Þjóðviljinn - 19.05.1984, Blaðsíða 21

Helgin 19. - 20. maí 1984 WÓÐVILJINN - SffiA 21
Kri8tinn Kristjánsson
Árni Bergmann gerir grein eftir
mig í Tímariti Máls og menningar
að umtalsefni í síðasta helgarblaði
Þjóðviljans. í grein minni, sem
nefnist „Konan, draumurinn og
dátinn“, tek ég fyrir hvernig fjallað
hefur verið um samskipti íslenskra
kvenna og erlendra hermanna á
stíðsárunum, hver einkenni um-
ræðunnar eru og hvernig hægt er að
túlka hana. Ég held því fram að
þessi umræða sé mjög fastmótuð
og að hún sé reist á einfaldri og
fordómafullri hugmynd um konur.
Árni finnur greininni flest til for-
áttu, telur mig lenda í ógöngum
vegna oftúlkunar og koma með
nýja túlkun sem slái út fyrri for-
dómum. Besta svarið við grein
Árna er að vísa í mína eigin grein
og hvet ég þá sem ekki hafa lesið
hana að gera það ef þeir hafa feng-
ið áhuga á efninu. I henni er svar
við flestu af því sem Árni heldur
fram, auk þess kemur í ijós ef hún
er lesin að hún er nokkuð öðruvísi
en Árni lýsir henni. En þar sem
Árni kemur með ýmsar fullyrðing-
ar um vinnubrögð mín almennt, og
þó einkum varðandi túlkun mína á
sögu eftir Jóhannes úr Kötlum,
neyðist ég til að koma með nokkrar
athugasemdir þó tæpast sé grein
hans svara verð.
Vinnubrögð
Árni leggur mikið upp úr því að
gera vinnubrögð mín tortryggileg.
Aðalrök hans eru þau að ég noti
vinnuaðferðina „Leitið og þér
munuð finna“ og fái ég því út það
sem ég ætli. Ég hefði reyndar talið
að það væri fyrir neðan virðingu
Árna að klína slíkri vinnuaðferð
upp á nokkurn mann. Lesendur
Þjóðviljans get ég frætt á því að
efni greinarinnar í TMM er hluti af
verkefni sem ég hef unnið að á und-
anförnum árúm. Verkefnið er um
það hvernig fjallað hefur verið um
stríðsárin í íslenskum skáldskap.
Við þetta hef ég notað ósköp
venjulegar, viðurkenndar aðferðir
úr bókmenntafræðinni. Hið nýja
sem ég gerði varðandi þetta efni
var að leyfa mér að treysta varlega
ýmsum stórum fullyrðingum um
stríðsárin vegna þess að mér fund-
ust þær oft órökstuddar, og hugs-
anlega rangar. En þessu fylgdi að
ég varð að athuga efnið, spyrja
nýrra spurninga og leyfa nýjum
upplýsingum að standa.
Yfirlýsing um
sakleysi
Árni fjallar lítið sem ekkert um
aðalefni greinarinnar. Hann tekur
einn þátt úr víðtækri umræðu, and-
mælir honum með einangruðum
dæmum og rökstyður mál sitt með
rangfærslu og tilvísun í almanna-
róm. Tilgangur Árna virðist vera
að verja Jóhannes úr Kötlum, eða
eins og er tilkynnt á forsíðu, taka
upp hanskann fyrir hann. Af grein
Árna mætti ætla að markmið mitt
með greininni væri að sverta minn-
ingu Jóhannesar, „sýnist Kristni nú
bera vel í veiði að góma þrjótinn
Jóhannes úr Kötlum“, stendur á
einum stað. Og Árni gengur
jafnvel svo langt að lýsa yfir sak-
leysi Jóhannesar. En til hvers er
hann að því? Ég veit ekki til þess að
nokkur hafi sagt að Jóhannes væri
sekur. Nei, hér hefði átt við það
sem Árni ráðleggur mér að gera,
skoða hlutina í samhengi.
Grein min í TMM byggi ég upp á
eftirfarandi hátt: Ég tek fyrst fyrir
Gamlar sögur
°g
nýjar athuganir
tvær skáldsögur og greini hvernig
sagt er frá viðbrögðum kvenna við
hernáminu. Síðan tek ég fyrir eitt
bréf og eina skýrslu frá stríðsárun-
um til að athuga hvernig opinber
umræða var á stríðsárunum sjálf-
um. Að lokum fjalla ég um hvernig
yngri skáldsögunni var tekið þegar
hún kom út.
Árni einskorðar sig við aðra
skáldsöguna, Verndarenglana eftir
Jóhannes úr Kötlum. Hann heldur
því fram að ekki sé fótur fyrir því
sem ég segi varðandi þá sögu, ég
finni það sem ég ætli „en ekki það
sem í bókinni stendur". Eins og
gefur að skilja er ég ekki sammáia
þessu, held því reyndar fram að
þetta sé alrangt.
Verndarenglarnir
Árni greinir Verndarenglana
sem einfalda, dapra ástarsögu og
getur á þann hátt sannað að ég
dragi af sögunni „hinar víðtækustu
ályktanir". Sagan er flóknari en
Árni segir. Samkvæmt minni
greiningu er Jóhannes að kryfja
samtímann í bókinni, skýra sam-
hengið við fortíðina og bendi á
hver rétta leiðin er í framtíðinni.
Boðskapur sögunnar er sá að sósí-
alismi sé eina lausnin fyrir framtíð-
ina og reyndar allan heiminn. Jó-
hannes gerir þetta með því að segja
í bókinni sögu einnar fjölskyldu á
árunum 1940-41, og eru persónur
innan fjölskyldunnar fulltrúar á-
kveðinna hópa og hugmynda.
Eins og sést af þessu er skilning-
ur okkar Árna á sögunni ekki sá
sami. En mínum skilningi til stuðn-
ings get ég sagt að fleiri en ég hafa
talað um söguna á líkan hátt. Krist-
inn E. Andrésson segir í ritdómi í
TMM 1943 (Ritgerðir I) að Vernd-
arenglunum sé „ætlað að spegla í
sögu einnar bændafjölskyldu ís-
lenzka þjóðaraðstöðu á tímum
hernáms og heimsstyrjaldar", og
Sverrir Kristjánsson segir í ritdómi
í Helgafelli 1943 að fjölskyldan
verði „eins konar tákn íslenzku
þjóðarinnar á dögum hernámsins,
tjáning þeirra örlaga, er smáþjóð-
inni eru búin undir hervernd stór-
veldis".
Draumur kvenna
um hernám
Árni gagnrýnir mjög greiningu
mína áhernámslýsingunni í Vernd-
arenglunum og notkun mína á
andstæðunni hugsun - tilfinningar.
Árni telur það vera rangt hjá mér
að taka það alvarlega að lýsing á
viðbrögðum kvenna á hernáms-
daginn byggir á draumi kvenna um
elskhugann að utan og að sá
draumur er sagður rætast 10. maí
1940. Samkvæmt Árna er einungis
um að ræða lýsingu á „draumóra-
kenndum hugaræsingi". En það
sýnir ákveðið viðhorf að lýsa við-
brögðum stúlkna þannig að upp sé
runnin óskastund í þeirra huga og
að hernámið líði fyrir þeim sem
draumur. Ég nota kaflann í Vernd-
arenglunum til að greina þessi ein-
kenni sem eru svo algeng: Konur
dreymir um hermenn og því fagna
þær hernáminu.
Málflutningur Árna varðandi
notkun mína á andstæðunni hugs-
un - tilfinningar einkennist af það
miklum útúrsnúningi að ég sný mér
beint að því sem ég segi í greininni.
Ég held því fram að gerður sé skýr
greinarmunur á viðbrögðum karla
og kvenna við hernáminu í skáld-
sögunum tveimur sem ég tek fyrir.
Síðan segi ég að í Verndarenglun-
um sé greint frá því í hverju sá
munur felist: hann sé sá að karlar
hugsi en konur ekki. Samkvæmt
Árna á ég að sanna þetta með til-
vísun til eins samtals. Það er bein
rangfærsla. Greinargerð mín fyrir
þessari andstæðu tekur yfir eina og
hálfa blaðsíðu og er hægt að skipta
röksemdarfærslunni upp í fjóra
þætti þar sem tekin eru dæmi af
fimm stöðum í bókinni. Andstæð-
an hugsun - tilfinningar er notuð í
Verndarenglunum til að skýra
muninn á skoðunum og verkum
karla og kvenna. Það er alveg rétt
hjá Árna að munurinn á viðhorfum
Emblu og bróþur hennar er ekki
munurinn á heimsku og hugsun
heldur á tveim viðhorfum. En ég
held þessu aldrei fram, heldur því
að skoðun Emblu sé skýrð með því
að hún hugsi ekki heldur láti til-
finningarnar ráða. Samtal Emblu
og bróður hennar á hernámsdaginn
sýnir ásamt öðrum dæmum, sem ég
tiltek í greininni, hvernig þessi
andstæða er virk í formgerð sög-
unnar.
Árni kemur með hluta af ræðu
Mána, bróður Emblu, sem rök
fyrir því að í Verndarenglunum séu
karlar gagnrýndir eins og konur. Á
öðrum stað segir hann að andúðin
á þeim sem hafi umgengist her-
menn á stríðsárunum eitthvað að
ráði, hafi „einatt'* verið „í anda
ræðu Mána“. Hér er Árni hrein-
lega að samþykkja það sem ég held
fram, það sést ef ræðan er skoðuð í
heild.
Sá hluti ræðunnar sem fjallar um
karla er einungis brot af allri ræð-
unni og hluta þessa brots er varið í
að tala einnig um konur. Meirihluti
ræðunnar er harðorð ásökun á svik
kvenna. Máni heldur því fram að
konur hafi brugðist á mikilvægri
stundu. Hann lofar konur fyrr á
öldum fyrir fórnir sínar, þær fetuðu
þolinmóðar og trúfastar við hlið
manna sinna og sona í gegnum allar,
þrengingar. Fyrir þetta veittu karl-
ar þeim frelsi til jafns við sig. Ár-
angur frjálsræðisins hafði þó ekki
orðið nógu góður og var það
skiljanlegt til að byrja með. En
þegar réttlátt var að vænta árang-
urs átti hernámið sér stað, tíðindi
sem „reyndust mikill og öruggur
prófsteinn á þroska þeirra“. (bls.
182). Og konur brugðust. Þær not-
uðu „tækifæri frelsisins til að
hlaupa í fangið á sendisveinum er-
lendrar kúgunar". (bls. 184).
Blóraböggull
Ég gæti haldið lengi áfram að
fjalla um Verndarenglana en ein-
hvers staðar verður að setja punkt.
Áður en ég hætti áð fjalla um bók-
ina vil ég þó leiðrétta eitt atriði enn
hjá Árna. Af grein hans mætti ætla
að ég segi að túlka eigi Verndar-
englana á þann hátt að í bókinni sé
verið að leita að blóraböggli í kven-
fólki og sé það uppbót fyrir vonda
samvisku þjóðarinnar. Hér er um
grófa rangfærslu að ræða. Orð mín
um blóraböggulinn eru rifin úr því
samhengi sem ég set þau í og téhgd
við eina ákveðna sögu. Ég segi í
greininni að ýmislegt í sambandi
við umræðuna um konur og her-
menn megi skilja betur ef litið er á
málið á þann hátt að verið sé að
leita að blóraböggli. Ég á,við með
þessu að staða kvenna í valdakerf-
inu er þannig að auðveldara er að
beina athyglinni að þeim og skíta
þær út en fást við ýmislegt annað,
t.d. breska herinn. Ég hef aldrei
haldið því fram að það ætti að nota
þetta í túlkun einstakra sagna.
Söguskýringar
Indriði G. Þorsteinsson segir í
viðtali sem birtist í Morgunblaðinu
stuttu eftir útkomu Norðan við
stríð að hann sé með verkum sínum
að útskýra fyrir framtíðinni hvað
gerðist á íslandi um miðbik aldar-
innar svo að þeir sem síðar komi
geti skilið aðfara nútíma á fslandi.
(Mbl. 22.12 1971). Ég tilheyri þeim
lesendahópi sem Indriði höfðar hér
til. Norðan við stríð, sem er hin
bókin sem ég nota, segir okkur
m.a. þá sögu að við hernámið hafi
konur fengið eitthvað sem þær
vantaði, þær fagna hernáminu og
er skýríngarinnar að leita í eðli
þeirra. Indriði er tæknilega góður
rithöfundur og finnst mér oft gam-
an að lesa bækur hans. En það er
ekki það sama og að ég vilji kaupa
söguskýringar hans, og alls ekki
þessa.
f grein minni athugaði ég hvern-
ig Norðan við stríð var tekið þegar
hún kom út og kom í ljós að mót-
tökurnarvorUgóðar. Gagnrýnend-
ur völdu hana bestu bók ársins,
sumir töldu hana góða heimild um
stríðsárin, aðrir tóku að sér að
endurbæta brandara Indriða um
konur er þær sjá hermenn og var
Árni einn af þeim. (Þjv. 18.12.
1971). Ég held að þetta sé ekkert
fyndið og leyfi mér að endurtaka
orð mín í TMM: Við skulum viður-
kenna að umræðan um konur á
stríðsárunum er afturhaldssöm og
full þörf að endurskoða hana frá
grunni. Það er óþarfi að taka undir
hana einsog Árni gerir í lok greinar
sinnar þegar hann setur fram hug-
mynd sína um hina sígildu
„ástandssögu" og telur ósköp eðli-
legt að fjalla urn breytingar lítils
samfélags með því að láta stúlku
freistast af þeim sem kemur að
utan.
10 SÍÐA - ÞJÓÐVIUINN Hdgin 12. - U. m*I 1984
sunnudagspistill
Af kvenfyrirlitningu
Jóhannesar úr Kötlum
Ámi
Bergmann
skrifar
1 síðasta hefti Tímarit Máls og j
mcnningar er grcin eftir Kristin
Kristjánsson sem heitir „Konan,
draumurinn og dátinn". Þar er
fjallað um tvær skáldsögur,
Norðan við stríð eftir Indriða G.
Þorsteinsson (1971) og Vemdar-
cnglana cftir Jóhanncs úr Kötlum
(kom út 1943), og einnig um
skýrslu nefndar um ástandsmál
(samskipti íslenskra kvenna og er-
lendra hermanna) frá stríðsárun-
um. Höfundur tekur bað fram að
hann setli að sýna fram á að um-
ræðan (um ástandið) hefurein-
kennst af fordómum".
„Lcitið og þér munuð finna" er
ráð sem ckki á alltaf við. Að
minnsta kosti er það vfst, að grcin-
arhöfundur hefur kosið sér aðfcrð
oftúlkunar, sem teygir hann út f
ógöngur - svo mjög að hans nýja
„tulkun" verður fyrri „fordómum"
lakari. •
Hér skal numið staðar við skáld-
sögu Jóhanncsar úr Kötlum, sem
er skrifuð f ástandinu miðju.
Emblu saga
Ein helsta pcrsónan f þeirri sögu
heitir Embla, bóndadóttir scm býr
hjá ríkum bróður sfnum í Reykja-
vík. Henni cr svo lýst, að hún er
clskuleg stúlka og sakiaus og henni
finnst að hemámið 10. maí sé upp-
haf mikils ævintýris scm hún hefur
lcngi bcðið cftir og margar stúlkur
aðrar. Embla kemst á hcimili
bróður síns, sem cr formadur at-
vinnurekcndasambandsins, f kynni
viðskoskan liðsforingja. Ástirgóð-
ar takast mcð þcim og Embla telur
sig trúlofaða. En allt f cinu er liö-
sforincinn horfinn án bess að
hafa fyrr og síðar sætt ámæli í um-
tali og á bókum. Saga Jóhannesar
úr Kötlum af hinu íslenska Fiðrildi
er reyndar margfalt mildari en al-
mannarómur - að sumu leyti er
sagan málsvöm fyrir stúlku sem
hlaut hennar örlög. Ef einhver cr
sckur þá er hans annarsstaðar að
leita.
En f sambandi við stranga dóma
sem heyrðust um ástandskonur á
strfðsárunum sjálfum er kannski
ekki úr vegi að minna á hverskonar
þjóðfélag það var, sem tugþúsund-
ir erlendra hermanna komu inn f
árið 1940. Um 140 þúsund manna
samfélag að burðart við sjálfstæða
tilveru og fær yfir sig tugir þúsunda
enskumælandi hermanna stórveld-
is. Þarf engan að undra þótt
mónnum yrði bilt við, þcir yrðu
gramir og ráðvilltir - og reyndu að
vemda sig gegn vemdurum meO
því aO loka aO sér. Skólastrákur (þá
daga man enn, hve öflug samfylk-
ing myndaðist um að setuliðið
skyldi einangra sem mest: mcnn
ingarvitar, sósfalistar, kvenfélög,
ungmennafélög og svo kennararn-
ir: allir brýndu það fyrir okkur að
vera ekki „að sniglast utan f her-
mðnnum". Andúð á þeim sem um
gengust hermenn að ráði var mikil
og cinatt í anda ræðu Mána bylting-
arskálds í Vemdarenglunum.
Beiskjan var samt mest tcngd á-
standinu. Og líklega óþarft að
skýra það öðm fremur mcð for
dómum f garð kvenna yfirleitt eða
leit að blóraböggli.
Fyrrgreindur Máni í skáldsögu
. Jóhannesar úr Kötlum játar það f
reiðilestri sfnum á Hótcl Borg að
hann sé afbrýðisamur - og scgist
hafa fullan rétt til þcss: kærasta
hans sem var, situr þar inni mcð
liðsforingja. „Þurftu þeir einnig að
„Túlkun“ Krlstjáns verður fyrri „fordómum" lakarl sagði Arni Bergmann í pistli sínum sl. sunnudag.
Kristinn Kristjánsson svarar Árna Bergmann