Þjóðviljinn - 16.10.1982, Blaðsíða 8

8 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 16.-17. október 1982
athugasemdir
Þórarinn
Þaö gengur
í bylgjum
Pör
Það þyrfti að athuga pör.
Parið er undirstaða mannlífs, svo
eitthvert líf sé nefnt. Af tvennu
kviknar eitt. Sérhver mannvera
erfædd afpari. Annað málersvo
það að sumir eru par í hálfa mín-
útu, aðrir kannski í nítíu ár.
En parið birtist ekki bara
þarna í grunninum. Segja má að
saga mannsins sé um margt para-
saga, svo víða sprettur þar eitt af
tvennu. Ætli parið sé ekki meiri-
háttar hreyfiafl í sögunni?
Nú heyri ég hálsliði gnesta. Fé-
lags- og einstaklingshyggjumenn
hrista hausa, hvorir á sínum
væng. En athugið vel: Hvorir á
sínum væng í parinu sem þeir
sjálfir eru saman.
„Múgurinn er hreyfiaflið".
„Nei, þaðer hetjan einasem öllu
veldur“, tuldra þeir á víxl. En
hvað er þétta tvennt, múgurinn
og hetjan annað en par?
Par er par hvort sem sam-
komulagið er tekið úr verki eftir
Strindberg eða Disneymynd fyrir
alla fjölskylduna.
Eg veit ég þarf ekki að tíunda
pör neitt sérstaklega, stikla því á
stóru: Adam og Eva, Marx og
Engels, J. Þorlaksson og Norð-
mann, Jenna og Hreiðar, Bald-
ur og Konni.... Bara svo eitt-
hvað sé nefnt og reynt að bera
sem víðast niður. En þessi sam-
tíningur af handahófi sýnir
hvernig pörin ganga eins og
rauður þráður gegnum mannlíf-
ið.
saman á þennan hátt, mynda éin-
ingu tveir og tveir, bæta og upp-
fylla hvor annan: Salt og pipar,
kók og Prins póló, hákarl og
brennivín, brauð og smjör.
Fiestir þessara hluta verða hver
um sig ekki nema svipur hjá sjón
án hins.
Málpör
í málinu er líka paragrúi. í
sumum málpörum eru orðin orð-
in svo tvímana að hvort um sig
verður að óskiljanlegri vitleysu
ef hitt vantar: Við erum oft út um
h vippinn og h vappinn og vitum
vel hvar við erum eða erum ekki
á meðan. En hvar er hvippurinn
takk fyrir? Að ég tali nú ekki um
hvappinn? Sama gildir um það
sem við segjum íbelgogbiðu,að
hvorki getum við sagt það í belg-
inn einan, en þó enn síður í bið-
una óstudda. Rúið og stúið eru
samskonar fyrirbæri, þ.e. par,
orð sem unnast (eða hatast) og
eilífð fær aldregi að skilið.
Enn pör
Hlutpör
Eins eru pör í hlutaheimi.
Hlutir og fyrirbæri raða sér oft
Stundum verða pör til þegar
óskyldum hlutum lýstursaman. í
hlutaheimi myndast oft á þennan
hátt pör sem minna á ást-við-
fyrstu-sýn-hjónabönd og verða
ævilöng. Dæmi: Tékkneski
gúmmískórinn og dögg í ís-
lensku grasi. Þar lá lausn á
gömlu vandamáli í felum á fjar-
lægu landi og beið síns tíma.
Eins getur sameiginlegt um-'
komuleysi sameinað og gert að
pari tvo vanmáttuga aðila sem
allstaðar eiga undir högg að
sækja. Dæmi: íslenski bóndinn
og sovéska bifreiðin.
Frægt par
Loks er ég þá kominn að
frægu pari sem ég ætla að gera
nokkrar athugasemdir við: fs-
lenska þjóðin og bárujárnið,
hlutkennt fyrirbæri og fólk.
Þetta par tók saman nokkru
fyrir aldamótin síðustu, segja
mér fróðir menn og hefur staðið
alla tíð síðan, þó skip»st hafi á skin
og skúrir.
Það var ekki þrautalaust í byrj-
un, sambúðin kostaði skilnað.
Þar var það torfið sem varð frá að
hverfa, en ekki reyndist um ann-
að að gera.
Nýtt hlutverk
Bárujám er upphaflega hugs-
að sem þakefni. Sambilð þjóðar
og efnis hafði hinsvegar ekki
staðið lengi þegar nýir eiginleik-
ar þess fóru að koma í ljós. Þetta
efni reyndist einnig tilvalið til að
klæða með veggi og verja þá
þannig regni, sem hér á landi er
haldið því óeðli að falla ekki eins
og regn á að gera, heldur frussast
og lemst þvers og kruss um veggi
og þil, ef það þá pískast ekki
hreinlega upp í móti.
Bárujárnið reyndist ómetan-
legt í baráttunni við þennan vá-
gest og þarna höfum við því
dæmi um það hvemig annar aðil-
inn í pari getur vaxið og þroskast
við sambúð og samspil við hinn.
Og það þarf ekki að vera á kostn-
að hins aðilans. í hérumræddu
pari þroskaðist svo þjóðin að
sínu Ieyti, henni leið miklu betur
í þessum híbýlum, hún lifði betur
og gat rétt úr sér.
Fleiri þjóðir munu reyndar
hafa áttað sig á þessu sömu eigin-
leikum bámjárnsins. Eru þar
helst nefndir falklendingar og
færéyingar. En ást færeyinga á
efninu hefur greinilega ekki ver-
ið jafnheit og hún varð hér á
landi. Það sem við kennum við
dóttur sjávarguðsins og frumefn-
ið járn kalla þeir „hrukkuplöt-
Dofnar yfir
Lengi gekk allt vel, en svo fór að
bera á erfiðleikum í sambúðinni.
Bárujárnið hafði þann eiginleika
að það ryðgaði með tímanum.
Sérstaklega ef það var ekki mál-
að og því haldið vel við. Fallegu
húsin urðu ýmist eins og ryðkláf-
ar á þurru landi, eða stagbætt
eins og úr sér gengnar flíkur.
Og þjóðin hélt framhjá. Nýja
efnið hét steinsteypa. Þar fundu
landsmenn nú lífshamingju sína.
Nýtt par varð til.
Sambúðin við bámjárnið var
orðin virkilega trist, veslings
bárujárnið mátti þegja og þola,
það var að tákngervingi alls ljót-
leika.
Þorpslýsingar í íslenskum
skáldsögum geyma mikið báru-
jámsníð, þar er af nógu að taka,
en hér skal sýnt hvemig utanað-
komandi fagurkeri lítur á málin.
í ferðabók þeirra Audens og
MacNeice, Letters From Ice-
land, lýsir skáldið Auden
Reykjavík 1936 í bréfi til vinar
síns Kristófers Isherwoods.
Hrifningin er ekki veruleg. í inn-
siglingunni spyr hann sjálfan sig
hvort nokkuð það geti að líta sem
gefa kunni komumanni í skyn að
hann sé að nálgast höfuðborg.
Ekki er það nú margt, svaraði
hann sjálfum sér, og þegar ömur-
leikanum er svo betur lýst kemur
þessi setning:
ritstjjórnargrein
Peningar og kosningar
Prófk jörsumrœðan
Það hefur um tíma verið nokk-
ur siður hjá Sjálfstasðismönnum
og þó enn frekar Alþýðuflokks-
mönnum að halda fram prófkjör-
um sem stóru og ótvíræðu skrefi í
átt til aukins lýðræðis; það heitir
svo, að almenningur ekki aðeins
kjósi flokk, heldur og einstakl-
inga innan flokka. Sjálfstæðis-
mönnum er að sönnu nokkuð
runninn prófkjörsmóðurinn eftir
öll þau svöðusár sem hann hefur
skilið eftir í flokki þeirra. En Al-
þýðuflokksmenn halda fast við
opin prófkjör sem sitt höfuð-
stolt. Og telja það allt að því til-
ræði við lýðræðið þegar andmælt
er og bent á það til dæmis, að
einkum þegar um smærri flokka
er að ræða þá geti fjandmenn
flokks með sniðugri smölun í
prófkjör truflað furðu mikið
framboðsmál hans.
En í raun og veru eru miklu
fleiri hættur fyrrgreindum próf-
kjörum tengdar_ Þegar skoðuð
eru samfélög þar sem þau eru
mjög iðkuð, þá koma vel fram
ýmsar aukaverkanir sem ganga
þvert á lýðræðislegar hugmyndir.
Og ef litið er til Bandaríkjanna
sérstaklega, þar sem pólitískir
flokkar eru tiltölulega veik-
byggðir, en eftir því mikið í það
lagt að „byggja upp” einstakl-
inga til framboðs og þing-
mennsku, þá verða gallar þessa
fyrirkomulags því ljósari sem
lengra líður.
Hagsmunafé
Profkjörahríð gerír ráð fyrir
tvöfaldri kosningaherferð, og
kosningaherferðir eru dýrar. Þar
eftir ræður það æ meiru um það,
hver jir komast í gegnum tvöfalda
víglínu og inn á bandaríska þing-
ið, hver fjárhagur frambjóðenda
er, og í hvaða sjóði þeir geta
gengið. Hlutur hinna pólitísku
flokka í þessum kostnaði fer sí-
minnkandi. En þar eftir fer vax-
andi sá hlutur, sem svonefndar
PAC (Pólitískar athafnanefndir)
greiða í stríðskostnað fyrir
stjómmálamenn. í síðustu meiri-
háttar kosningahrinu greiddu um
3500 slíkár nefndir um þriðjung
af kostnaði þeirra sem kosnir
voru í fulltrúadeild bandaríska
þingsins. Pólitískar athafna-
nefndir tannlækna, mjólkur-
framleiðenda, fasteignasala og
margra annarra. Oghluturþeirra
í kostnaði við kosningatöfra fer
vaxandi og er talinn nema um
áttatíu milljónum doilara á þessu
ári. Taki menn líka eftir því, að
það er ekki aðeins um banda-
ríska aðila að rasða; talið er að 33
af 125 stærstu erlendu fjárfest-
ingaraðilunum í landinu hafi
komið sér upp „Pólitískum at-
hafnanefndum” til að veita fé til
vinsamlegra frambjóðenda.
Vond dœmi
Því vitanlega er það svo, að
búist er við því að greiði komi á
þingi fyrir fé í kosningasjóð. Svo
mjög, að sumir þingmenn em
famir að kvarta yfir því, að á
Kapítólhæð í Washington sitji
„besta þingsem tilsöluer”. Einn
af talsmönnum Demókrata, Jim
Wright, hefur komist svo að
orði: „Sæti á þingi ætti að vera
eitthvað annað en sæti í káup-
höllinni í New York, sem hæst-
bjóðandi getur tryggt sér”.
Eldjárn
skrifar
„Bærinn er að mestu leyti úr
bárujárni”.
í formála að endurútgáfu
ferðabókarinnar 1%5 kveðst
Auden hafa komi aftur til íslands
28 árum síðar, 1964. Hann segir
að oft sé það svo að nútímaarkí-
tiktúrur í fjölmörgum borgum
geri menn nostalgíska úr hófi
fram. Um Reykjavík gegni hins-
vegar allt öðru máli: „Stein-
steypa, stál og gler eru kannski
ekki þau byggingarefni sem
manni geðjast best, en þau eru
þó allavega framför frá bárujárn-
inu“.
Endurnýjun
lífdaga
Svona var nú málum háttað
þegar þama var komið sögu. En
oft verður efni úr óefni. Ekki er
það nema rúmum 10 árum síðar
en Auden er hér á ferli öðru
sinni, að til landsins kemur annar
erlendur snillingur, Buckminster
Fuller að nafni. Hann tjáir ís-
lendingum það að vart geti á
byggðu bóli fegurra byggingar-
efni en bámjárnið. Og ekki nóg
með það: Af öllu snjöllu sem ís-
lendingum hafi dottið í hug fyrr
og síðar sé þó ekkert snjallara en
það uppátæki að nota bárujám
sem klæðningu utan á húsveggi.
Og það var eins og við mann-
inn mælt, nýtt líf færðist strax í
hiðgamlasamband. „Bárujárns-
kumbaldamir“ sem engum datt í
hug að gætu verið bústaðir fyrir
annað er rottur og sagga urðu nú
allt í einu að eftirsóttum ævin-
týrahöllum, það var slegist um
ryðhrúgurnar og milljónir reidd-
ar fram.
Og nú fá flugmenn ofbirtu í
augun yfir Reykjavík af öllu
spegilgljáandi glænýja bámjárn-
inu sem hvarvetna er verið að
festa upp við dynjandi hamars-
högg.
Um samlíf þessa pars, þjóðar
og bámjáms, má þvf segja eins
og jum bárujárnið sjálft: Það
gengurí bylgjum.
Arni
að getur verð álitamál hve
beint samband er á milli fjár-
streymis frá fyrirtækjum og öðr-
um hagsmunaaðilum til þing-
manna og atkvæðagreiðslna á
þingi. En það er vitað, að 186
þeirra 192 þingmanna, sem vildu
hlífa læknum og tannlæknum við
ýmsum ákvæðum neytenda-
vemdar höfðu þegið þeninga frá
„Pólitískri athafnanefnd” lækn-
anna. Samband bílakaupmanna
dreifði um milljón dollar í kosn-
ingasjóði og uppskar að fellt var
lagafrumvarp, sem átti að skuld-
binda bílasala til að benda á
mögulega galla notaðra bíla við
sölu þeirra. Svo mætti lengi telja.
r
Pólitískt borðhald: Diskurin kostar kannski þúsund dollara, en í
staðinn....
Bergmann
skrifar
Öflug samtök, eins og þau sem
fasteignasalar hafa með sér,
senda spumingaskrár út til þing-
mannaefna og heimta af þeim
ýtarlegar greinargerðir um af-
stöðu þeirra til sinna hagsmuna-
mála. Síðan hafa bæði þeir og
aðrir fundið sér marga mögu-
leika á að fara í kringum ákvæði
laga um hámarksupphæðir sem
leyfilegt er að leggja í kosninga-
sjóði. Fjársterk samtök geta
hæglega háð „hliðarkosninga-
baráttu” fyrir eigin reikning eins
og þau íhaldsmannasamtök,
NCPAC, sem felldu fjóra
„frjálslynda” öldungadeildar-
þingmenn úr sessi fyrir tveim ár-
um og hafa þegar safnað tæpum
fjórum milljónum dollara til höf-
uðs Edward Kennedy.
Nú má segja sem svo, aðærinn
sé munur á Bandaríkjunum og
íslandi, og víst er það rétt. En
þær staðreyndir, sá fjáraustur og
sú einstaklingsdýrkun sem ein-
kenna prófkjörastússið og svo
samanlagt kosningakerfi Banda-
ríkjanna er svo sannatrlega víti til
vamaðar. Við erum í stjórnar-
skrárumræðum að glíma við mis-
vægi kosningaréttar eftir lands-
hlutum - það misvægi er smámál
miðað við það vægi sem fjár-
sterkir aðilar hafa í þeirri kosn-
ingabaráttu sem siglir æ lengra
inn í lögmál auglýsingamarkað-
arins. ÁB