Þjóðviljinn - 19.05.1984, Blaðsíða 20

20 SÍÐA - ÞJÓÐVTLJINN Helgin 19. - 20. mal 1984_
bókmenntir
Vonandi verðum við
áfram „öðruvísiu...
Talsmenn listamanna eru
oft sakaöir um svartagalls-
í raus, en ekki getum við kom-
I ist hjá því að hafa áhyggjur af
versnandi gengi bóka und-
anfarin ár. Tungan og bók-
menntirnar eru ailtaf miklu
meira virði hjá smárri þjó en
stórri. Ef við spyrjum Eng-
! lending eða Bandaríkjamann
jað því, hvað felist í því að
i vera enskur eða bandarísk-
ur, þá efast ég um að ensk
tunga eða bókmenntir verði
með í svarinu. Við myndum
að líkindum svara öðruvísi.
Ekki vegna þess að við séum
öðrum þjóðum merkilegri,
heldur blátt áfram vegna
þess að við erum öðruvísi.
Svo finnst mér líka, að um þessar
mundir blási á íslandi kaldir and-
menningarstraumar. Ég óttast að á
ýmsum stöðum sé einblínt um of á
afþreyingariðnað undir markaðs-
lögmálum í stað frumlegrar menn-
ingar sem getur verið kjölfesta
þjóðar. Við megum líka vára okk-
ur á því að hafa sjálf frumkvæði um
að breyta okkur í menningarlega
hjálendu og nýlendu...
Svo fórust orð Nirði P. Njarðvík,
sem nýlega lét af formennsku í Rit-
höfundasambandi íslands í viðtali
um kjaramál, sundrung og einingu
rithöfunda, verkefni samtakanna
og stöðu bókarinnar:
Sögubrot
Þegar rithöfundafélögin samein-
uðust fyrir tíu árum og gerðu Rit-
höfundasambandið að stéttarfé-
lagi höfðu tiltölulega nýlega náðst
fram mikilsverð atriði. Með Rit-
höfundasjóði fékkst viðurkenning
á því, að greiða bæri fyrir afnot
verka á bókasöfnum - annað mál
er að sá sjóður hefur alltaf lítill ver-
ið. Og með tilkomu viðbótarrit-
launa til höfunda fékkst viður-
kenning á því að ríkið hefði miklu
meiri tekjur af íslenskum bókum
en nemur stuðningi þess við bók-
menntir. Fyrst átti upphæðin að
vera í námunda við tekjur af sölu-
skatti af bókum, það hefur aldrei
náð fram að ganga, en engu að
síður var þetta merkur áfangi.
Þessi tvöfaldi árangur varð til
þess að rithöfundar sáu, að samein-
aðir gátu þeir náð umtalsverðum
árangri og að þar eftir væri háska-
legt að láta tefla tveim félögum rit-
höfunda hvoru gegn öðru. Eftir
sameininguna fyrrnefndu var svo
haldið áfram. 1975 kom fyrsti
samningurinn við samtök útgef-
enda. Hann var að sjálfsögðu ófull-
kominn en þó mikil umskipti frá
því að greiðslur til rithöfunda voru
geðþóttaákvörðun útgefenda oft-
ast nær, höfundum gekk meira að
segja bölvanlega að fá upplýsingar
um það hve mikið væri prentað af
bókum þeirra. Sama ár var samið
við Námsgagnastofnun um afnot af
textum í kennslubækur skyldu-
námsins. Ailt var þetta í þeim anda
að Rithöfundasambandið skyldi
einbeita sér að tiltölulega einföld-
um faglegum málum. Bæði vegna
þess, að þar var þörfin brýn og
I einnig til að forðast meiriháttar
1 innbyrðis átök á menningarpólit-
ísku sviði.
Hvar stöndum viÖ?
Síðan ég tók við formennsku
1978 hefur útgáfusamningurinn
verið endumýjaður og endurbætt-
ur. Einnig var gerður samningur
um þýðingar. Með honum er í
fyrsta skipti viðurkenndur höfund-
arréttur þýðandans, útgefendur
geta ekki ráðstafað honum sem
sinni eign. Þrír samningar hafa ver-
ið gerðir við ríkisútvarpið, samn-
ingar við leikhúsin endurnýjaðir
tvisvar. Og nú síðast hefur fengist
lausn á einhverju helsta baráttu-
máli okkar síðustu ár: að fá samn-
ing um greiðslur fyrir fjölritun og
ljósritun í skólum.
Árangur af faglegri baráttu rit-
höfunda er semsagt tiltölulega ný-
legur miðað við önnur stéttarfélög.
Og hann hefur í meginatriðum
náðst eftir að sameiningin tókst.
Nú á þessu ári er í fyrsta sinn hægt
að segja sem svo, að við höfum
viðurkennda samninga við alla
okkar viðskiptaaðila. Þar með eru
fengin ákveðin þáttaskil í tiltölu-
lega ungri baráttu.
En þótt þessi barátta sé ung þá
stöndum við vel að vígi miðað við
rithöfunda um víðan heim. Það er
varla nema á Norðurlöndum, í
Vestur-Þýskalandi, Austurríki og
Hollandi að rithöfundar hafa svip-
aðan rétt - á öðrum stöðum eru fáir
eða engir samningar í gildi sem
hægt sé að una við. Við höfum not-
ið mikils góðs af samvinnu við syst-
urfélög á Norðurlöndum innan
Norræna rithöfundaráðsins, sem
svo heitir. Án þeirrar samvinnu
hefðum við aldrei náð þessum ár-
angri.
Ágreiningur
Það er svo rétt, að það er talað
um ágreining hjá rithöfundum. í
hitteðfyrra sögðu um 20 menn sig
úr Rithöfundasambandinu með
þungum yfirlýsingum. Sá ágrein-
ingur sem þeir létu uppi varðar ein-
ungis úthlutun úr Launasjóði rithö-
funda. Þeir sem út gengu sökuðu
stjórn Rithöfundasambandsins um
póiitíska misnotkun á úthlutun-
inni. Ég er satt best að segja orðinn
nokkuð þreyttur á því að vísa þessu
á bug - reyndar gerir stjórn Rit-
höfundasambandsins, sem er í ár-
legri endurnýjun, . ekki annað eri
tilnefna sína fulltrúa í stjórn þessa
sjóðs. Og mér finnst ekki vera um
klofning að ræða þótt um 20 menn
gangi úr 200 manna félagi. Það
liggur reyndar í eðli starfsins, að
'rithöfundar eru sjálfhverfir menn
; dálítið og hafa eftir því hneigð til að
dæma allt gott eða kolómögulegt
! eftir því, hvað verður úr þeirra ósk-
, um til sjóða. En svo er annað: sú
I tilhneiging að eiga sér í Rithöf-
undasambandi tiltölulega lítið og
afmarkað félag. Einskonar úrvals-
sveit.Ég fyrir mittleyti tel að þetta
sé alröng stefna - þó ekki væri
nema vegna þess, að viðsemjendur
okkar mundu aldrei telja slíka úr-
valssveit öflugan viðsemjanda.
Fulltrúar þessara sjónarmiða voru
á móti því að opna sambandið fyrir
þýðendum, og þeir voru líka and-
vígir þeirri lagabreytingu, að höf-
undum fræðirita væri gefinn kostur
á að ganga inn. En í því sambandi:
almenn tregðulögmál eru jafnan
virk þegar verið er að breyta sam-
tökum. Ég vil biðja þá fræðimenn
sem óþolinmóðir hafa verið og
finnst að Rithöfundasambandið
hafi ekki opnað dyrnar nógu fagn-
andi, að gera sér grein fyrir því að
svona breytingar taka alltaf tíma.
Inni og úti
Ég er ekki í vafa um að Rithöf-
undasanibandið stendur miklu
öflugra að vígi þegar búið er að
veita aðild bæði þýðendum og
fræðimönnum. Sú breyting má
hinsvegar ekki hafa það í för með
sér, að menn gleymi því, að for-
senda fyrir kjarabaráttu rithöfunda
er ævinlega sú viðmiðun að hægt sé
að lifa af því að vera rithöfundur.
Að starf hans sé viðurkennt sem
jafngilt öðrum störfum í þjóðfé-
laginu.
Fræðilega séð eru til tvenns-
konar takmörk fyrir því hverjir eigi
heima í rithöfundasamtökum.
Annarsvegar að þar séu þeir einir
sem fáist við skáldskap. Á hinum
pólnum er það viðhorf, að í slíkum
samtökum séu allir þeir sem hafa
höfundarrétt af einhverju tagi
(þann sið hafa t.d. Danir). Ég held
að Rithöfundasambandið hafi val-
ið nokkuð skynsamlega leið þegar
félagsaðild ræðst af einskonar
frumlegri sköpun. Ég tek dæmi til
útskýringar. Ef einhver útbýr
dæmasafn í stærðfræði, sem e.t.v.
er safnað úr erlendum ritum, þá er
mér til efs að þar sé um frumlega
sköpun að ræða. En sá sem skrifar
kennslubók í stærðfræði, leggur
fram hugsun sína til þess að gera
þessi flóknu fræði skiljanleg fyrir
íslenska nemendur, þá er sá sami í
mínum huga skapandi höfundur og
hefur sameiginlega hagsmuni með
skáldinu. Hitt er svo rétt, að hags-
munir þeirra eru ekki að öllu leyti
sambærilegir. Ég skal þá nefna
dæmi af eigin reynslu. Það er ekki
mikil píslarganga að fara til útgef-
anda og gera tillögu um kennslu-
bók, t.d. „Saga, leikrit, ljóð“,
kennslubók í bókmenntagreiningu
fyrir framhaldsskóla. Eins víst að
útgefandinn sé tilbúinn til að gera
samning áður en byrjað er á bók-
inni. En ef ég kem til sama útgef-
anda og vil samning um skáldsögu
um galdramál á 17. öld - þá vill
hann fyrst fá að sjá köttinn í sekkn-
um. Með öðrum orðum: að öðru
jöfnu er staða skáldsins miklu ó-
tryggari, afdrif kennslubókarinnar
eru miklu útreiknanlegri: það er
hægt að skrifa fræðslustjórum og
deildarstjórum í skólum út af vænt-
anlegri kennslubók, en slíkt bréf
skrifar enginn þjóðinni út af skáld-
sögutetri.
Og síðan
En semsagt: nú er minni for-
mennsku lokið og nýr maður tek-
inn við, og gangi honum sem best.
Það leiðir af sjálfu sér, að svona
samtök þurfa að endurbæta alla
samninga um leið og þeir eru
lausir. Það þarf að stórefla
Launasjóðinn, sem nú úthlutar um
300 mánaðarlaunum, en fær um-
sóknir um 800-900 mánuði. Og er
því marki brenndur að umsækjend-
ur hafa ekkert öryggi, menn sækja
um á hverju ári kannski og enginn
veit um framhaldið. í þessu sam-
bandi er freistandi að hugsa til
Finna: þeir hafa komið sér upp
kerfi þar sem listamenn og þá rit-
höfundar fá um 200 þús. króna
laun á ári (skattfrjáls) til fimmtán
ára eða fimm ára eða þriggja ára.
Auk þess hafa þeir listaprófessora,
nokkra listamenn á prófessors-
launum án kennsluskyldu, Svíar
hafa komið sér upp kerfí sem trygg-
ir um 300 rithöfundum lágmarks-
laun ævilangt. Það er líka mikil
þörf á því að endurskoða greiðslur
fyrir afnot af bókum á bókasöfn-
um. Fyrir afnot af bókum á bóka-
söfnum fær sá íslenskur höfundur
sem hæsta greiðslu fær 27 þúsund
krónur - í Danmörku fær höfundur
í sömu stöðu, 1,5 miljónir. Það hef-
ur verið skilningur stjómvalda og
meðvituð stefna hjá grönnum okk-
ar að gera listamönnum kleift að
lifa á list sinni. Sá skilningur er ekki
fyrir hendi hjá íslenskum
stjórnvöldum og ekki hjá neinum
íslenskum stjómmálaflokki. Og er
þarna mikið verk að vinna.
íslendingar hafa oft verið lofaðir
fyrir dugnað við lestur. Og vissu-
lega mega rithöfundar vera þakk-
látir fyrir að búa með þjóð sem vill
lesa bækur. Og eftir því mikið
áhyggjuefni hve mjög bókaútgáfa
dregst saman á liðnu ári. Allir aðil-
ar sem koma við sögu sem og
stjórnvöld þurfa að taka höndum
saman um rauntæk svör við þessari
þróun. Að okkar fmmkvæði er til
orðin Bókgreinanefnd svonefnd
(og er það vont orð) þar sem rithöf-
undar og prentarar og útgefendur,
bóksalar og bókaverðir og kennar-
ar stinga saman nefjum: Vonandi
fínna þeir sem flest ráð til að efla
stöðu bókarinnar.
ÁB
Viðtal við Njörð P. Njarðvík um það sem
sameinar rithöfunda og sundrar þeim