Þjóðviljinn - 23.12.1988, Blaðsíða 19

Fegurð íslands
og forsmán
W. G. Collingwood:
Fegurð íslands og fornir sögustaðir.
Haraldur Hannessson sá um útgáf-
una.
Útgefandi Öm og Örlygur 1988.
Það er óhætt að segja það strax
að það er mikill kjörgripur sem
bókaútgáfan Örn og Örlygur hef-
ur sent frá sér með þessu verki.
Ekki bara vegna þeirra vönduðu
eftirprentana sem þar eru af 162
vatnslitamyndum Collingwoods
frá ferð hans um ísland sumarið
1897, heldur ekki síður fyrir
sendibréfin og ljósmyndimar
sem stórauka gildi vatnslitam-
yndanna og em auk þess hin
merkasta lýsing á landi og þjóð
um aldamótin síðustu.
Það vakti athygli þess sem
þetta ritar þegar hann skoðaði
vatnslitamyndir Collingwoods í
Bogasal Þjóðminjasafnsins á
þessu hausti að svo athugull og
fundvís sem hann var á náttúru
landsins og landsins kennileiti, þá
virtist hann meðvitað sneiða hjá
því að draga upp mannlífíð í
landinu og þess kennileiti: vatns-
litamyndirnar sýna mest landið
nakið og ósnortið með fossum
sínum og fjöllum, jöklum og
vötnum. Kannski sjáum við torf-
bæ kúra við túnfót undir fjallshlíð
eða reiðmann í fjarska og rollu á
beit, en hvergi mannlífið í nær-
mynd. Það var heldur ekki ætlun
Collingwoods með vatnslitam-
yndunum: þær áttu að vera lýsing
á sögusviði íslendingasagnanna
sem hann unni og kunni upp á
sína tíu fingur. Þær áttu að gera
mönnum auðveldara að gera sér í
hugarlund sögusvið þessara
merku bókmennta, sem Bretar
voru að uppgötva um þessar
mundir.
Hafi það vakið gremju eða
eftirsjá að jafn athugull og drátt-
hagur maður og Collingwood
skuli þannig hafa eytt allri orku
sinni og hæfileikum á fjöllin og
firnindin sem lítið breytast, en
horft framhjá mannlífinu sem
mikið breytist, þá verður honum
fullkomlega fyrirgefið eftir lestur
sendibréfanna sem hann skrifaði
eiginkonu sinni og dætrum héðan
frá íslandi þetta sama sumar. Því
þar er að finna fágætlega raun-
sæja og fordómalausa lýsingu á
mannlífi á íslandi um aldamótin
síðustu eins og það leit út í augum
evrópsks menntamanns. Við get-
um treyst því að sú lýsing sé ein-
læg og heiðarleg, því hér er um
einkabréf að ræða, sem ekki voru
ætluð til birtingar, og við vitum
að hún er fordómalaus, þar sem
Collingwood var sannur íslands-
vinur og menntaður vel og lagði
þar að auki á sig ótrúlegt erfiði og
fórnir af einskærri ást og virðingu
fyrir íslenskri menningu.
Það sem myndimar sýna ekki
sjáum við semsagt í sendibréfun-
um. Enga mynd gerði Colling-
wood af Reykjavík, en höfuðstað
íslendinga lýsir hann m.a. með
þessum orðum: „Allir eru fátæk-
lega til fara og staðurinn sjálfur
fátæklegur og eyðilegur. Undir-
okun og sinnuleysi þeirra, sem
ættu að geta stuðlað að bærilegri
og uppörvandi tilveru og vaxandi
velmegun þjóðarinnar vora
augljós... Hvarvetna skítur og ó-
reiða og allt virðist hálfkarað.
Bærinn er ekki stærri en Bowness
en hundrað sinnum ljótari og ó-
þrifalegri..."
Hann lýsir fátæklegum og
sóðalegum húsakosti lands-
manna, þar sem gólf voru svo
skítug að hann gat ekki tekið af
sér skófatnað fyrr en hann lagðist
upp í lúsug fletin, og hann lýsir
því hvernig fólkið kemur honum
fyrir sjónir: sinnulaust og hirðu-
laust í fátækt sinni og eymd, skít-
ug og lúsug þjóð sem hefur ekki
enn uppgötvað tannburstann eða
lært evrópska mannasiði: tötrum
klætt fólk og sóðalegt sem talar
með fullan munninn, potar úr
tönnunum með fingrunum, spýtir
hráka á gólfið í miðjum sam-
ræðum og hefur uppi hvers konar
ósiði aðra. Það er óáreiðanlegt og
getur ekki gefið einföldustu upp-
lýsingar um vegalengd eða átt:
„Mér finnst líka að íslendingar
komi aldrei hreint til dyra. Að
einhverju leyti kann það að stafa
af því að þeir vilja líkt og írar
þóknast öllum, en þó einkum af
vissum grautarhausahætti og al-
gjörum skorti á þjálfun til þess að
gaumgæfa og fara með stað-
reyndir. Sé í raun og veru um ein-
hverjar gáfur að ræða, þá er það á
bókmenntasviðinu, enda er fjöldi
manna kallaður skáld á þessu
landi þar sem hver gæs er gerð að
háfleygum svani...“
Og höfðingjasetrinu Odda, þar
sem bjó ríkasti prestur á íslandi,
séra Skúli Skúlason, lýsir hann
með þessum orðum: „Við sváfum
í örlitlu herbergi. í því voru tvö
rúm og svo sem rúmbreidd á milli
þeirra. Þar var allt kámað í kerta-
vaxi frá vetrinum áður og allt fullt
af hvers konar ryki og drasli, svo
sem brotnum brúðufæti, papp-
írsrusli og gauðslitnu, skítugu
skinni af einhverri skepnu, sem
ég man nú ekki lengur hver var.
Ekki var hægt að opna glugga og
ÓLAFUR GfSLASON
var loftið í herberginu þess vegna
mjög þungt morguninn eftir,
enda engin loftræsting nema í
gegnum setustofuna.
Þetta er eitt af veglegustu hús-
um á Suðurlandi og húsmóðirin
er Reykvíkingur, mjög skemmti-
leg og aðlaðandi. En auðvitað er
það engin hvfld að sofa í slíkum
kytrum. Jafnvel morgunkaffið
megnar ekki að hressa hugann,
og fáfræðin og sóðaskapurinn í
þessu kotbændalandi eykur á
leiðindin með hverjum deginum
sem líður...“
Þá þarf ekki að rekja þær raun-
ir sem lagðar eru á bragðlauka og
meltingarfæri þessa enska
menntamanns og eru lýsingar
hans á þeim þrautum sem hann
mátti taka út við íslensk gesta-
borð hinar átakanlegustu.
Frásagnir þessar eru skreyttar
ljósmyndum, mörgum hverjum
mjög merkilegum, og þar sést að
Collingwood hefur frekar beint
linsu Kodakvélarinnar að
mannlífinu á meðan vatnslita-
pensillinn festi landslagið á blað.
Þessi fágæta lýsing Collingwo-
od á landi og þjóð vekur til um-
hugsunar um hversu stutt er um
liðið síðan ísland var í hópi fátæk-
ari og vanþróaðri þjóða. Auðvit-
að er lýsing þessi lituð enskum
viðhorfum, en höfundur verður
þó ekki ásakaður um hroka. En
það þyrfti að leita æði langt með-
al vanþróaðri ríkja nútímans til
þess að sjá hliðstæðu við þá eymd
og niðurlægingu, sem þarna er
lýst.
Frágangur bókarinnar „Feg-
urð íslands" er allur hinn vandað-
asti og prentun litmynda til fyrir-
myndar. Bréfin eru vel þýdd og á
góðri íslensku, en það verður að
segjast eins og er að þótt Harald-
ur Hannesson hafi greinilega lagt
mikla alúð í verk sitt, þá er um-
fjöllun hans um efni bókarinnar
og ævi og starf Collingwoods
þeim mun efnisrýrari sem hún er
auðugri af hástemmdum lýsing-
arorðum. Verður ekki af ritgerð-
um hans ráðið það menningar-
sögulega samhengi sem hefði
þurft að fylgja inngangi slíkrar
bókar, og sú fullyrðing Haralds
að það hafi verið fegurð ísiands
sem heillaði Collingwood er vafa-
söm, ef ekki beinlínis villandi. Og
er þá komið að titli bókarinnar
sem einnig orkar meira en lítið
tvímælis og jaðrar við öfugmæli
þegar að ferðafrásögn Colling-
woods kemur.
Fegurð er afstætt hugtak og
verður nánast merkingarlaust
þegar borin eru saman viðhorf
sem mótuð eru af nauðugu návígi
örsnauðrar þjóðar við óblíð nátt-
úruöfl annars vegar og þau sem
hins vegar eru mótuð við háborð
evrópskra lista og mennta, þar
sem Collingwood hafði alið
manninn.
„Sóðaskapurinn í þessu kotbænda-
landi eykur á leiðindin með hverjum
deginum sem líður..." Ljósmynd eftir
Collingwood af íslenskum torfbæ
í Ólafsvík tekin sumarið 1897.
Þetta sést best á því þegar Coll-
ingwood lýsir því hvernig biskup
íslands gaf fagran skírnarfont úr
kopar úr kirkjunni á Breiðaból-
stað, en „lét kirkjuna fá ómerki-
lega blikkþvottaskál í staðinn.
Biskupi fannst ekki taka því að
hirða kaleikinn og patínuna, sem
eru af frönskum uppruna gerð
snemma á 14. öld og fagurlega
silfruð og smelt... og er augljóst
að öllum stendur nákvæmlega á
sama um allt þetta. Fólkið vill
einungis losna við sérhvern forn-
grip úr kirkjum sínum.“ Það var í
þessum fomu gripum sem Coll-
ingwood sá fegurð íslands, og
honum ofbauð hvemig íslending-
ar gerðu fornminjar sínar að fóta-
þurrkum í bókstaflegri merk-
ingu. Þar voru íslenskir mennta-
menn ekki undanskildir. í viðtali
sem Einar H. Kvaran rithöfund-
ur átti við Collingwood fyrir
brottförina og birtist í ísafold,
kemur fram að það sem mest
hreif skáldið sem bjó í „skítnum
og óreiðunni“ í hálfköruðum
höfuðstaðnum var litadýrðin í
sólarlagsmyndum Collingwoods.
Af titli bókarinnar mætti ráða að
litir sólarlagsins séu enn mæli-
kvarði útgefandans á fegurð.
-ólg.
SIEMENS -gceði
HRÍFANDI OG ÞRÍFANDI
RYKSUGA FRÁ SIEMENS!
Tilvalin ryksuga fyrir minni heimili og skrifstofur.
B Lítil, létt og lipur
■ Kraftmikil (800 W) en
sparneytin
■ Stór rykpoki og sýklasía
■ Sjálfinndregin snúra og
hleðsluskynjari
■ SIEMENS framleiðsla tryggir
endingu og gæði
■ Verð kr. 8.320,-
SMITH&NORLAND
NÓATÚNI 4 • SÍMI 28300
Föstudagur 23. desember 1988 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 19