi eöa i
stjórnarráðinu, en ég hirði ekki
um að tiunda það frekar. Við skul-
um ekki gleyma þvi aö fullt sjálf-
stæði er forsenda þess aö viö
komum á sósialisma sem miöast
við heföir og viöhorf þessarar
litlu þjóðar.” Svo mörg eru þau
orö, og þar er engu við aö bæta.
Þau voru hans testament, hans
leiðarsteinn i lifi og starfi.
Magnús Kjartansson kom i
heiminn á köldum vetri, hann
kunni ævinlega vel aö meta
islenska náttúru i öllum
hennar margvislegu myndum, og
hann sofnaði siðasta blund-
inn þegar hásumardýröin
var alls ráöandi fyrir utan
gluggann hans. Skáldið, sem orti
um jötuninn viö Lómagnúp segir i
ööru kvæöi: „Einn mun ég heyja
mitt striö þegar nóg er lifaö” og
hefur vissulega mikiö til^ sins
máls. Þó veröur þaö seint ofmetiö
aö fá aö njóta hjálpar og umönn-
unnar sinna nánustu þegar mest á
reynir, og þeirrar hjálpar naut
Magnús i rlkum mæli. Viö kveöj-
um hann öll meö þakklátum
huga. Megi hin eilifa hvild veröa
honum vær og góö.
r
Kista Magnúsar Kjartanssonar I Dómkirkjunni. Kransar og skreytingar eru frá: Starfsfólki iönaöar-
ráöuneytisins, alþingi, heilbrigöis- og tryggingaráöuneytinu, ríkisstjórninni, Alþýöubandalaginu, Máli
og m enningu, starfsfólki og samstarfsfólki á Þjóöviljanum, samstúdentum MR 1938, Knattspyrnufélag-
inu Haukum, stjórnarnefnd og starfsfólki Rikisspitalanna.