Þjóðviljinn - 27.02.1982, Síða 6

- , 6 S1ÐA r ÞJÓÐV^^ JH^lgin j2J7,—28. febrúar .l082
UOBVIUINN
Málgagn sósfalisma, verkalýds-
hreyfingar og þjódfrelsis
btgefandi: Útgáfufélag Þjóöviljans.
Framkvæmdastjóri: Eiður Bergmann.
Ritstjórar: Arni Bergmann, Einar Karl Haraldsson, Kjartan
Ólafsson.
Fréttastjóri: Álfheiður Ingadóttir.
Umsjónarmaður sunnudagsblaðs: Guðjón Friöriksson.
Auglýsingastjóri: Svanhildur Bjarnadóttir.
Afgreiöslustjóri: Valþór Hlööversson.
Biaðamenn: Auður Styrkársdóttir, Magnús H. Gislason, Óskar
Guðmundsson, Sigurdór Sigurdórsson, Sveinn Kristinsson.
iþrótta- og skákfréttamaöur: Helgi Ólafsson.
útlit og hönnun: Andrea Jónsdóttir Guðjón Sveinbjörnsson.
Ljósmyndir:Einar Karisson, Gunnar Elisson.
Ilandrita- og prófarkalestur: Elias Mar, Trausti Einarsson.
Auglýsingar: Hildur Ragnars, Sigriður Hanna Sigurbjörns-
dóttir.
Skrifstofa: Guðrún Guövaröardóttir, Jóhannes Harðarson.
Afgreiösla: Bára Sigurðardóttir, Kristin Pétursdóttir.
Simavarsla: Olöf Halldórsdóttir, Sigriður Kristjánsdóttir.
Húsmóöir: Bergljót Guðjónsdóttir.
Bílstjóri: Sigrún Bárðardóttir.
Innheimtumenn: Brynjólfur Vilhjálmsson, Gunnar Sigurmunds-
son.
Pökkun: Anney B. Sveinsdóttir, Halla Pálsdóttir, Karen Jóns-
dóttir.
Útkeyrsla, afgreiösla og auglýsingar: Sföumúla 6,
Reykjavik, simi 81333
Prentun: Blaöaprent hf.
ritstjórnargrein
Kosningabaráttan er hafin
• Fyrir tæpum fjórum árum varð Alþýðu-
bandalagið forystuafl i fjölmörgum sveitar-
stjórnum um allt land. I Reykjavik og tveimur
fjölmennustu kaupstöðunum varð Alþýðubanda-
lagið þátttakandi i meirihlutasamstarfi. í tugum
annarra sveitarstjórna hafa trúnaðarmenn
flokksins gegnt forystustörfum. Nú um helgina
koma sveitarstjórnarmenn Alþýðubandalagsins
saman til þess að meta árangurinn af þessu við-
tæka starfi og leggja á ráðin um nýja sókn á kom-
andi kjörtimabili.
• Þáttaskil urðu i Reykjavik fyrir fjórum árum
er Alþýðubandalagið felldi flokksræði Sjálf-
stæðisflokksins. Félagið i Reykjavik hefur ákveð-
ið framboðslista til borgarstjórnarkosninga og er
hann kynntur i blaðinu i dag. Full ástæða er til
þess að lýsa ánægju með þá forystusveit sem val-
in hefur verið til þess að leiða baráttuna i höfuð-
borginni til sigurs. Listinn er að jöfnu skipaður
konum og körlum sem njóta óskoraðs trausts
flokksmanna vegna starfa sinna að borgarmál-
um.
• Sveitarstjórnarkosningarnar i vor eru þýð-
ingarmiklar af mörgum ástæðum, og sem fyrr
eru höfuðandstæðurnar i Reykjavik. Meginás á -
takanna snýst um það hvort fésýslumönnum að
baki Sjálfstæðisflokksins tekst að stöðva þá fé-
lagslegu framfarasókn, sem hófst með úrslitum
kosninganna 1978, eða hvort henni verður fram
haldið undir forystu Alþýðubandalagsins. Takist
Sjálfstæðisflokknum að endurvinna Reykjavik
mun þess skammt að biða að landsstjórnin falli
einnig fyrir leiftursókn i anda Thatchers og
Reagans.
• Félagslegar framfarir eru kjörorð þeirra
þáttaskila sem urðu i réttindum launafólks, að-
búnaði á vinnustöðum og i húsnæðismálum með
árinu 1978. Fjölmörg lög tryggja nú rétt launa-
fólks á sviðum þar sem hann var áður litill sem
enginn. Bygging dagvistarheimila, verkamanna-
bústaða og dvalarheimila aldraðra sýna i verki
að unnið hefur verið að bættum lifsskilyrðum
fólks á öllum aldri.
• Atvinnulifið i fjölmörgum bæjarfélögum þar
sem Alþýðubandalagið hefur verið i forystu er nú
öflugra og traustara en löngum áður. 1 Reykjavik
er fólki aftur tekið að fjölga og fyrirtæki, sem
áður flúðu borgina, snúa nú aftur. Endurreisn
eldri fyrirtækja i félagslegri eigu, uppbygging
annarra og áform um ný atvinnutækifæri sýna i
framkvæmd islenska atvinnustefnu sem Alþýðu-
bandalagið boðaði i kosningunum 1978.
• Á þessum grundvelli standa frambjóðendur
Alþýðubandalagsins i Reykjavik og um allt land
er þeir leggja út i kosningabaráttuna. Það er
traustur grunnur sem á að duga til sigurs ef vel er
unnið. Það er höfuðnauðsyn að Alþýðubandalagið
komi sterkt út úr kosningunum þvi annars munu
milliflokkarnir hlaupa i ihaldsfaðminn eins og
áratugareynsla sannar.
• Alþýðubandalagið boðar þjóðskipulag þar
sem fólkið er herra eigin mála og réttur allra til
þátttöku og ákvarðana á sem flestum sviðum er
grundvöllur stjórnskipunar. Þátttaka i stjómun
fyrirtækja, ákvörðunarréttur i málefnum vinnu-
staða og skóla, beinar kosningar til nefnda og
ráða i hverfum bæja og borgar eru aðeins fáein
dæmi af mörgum um ný sóknarsvið lýðræðis og
valddreifingar. Þess vegna eru lýðræði og vald-
dreifing eitt helsta kjörorð þeirrar baráttu sem
framundan er á vegum Alþýðubandalagsins um
allt land. —ekh
úr aimanakinu
Almennt mun vist talið að
fyrsta verslunarbúðin i veröld-
inni, sem rekin var með sam-
vinnusniði, hafi tekið til starfa i
smábænum Rochdale á Eng-
landi hinn 21. des. 1844. Vel má
rifja lftiilega upp þá sögu nú,
þegar minnst er 100 ára land-
náms sam vinnuhreyfingarinnar
á tslandi.
bað hefur stundum verið sagt,
aö þvi sé hættast við ógiftusam-
legum endalokum, sem best og
glæsilegast fari af stað og vonir
manna séu hvað mest bundnar
við. Obrigðul regla er það þó
ekki, sem betur fer. Og naumast
verður það sagt, að samvinnu-
stefnan hafi helgað sér land i
Rochdale með neinni háreisti.
Vefurinn „sleginn” um 1840. Sjálfsagt þótti að konum og börnum
væri þrælað út miskunnarlaust.
Þegar rofar
til í Rochdale
Litla kaupfélagsbúðin var siður
en svo likleg til þess að vekja á
sér athygli nema ef verið hefði
fyrir það eitt, að innan veggja
hennar fóru fram verslunar-
viðskipti með nokkuð nýstárleg-
um hætti. Fjölmennt hefur það
þá heldur ekki verið liðið, sem
batt vonir sinar um betri hag og
léttari lifsafkomu við þessa
verslunartilraun. En hvað sem
um það er þá sannaðist enn hið
fornkveðna að „mjór er mikils
vísir”. Það sýnir saga sam-
vinnuhreyfingarinnar allt frá
þvi að fyrstu samvinnusamtök-
in hófu verslun sina á neðstu
hæðinni i gamla ullargeymslu-
húsinu i Rochdale og til þessa
dags. ,
„Neyðin kennir naktri konu
að spinna”, segir máltækið.
Þrátt fyrir það að miklar og
voldugar frelsishreyfingar
hefðu farið um heiminn og jafn-
vel valdið sliku róti meðal
grunnmúraðra rikja, að þau
riðuðu til falls, þá finnst nú-
timamanninum að lifskjör
vinnustéttarmannsins hafi
varla getað verið öllu verri en
þau sem tiðkuðust i Rochdale
um þessar mundir. íbúar þorps-
ins voru milli 2000 og 3000 að
tölu. Yfirgnæfandi meiri hluti
þeirra voru námumenn og verk-
smiðjufólk. Vinnutiminn var
langur, vinnan erfið, launin
sultarpeningur og aðbúð öll hin
versta. Vikukaup verkamanns-
ins var i hæsta lagi 10 shillingar
en komst allt niður i 1 shilling og
6 pence. Dýrtið var gifurleg.
íbúðirnar, sem þó voru
hörmungarhýbýli en hreinustu
höfuðból fyrir allskyns bakteri-
ur og sýkla kostuðu 2-3 shiiling á
viku. Ekki tók betra við þegar
tilmatfanganna kom. Mjólk var
að visu fáanleg en þá bæði
óhrein og vatnsborin og þrátt
fyrir svo takmarkaða „vöru-
vöndun” var hún það dýr, að al-
mennt urðu verkamenn að neita
sér um hana. Kvartbrauð,mesti
ógerðarmatur, kostaði frá 8-10
pence, sykurpundið var fáan-
legt fyrir 1 shilling. En i sykur-
inn blönduðu kaupmenn
gjarnan salti svona til búdrýg-
inda. Pundið af tei kostaði 8
shillinga. Þá munaðarvöru neit-
uðu verkamenn sér að mestu
um en drukku vatn i staðinn. Til
þess aö fá á það telitinn var
soðinn i þvi eplabörkur. Kartöfl-
ur voru ódýrasta fæðutegundin
og þvi aðalfæða verkamanna.
Ljósmeti allt var okurdýrt.
Höfðu fæstir efni á þvi að kaupa
sér svo mikiö sem kertisstúf og
urðu þvi að hýrast i myrkrinu er
þeir komu heim að enduðum
vinnudegi, sem einstakt þótti ef
ekki stóð lengur en 12 klst.
Þannig var lifsafkoma verka-
manna i Rochdale á haustnótt-
um 1844. Þó að okkur kunni að
finnast hún óglæsileg þá töldu
verksmiðjueigendur að betur
yrðiaðherðaaðhnútunum. Þeir
kváðust ekki fá staðist svona
háar kaupgreiðslur. Verka-
mönnum sýndist aftur á móti að
ekki mundi nema fótmál frá
þeim lifskjörum, sem þeir áttu
við að búa og til hreinnar og
beinnar hungursneyðar, neituðu
að stiga þetta skref og gerðu
verkfall.
Magnús
H.Gislason
skrifar
Þegar hér var komið sögu
tóku menn að svipast um eftir
leiðum til úrbóta. Flestir töldu,
aö félagslegar aðgerðir með
einhverjum hætti, myndu
áh'rifamestar. Margir fundir
voru haldnir en erfiðlega gekk
að komast að ákveðinni niður-
stöðu. Ýmsir vildu reyna að
stofna einskonar kaupfélag
aörir drógu úr, bentu á fengna
reynslu af áþekkum tilraunum
og töldu hana ekki fýsilega til
fordæmis. Að lokum kom verka-
maður, Charles Howard að
nafni fram meö tillögu um að
stofna kaupfélag og skyldi það á
ýmsan hátt vera frábrugðið
þeim félögum, er þekkst höfðu
til þess tima.
Það varð úr að 28 vefarar
þarna í þorpinu sameinuðust
um að hrinda i framkvæmd
hugmyndinni. Vefararnir voru
ofurlitið skár launaðir en aðrir
verkamenn i Rochdale. Vera
má að það hafi átt verulegan
þátt i aö einmitt þeir höfðu hug-
dirfö og bjartsýni til þess að
ráðast i stofnun fyrirtækis sem
aðáliti þátiðarmanna allflestra,
studdu dapurlegri reynslu,
hlautað eiga sér litla von um lif-
vænlega framtið. Hitt mun og
hafa valdið verulegum áhrifum,
enda tengt hinu fyrra að þeir
höfðu nokkur kynni af ýmsum
félagsmálahreyfingum: stjórn-
málum, trúmáium, bindindis-
málum, allir áttu þeir sér ein-
hver félagsleg hugðarefni.
Nokkurn kunnugleika höfðu þeir
af samvinnustarfsemi Roberts
Owens, sumir hverjir a.m.k.
enda hafði verið reynt að stofna
einskonar sam vinnufélag i
Rochdale 1830 en saga þess varð
stutt.
A sunnudagskvöldum komu
vefararnir saman til funda-
halda hjá einum stofnandanum,
James Smith. Þar undirbjuggu
þeir stofnun félagsins, ræddu
fyrirkomulag þess og væntanleg
verkefni og gerðu uppkast að
félagslögum.
Einn þeirra erfiðleika sem
gera mátti ráð fyrir að hvað
erfiðast yrði að yfirstiga i sam-
bandi við stofnun fyrirtækisins
voru fjárhagsvandræðin. Eitt-
hvert fjármagn þyrfti til að
byrja með og hvar áttu þessir
snauðu menn sem fæstir höfðu
viðunanlega til hnifs og skeiðar
að taka það fé? Jú, ráðið var að-
eins eitt: Að taka það af eigin
launum þótt lág væru. Þeir
ákváðu að leggja fram hver um
sig 2 pence á viku þar til þeir
hefðu aurað saman i 28 sterlp.
Með þaðfjármagn skyldi haldið
úr hlaði. Fjársöfnunin tókst með
þvi að fá litilsháttar lán hjá
Vefarafélaginu.
Fyrsti fundurinn, sem form-
mlegur getur talist, var haldinn
11. ágúst en opinberlega var
félagið stofnað 28. okt. Akveðið
var að opna búðina fyrir jólin.
Félagið hlaut nafnið: Félag
sanngjarnra umbótamanna i
Rochdale. Stefnuskrá þess var i
6 liðum. Hún er einstæður vottur
um bjartsýni og lifstrú þessara
örsnauðu erfiðismanna. Hún
var þannig:
1. Að koma upp sölubúð.
2. Að koma upp ibúðarhúsum
fyrir félagsmenn.
3. Að koma upp iðnaði á veg-
um félagsins og til að framleiða
vörur handa félaginu og sjá
þeim félagsmönnum, sem á
þyrftu að halda fyrir sæmilega
launaðri atvinnu.
4. Að kaupa eða leigja land i
sama tilgangi.
5. Að koma upp samvinnuný-
lendu þar sem framleiðslu-,
vörudreifingu, menntun og
stjórnarfari væri komiö i viðun-
andi horf, og aðstoða önnur
félög til sömu framkvæmda.
6. Að koma upp gistihúsi fyrir
bindindismenn.
Hér svifur enginn örbirgðar-
andi yfir vötnum. Hér lögðu út
árar þvilikir hugsjónamenn að
manni finnst að hjá þeim hlyti
svona félagsstofnun að takast,
ætti hún sér á annað borð
nokkra lifsvon. Það breytir
engu þótt aðeins fyrsti liður
stefnuskrárinnar hafi verið
framkvæmdur I byrjun og sum
atriði hennar hafi jafnvel ekki
verið útfærð enn i dag, vegna
þess að reynsla siðari tima hef-
ur sýnt, að önnur verkefni lágu
nær.
Það er svo skemmtileg tilvilj-
un en e.t.v. ekki með öllu óvænt
að einmitt um svipað leyti og
vefararnir i Rochdale hófu sina
baráttu fyrir betri tið voru fá-
tækir búandamenn úti á Islandi
að leitast við að mynda með sér
samtök, sem mættu verða þeim
brjóstvörn I baráttunni við
þunghent verslunarvald. Þær
tilraunir bar að visú upp á sker
en urðu engu að siður undir-
staða þeirra atburða sem
gerðust meö stofnun Kaup-
félags Þingeyinga 38 árum
siðar.