Þjóðviljinn - 16.10.1982, Blaðsíða 14

14 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 16.-17. október 1982
Út er komin hjá
ísafoldarprentsmiðju bók, sem
ætla má að marga fýsi að sjá.
Ber hún titilinn: Úr fórum
Jakobs Hálfdánarsonar:
Sjálfsæ visaga — Bernskuár
Kaupfélags Þingeyinga.
Fyrsta kafla bókarinnar nefnir
Jakob: „Dálítil frásaga eigi merki-
leg og þó í vissum greinum ein-
kennileg.“
Greinir hann þar frá æviferli sín-
um í stórum dráttum og er frásögn-
in rituð á árunum 1901-1908. Næsti
kafli nefnist: „Jakob Hálfdánarson
hefur í áformi að skrifa hér um
Kaupfélag Þingeyinga frá 1881 til
1891“, ritaður á árabilinu 1891-
1902. Þá er greinin „Eitt orð um
viðskipti“, en þar skýrir höfundur
viðhorf sín til þeirra mála. Greinin
birtist í nokkrum tbl. Ófeigs,
handskrifuðu blaði Þingeyinga
1892. Loks er greinin „Fáir drættir
úr djúpi“, en þar er enn fjallað um
Kaupfélag Þingeyinga og tildrögin
að stofnun þess. Sú grein er samin í
tilefni aðalfundar Kaupfélags Þing-
eyinga 1912 og birtist í Tímariti
Kaupfélaga og samvinnufélaga
sama ár. Alnafni Jakobs og afkom-
andi, Jakob Hálfdánarson, tækni-
fræðingur, hefur tekið saman
niðjatal þeirra hjóna, Jakobs og
Petrínu. Bókinni lýkur svo með
mynda- og nafnaskrá, en henni
fylgir og kort, gert af Jakobi yngra,
þar sem merktir eru bæir og ör-
nefni, sem fyrir koma í bókinni.
Jakob Hálfdánarson um það leyti sem hann vann að stofnun Kaupfélags
Þingeyinga.
Jakob Hálfdánarson á cfri árum.
Á moldum hans hefur vaxið
Einar Laxness ritar ýtarlegan for-
mála en hann hafði umsjón með
útgáfunni, ásamt Pétri Sumarliða-
syni, sem nú er látinn.
Sjálfsagt kemur það ýmsum á
óvart hve mikið Jakob Hálfdánar-
son lét eftir sig í handritum, sem nú
eru ýmist geymd í Landsbókasafn-
inu eða hjá niðjum hans. Því fer
fjarri að allt hafi verið tínt upp úr
handraða Jakobs með útkomu
þessarar bókar og munu margir
vænta þess, að ekki verði látið við
hana eina sitja.
Hrifinn af mörgum
hugvekjum
Jakob Hálfdánarson fæddist að
Brennuási í Fljótsheiði við Bárðar-
dal 5. febrúar 1836. Foreldrar hans
voru hjónin Hálfdán Jóakimsson
og Aðalbjörg Sigprðardóttir. Hjá
þeim var aldrei auður í garði en
með dugnaði og sparsemi komust
þau þó af án annarra hjálpar, „það
er að segja úr mannanna sveit“. Á
Brennuási ólst Jakob upp, var far-
inn að lesa húslestra 8 ára gamail,
lærði undirstöðuatriði í reikningi
en skriftarkennsla var „lítil og
hvikul“.
Brennuás var bókaheimili miðað
við það, sem þá gerðist hjá efnalitl-
um bændum. Faðir Jakobs keypti
Ný félagsrit, útvegaði sér Alþing-
istíðindin og þau tímarit íslensk,
sem fáanleg voru, svo sem Ármann
á Alþingi. „Og ég varð hrifinn af
mörgum hugvekjum til framfara og
félagsskapar, sem þessi rit höfðu í
sér fólgnar og mun ég því mörgum
unglingum fyrri hafa byggt loft-
kastala um félagsskap og aðrar
framfarir, sem ekki hefur þó orðið
með öllu þýðingarlaust, þó margt
hafi fokið út í veður og vind“. Og
víst var þarna þeim fræjum sáð, er
áttu eftir að bera ríkulegan ávöxt.
Þrettán ára gömlum var Jakobi
komið fyrir til náms hjá sr. Jóni
Austmann á Eyjadalsá. Ekki gekk
það nám allt að óskum sr. Jóns.
Hann taldi latínuna nauðsynlega
undirstöðu annars tungumála-
náms. En Jakob leist ekki á latín-
una og aftók með öllu kynni við
hana. Varð svo að vera þótt sr. Jóni
þætti miður. Aftur á móti komst
Jakob nokkuð niður í dönsku,
landafræði og reikningi.
Eftir ferminguna dvaldist Jakob
heima á Brenniási, byggði þar sína
„loftkastala" og las „oft um félags-
skap og fannst hann vera almáttug-
Flutt í Grímsstaði.
Vorið 1857 fluttust foreldrar
Jakobs að Grímssöðum í Mývatns-
sveit en hann hafði farið þangað
árið áður. Við þann bæ var hann
jafnan kenndur síðan. Á Gríms-
stöðum var Jakob betur settur með
að koma á framfæri félagsmálahug-
myndum sínum en á meðan hann
var á Brenniási. Gekkst hann m.a.
fyrir stofnun tókbaksbindindisfé-
lags, lestrarfélags og sparisjóðs,
sem þó varð ekki langær, „datt í
sundur af frosti og fjúki fáum árum
seinna“.
í raun og veru undi Jakob aldrei
vel veru sinni á Grímsstöðum.
Kom þar ýmislegt til en mestu mun
þó hafa valdið að hann var þar
leiguliði og þeirri aðstöðu, eða öllu
heldur aðstöðuleysi, undi hann
illa. „Ég hafði lengi þráð frjálsan
blett einhversstaðar á jörðinni og
ekki fengið hann. Þótti honum ör-
vænt um að úr því rættist hérlendis
og afréð að flytja til Brasilíu. En
vegna truflunar á skipsferð sat Jak-
ob eftir. Sú truflun varð áhrifarík
um félagsmálaþróun með Þingey-
ngum og raunar landsmönnum
>llum.
En þótt ekki yrði af Brasilíuför-
nni flutti Jakob frá Grírnsstöðum
eftir fimm ára dvöl þar, • og að
Brettingsstöðum. Og „fannst mér
þár heiðríkara yfir mér en nokkurn
tíma áður og eftir, því þetta kot
mátti ég fara með eins og ég vildi“.
Heiðríkjan hélst þó aðeins í tvö ár,
þá varð Jakob að flytja í Gríms-
staði á ný, mest vegna dauðsfalla í
fjölskyldunni.
Þjóðhátíðarför 1874.
Jakob mætti fyrir hönd Þingey-
inga, ásamt Jóni á Gautlöndum, á
iþjóðhátíðinni á Þingvöllum árið
1874. Gekk hann þá með þá hug-
mynd, að koma upp einu framfara-
félagi yfir landið allt í minningu
þjóðarafmælisins. Þótt Jakob tali
um eitt framfarafélag virðist hann
hafa haft í huga, að hin einstöku
félög, sem starfandi væru víðsvegar
um land, mynduðu með sér sam-
band og styddi þannig eitt félagið
annað. Hreyfði Jakob þessari hug-
mynd fyrst heima í héraði en síðan
á Þingvöllum. Virtust margir að-
Hyllast hana en af framkvæmdum
varð ekki og bíður hvað síns tíma.
En þarna braut Jakob upp á hug-
mynd, sem síðen átti eftir að verða
að veruleika, þar sem eru hin
margvíslegu félagasamtök, sem nú
spanna landið allt. En J'akob var
þarna á undan sínum tíma, sem
stundum endranær.
Ekki var Jakob allskostar
ánægður með þjóðhátíðina en lýs-
ir, sumu sem þar gerðist, mjög
skemmtilega:
„Kristján 9. er, að mér fannst,
mikið ljúfmenni, fjörugur og
skarplegur, - af dönskum
mönnum, er ég hefi séð, flestum
fremur. Veisla mikil var haldin
kóngi af erindsrekum þjóðarinnar
á Þingvelli, og hefi ég þar mest
borgað fyrir eina máltíð, reykvísk-
Uppskipun við lausabryggju á
Húsavík um aldamótin.
um veitingamanni, 12 kr. og aðra
handa hirðinni, 10 kr., sem hver
ftmdarmaður þjóðkjörinn, varð að
leggja til“.
Jakob dvaldi tvo daga í
Reykjavík:
„Annan daginn var ég við borð
konungs og finnst mér hálf róman-
tískt að minnast þess og lýsa. Borð-
haldið var fyrir 20-30 menn, 3 karl-
menn þjónuðu fyrir borðum, allir í
hárauðum kjólum, 10 sinnum var
borið á borð og af og 3 réttir matar í
hvert skipti. Salurinn glumdi af
hljóðfæraslætti, og var nýtt lag
byrjað í hvert sinn er á borð var
borið. Þegar frá upphafi lá seðill
hjá hverjum diski, er prentað var á,
hvaða réttir ættu að koma á borð-
ið.... Mikill er munur, er maður
lítur frá þessu, sem er daglegt
brauð þess manns, er hlotið hefur
þetta nafn, „konungur“, til hins ve-
sælasta, er ég hefi heyrt og séð vera
daglegt brauð manneskjanna, svo
sem þurr biti brauðs eða annað því
um líkt. Og þó er ekki vissa fyrir að
hinn sé sælli en þessi, - og báðir
jafnt herfang grafar og gleymsku
fyrr eða síðar“.
Brettingsstaðir. - Svartkrítarmynd
K. Jakobsson.
Grímsstaðir. - Svartkrítarmynd Petrínu K. Jakobsson.