Þjóðviljinn - 23.12.1988, Blaðsíða 29

Jafnaðarmaðurinn
Jón Baldvin skerínef
„Pað er einn maður hér á
eigninni sem únglingar ættu að
taka sér tilfyrirmyndar, og það er
hann Jón gamli hérna skerínef á
frönsku lóðinni. Það er maður
sem hefur sýnt hve lángt er hœgt
að komast með iðni, nýtni og
sparsemi; og með því að gera
aldrei kröfur til annarra." (Séra
Brandur Jónsson prófastur til
Sviðinsþínga).
íslenskum stjórnmálaleið-
togum gengur brösuglega að
koma sér upp landsföðurímynd-
um sem hæfa breyttum kynhlut-
verkum og föðurímyndum í
samfélaginu. Steingrímur Her-
mannsson hefur þó slysast á
laundrjúga formúlu, sem ég hef
áður kennt við doktor Huxtable,
hinn eilítið klaufska en þó vina-
lega fyrirmyndarföður sem lengi
gisti skjái íslendinga. Aðrir hafa
verið seinheppnari, eins og dæmi
Þorsteins Pálssonar sannar.
Jón Baldvin er greinilega tölu-
vert abbó út í Steingrím, og um
daginn setti hann sig í landsföður-
legar stellingar í upphafi jóla-
kaupæðis og skammaði íslensku
þjóðina fyrir sólund og bruðl.
Stór hluti af stefnuræðu Jóns
Baldvins á krataþingi fór í að
skamma fjölskyldurnar fyrir að
eyða um efni fram í afruglara,
bflasíma, vídeótæki, sólarlanda-
ferðir og leikföng. Jón virtist
meta stöðuna þannig að íslend-
ingar hefðu almennt svoiítið sam-
viskubit vegna eyðslusemi und-
anfarinna missera og myndu taka
því feginsamlega að pabbi berði í
borðið og segði hingað og ekki
lengra.
Sennilega ber að skoða þessa
aðventupostillu Jóns Baldvins
sem útrás fyrir eigin sektar-
kennd. Hann skilaði nýverið
ríkiskassanum tómari en nokkru
sinni fyrr og sat í ríkisstjórn í rúmt
ár sem leyfði fjármagnseigendum
að blóðmjólka atvinnuvegina og
atvinnurekendum að setja sig
endanlega á hausinn með fjár-
festingarbruðli. Það er hins vegar
ekki stórmannlegt að gera fjöl-
skyldurnar í landinu að fórnar-
lambi eigin sektarkenndar og
vanmáttar til að stöðva bruðlið í
borgarastéttinni.
Jón Baldvin virðist eitthvað
hafa misskilið jafnaðarmennsk-
una og halda hana felast í því að
deila skömmum sínum jafnt á
landsmenn. Jafnaðarstefnan hef-
ur hingað til gagnrýnt það hve
neyslu fólks er misskipt og allt
bendir til að þessi misskipting
hafi aukist á íslandi síðustu miss-
erin. Ef einhver hefur bruðlað og
sólundað, er það yfirstéttin á ís-
landi, með góðri aðstoð þeirrar
ríkisstjórnar sem Jón Baldvin sat
í til skamms tíma.
í stað þess að gagnrýna þessa
misskiptingu hefur Jón Baldvin
kosið að dusta rykið af gömlum
hippafræðum sem ráðast á gervi-
þarfir og neyslukapphlaup. Með
dyggri aðstoð eiginkonu sinnar
hefur Jón Baldvin verið að
innræta alþýðu landsins að hún
geti sætt sig við lifur og soðningu í
matinn og að myndbandatæki og
afruglarar séu eftirsókn eftir
vindi. Rétt eins og Pétur Þríhross
sagði áfengi slæmt fyrir aðra,
einkum og sérílagi fátækt alþýðu-
fólk, sagði Jón Baldvin nýkom-
inn frá Flórída að íslendingar
færu í allt of margar sólarlanda-
ferðir.
Jón Baldvin hefur fyrir löngu
snúið baki við sínum marxíska
barnalærdómi. Þar á meðal hefur
hann greinilega hafnað þeirri
marxísku villutrúarkenningu að
vaxandi siðmenning fáist með
vexti mannlegraþarfa. Villitrúar-
maðurinn Marx taldi reyndar líka
að kapítalisminn setti vissan
kyrking í vöxt þarfanna, vegna
misskiptingar lífsgæðanna og
mannfjandsamlegs skipulags
efnahagsstarfseminnar. í kapítal-
ísku samfélagi yrði Iífskjörum al-
mennings alltaf haldið í lágmarki
og um leið væri vaxandi þörfum
hans beint inn í þröngan farveg
sem markaðist af því að þessum
þörfum yrði að fullnægja með
vörum eða arðbærri þjónustu-
starfsemi. Endurskoðunarsinn-
inn Jón Baldvin hefur hins vegar
ekkert að gera með blæbrigði
marxískrar kenningar, heldur
sækir hann jafnaðarmennsku
sína til Jóns gamla skerínefs, sem
sagði jafnan að menn ættu ekki
að venja sig á að gera háar kröfur
og allra síst ef þeir væru annarra
þegnar.
Eg held nú samt að kenning
Marx veiti fyllri skilning á sam-
tímanum en jafnaðarmennska
þeirra Jóns Baldvins, nafna hans
Skerínefs og Péturs Þríhross.
Ekki þarf annað en að virða fyrir
sér hið vaxandi auglýsingaflóð til
að sjá hvert umhverfið beinir
okkur í leit að fullnægingu vax-
andi þarfa okkar. Það er raunar
til marks um ótrúlega hæfileika
fólks til gagnrýni og sjálfstæðrar
hugsunar, að enn skuli einhverj-
um detta í hug að ganga á fjöll,
gera dodo, tala saman og brjóta
einhverja hluti til mergjar. Engar
vel gerðar og grípandi auglýs-
ingamyndir hvetja okkur til að
njóta slíkrar ánægju, enda kostar
hún engan pening og enginn get-
ur því grætt beinlínis á henni, þótt
auglýsendur reyni yfirleitt að
tengja varning sinn við hana í vit-
und fólks.
Það skyldi þó enginn skilja orð
mín á þann veg að ég sé á móti
þeim heimsins lystisemdum, sem
tekist hefur að móta í form vör-
unnar. Þær eru að mínu mati oft
ekki bara ánægjulegar heldur líka
þroskandi. Þannig held ég að
aukið sjónvarpsefni og fjölgun
utanlandsferða hafi víkkað
sjóndeildarhring íslendinga til
muna, þótt eflaust megi finna
skjótvirkari aðferðir til þess en
amerískar hasarmyndir og sólar-
landaferðir. Það er bara svo að
annað er tæpast í boði fyrir al-
menna launþega.
í vissum skilningi má líta á alla
neyslu sem viðleitni einstakling-
anna til að móta líf sitt og um-
hverfi. Samfélag okkar býður
upp á fáa aðra möguleika til þess
en ýmis konar varning, a.m.k.
liggur ekkert beinna við. Ráð-
herra, sem hefur setið allan dag-
inn og gefið tilskipanir í ýmsar
áttir og átt hlut að ákvörðunum
sem snerta hag allrar þjóðarinn-
ar, getur komið þreyttur heim og
verið feginn að fá lifur eða soðn-
ingu og sjá að konan hans hefur
tekið ákvörðun um að flytja til
einn stofuvegginn. Almennur
launþegi sem hefur orðið að
starfa sem tannhjól á sínum
vinnustað allan daginn, reynir að
bæta sér upp valdleysi sitt á
kvöldin. Hann hefur ekki krafta
til að fara í leikhús, en hann getur
skipt um sjónvarpsstöðvar eða
sett spólu í tækið, og hann getur
látið sig dreyma um sólarlanda-
ferðina næsta sumar. Flest þeirra
gjaldþrota sem nú ríða yfir
landið, lenda á launþegum sem
hafa reynt að gerast sjálfs síns
herrar og þrælað fram eftir kvöld-
um í vonlausum smáfyrirtækjum,
þar til fjármagnseigendurnir voru
búnir að éta upp spariféð, íbúð-
ina og jafnvel eignir ættingja.
Gagnvart daglegum veruleika
almennra launamanna á íslandi
og þeirra sem hafa verið að basla
sjálfstæðir í sínum Sumarhúsum,
er ádrepa Jóns Baldvins á sólund
og bruðl hreinn dónaskapur.
Öðru máli hefði gegnt, ef hann
hefði munað eftir grundvallar-
sjónarmiðum jafnaðarmanna og
beint gagnrýni sinni að þeim fá-
menna minnihlutahópi sem hefur
verulega mikla einkaneyslu, oft-
ast á reikning fyrirtækja sinna, og
fjármagnseigendunum sem láta
sér ekki nægja að rýja sauði sína,
heldur flá þá og slátra. En slíkri
ádrepu hefði fylgt sú skuldbind-
ing að vinna að jöfnuði lífsgæða
og eigna í Iandinu, og það vill Jón
Baldvin greinilega ekki.
Jafnaðarmennska Jóns Bald-
vins kom skýrt fram á nýlegum
fulltrúaráðsfundi í Verka-
mannafélaginu Dagsbrún. Þar
spurði einn verkamaðurinn hann
hvort ekki hefði verið rétt að hlífa
þeim við kjaraskerðingu, sem
þurfa að lifa á strípuðum lág-
launatöxtum. Jón Baldvin var
fljótur til svars eins og venjulega
og sagði að það fólk munaði ein-
mitt ekki um slíkt smáræði.
KVIKMYNDIR
ÞORFINNUR
ÓMARSSON
Tækninni eru engin takmörk sett
Kalli kanína veldur tímamótum í tæknivinnu kvikmynda
Bíóhöllin: Who framed Roger Rabbit
(H ver skellti skuldinni á Kalla kan-
ínu?). Bandarísk, 1988. Leikstjórn:
Robert Zemeckis. Handrit: Jeffrey
Price og Peter S. Seaman. Fram-
leiðendur: Robert Watts og Frank
Marshall ásamt Steven Spielberg og
Kathleen Kennedy. Stjórn teikni-
mynda: Richard Williams. Aðalhlut-
verk: Bob Hoskins, Christopher
Lloyd, Joanna Cassidy, Kalli kanína,
Jessica og fleiri teiknar.
Hvað svo sem mönnum kann
að finnast um bandaríska kvik-
myndaframleiðslu er það stað-
reynd að tækninni flygir hvergi
betur fram en einmitt þar og elt-
ast þarlendir kvikmyndagerðar-
menn í sífellu við meiri
fullkomnun á því sviði. Það er því
ekki að undra að kvikmyndin
„Who Framed Roger Rabbit",
eða Hver skellti skuldinni á Kalla
kanínu?, er hreinræktuð afurð
tæknibrellusnillinganna þar
vestra. Myndin markar nefnilega
ekkert minna en tímamót í kvik-
myndasögunni, a.m.k. tæknilega
séð.
Kalli kanína er teiknimynda-
persóna, svokallaður teiknir, og
er einn hinna fjölmörgu slíkra í
Teiknibæ nálægt kvikmyndaver-
unum frægu. Teiknar hafa at-
vinnu við teiknimyndir og eru í
raun óæðri mönnunum en þeir
virðast geta gert allt sem skapari
þeirra gaf þeim. Þegar Kalli er að
leika í einni myndanna klúðrar
hann öllu saman og í framhaldinu
er honum kennt um að hafa myrt
eiganda Teiknibæjar. Þá upp-
hefst hin mesta spæjarasaga þar-
sem Bob Hoskins leikur hetjuna,
einkaspæjarann sjálfan, en aðrar
persónur eru ýmist mannlegar
ellegar fyrmefndir teiknar.
f myndinni er sumsé blanda af
leiknum og teiknuðum persónum
og er þeim komið saman af slíkri
fimi að áhorfandinn gleymir að
hér er um teiknaðar fígúrur að
ræða. Hér er ekki mikið um þær
tæknibrellur sem við eigum að
venjast frá henni Hollívúdd, með
sínum yfirgengilegu bardagasen-
um og eltingarleikjum, heldur
hefur myndin nokkuð eldri svip á
sér, þ.e.a.s. ef frá er talin þessi
nýjung að teiknimyndarpersónur
leiki í raun aðalhlutverk jafnt
sem holdi klæddir leikarar. Bob
Hoskins og Christopher Lloyd
(óþokkinn í myndinni) léku
meira við tómarúmið en aðra
leikara þegar á tökum stóð því
þeim teiknuðu var að sjálfsögðu
skeytt inn eftir á.
Að láta teiknimyndapersónur
leika í kvikmynd gefur óneitan-
lega marga nýja möguleika.
Teiknar eru mjög fastheldnir á
þau hlutverk sem skaparinn gaf
þeim; Kalli gat t.a.m. losað hand-
jámin sem festi hann við Hoskins
hvenær sem væri, en aðeins ef
það yrði fyndið. Við gerð Kalla
kanínu var allt lagt undir. Mynd-
in kostaði geysimikið fé, eða um
35 miljónir dollara, en malaði
síðan gull og var ein allra vinsæl-
asta myndin í Vesturheimi í ár.
Við hverju öðru er annars að bú-
ast þegar haft er í huga að Spiel-
berg var með puttana í verkinu.
Myndin er reyndar samvinna
margra aðila innan kvikmynda-
heimsins en auk Amblin fyrir-
tækis Spielbergs stendur Touch-
stone á bak við gerð hennar og
sjálft Disney fyrirtækið lagði
blessun sína yfir myndina. Hún
heppnast síðan það vel að sjálfur
Walt Disney hefði aldrei getað
látið sig dreyma um neitt þessu
líkt.
En mestan heiður að þessari
skemmtilegu nýjung á að sjálf-
sögðu Robert Zemeckis. Hann
hefur hingað til fengist við ýmsar
afþreyingarmyndir á borð við
Bob Hoskins er hér handjámaður við „mótleikara" sinn, Kalla kanínu, í
einu af mörgum skemmtilegum atriðum myndarinnar.
Back to the Future en þær
gleymast allar þegar þessi er
komin fram. Loksins getur mað-
ur unað sér við að horfa á tækni-
brellur vegna þess að hér kveður
við annan tón. Vettvangur tækn-
innar er svo sannarlega mynd
sem þessi en ekki geislabyssustríð
í hinum ýmsu útgáfum.
Þorfinnur Ómarsson
Föstudagur 23. desember 1988 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 29