Þjóðviljinn - 24.02.1989, Blaðsíða 18

Síðasti
keisarinn
Á kúpunni í New York, Mexíkó, Panama...
í
Um þetta leyti eru tíu ársíðan
Múhameð Reza Pahlavi hélt í
útlegð ásamt konu sinni, fá-
einum þjónum og tveim stór-
um hundum. Örfáir hirðmenn
og hermenn voru á flugvellin-
um til að kveðja hann. Tveim
vikum seinna kom eftirmaður
hans, skeggjaðurguðfræð-
ingur á níræðisaldri, og allt
varð vitlaust. Tvær miljónir
manna þyrptust út á flugvöll til
að taka á móti honum og veg-
akerfið lamaðist.
Svo segir í ritdómi Times Liter-
ary Supplement um bók sem ný-
lega kom út í Bretlandi og heitir
Síðasta ferð keisarans (The
Shah's Last Ride) eftir William
Shawcross. Keisarinn í íran hafði
í þrjá áratugi verið helsta von
Vesturlanda, varnarveggur gegn
útþenslu Sovétríkjanna, öryggis-
vörður sem átti að sjá um að olían
flyti glatt frá þessu pólitískt við-
kvæma svæði. Leyniþjónusta
Bandaríkjanna kom honum til
valda 1953 og hann fékk ómældar
birgðir vopna og annarra tækja
þaðan, meðal annars til að koma
sér upp njósnadeiid og öryggis-
sveitum sem vægðarlaust undir-
okuðu eða þurrkuðu út pólitíska
andstæðinga keisarans. Þegar
veldi hans brast undan þunga
eigin vanhæfni og spillingar voru
klerkarnir þeir einu sem höfðu
haldið lágmarkssjálfstæði, og
þeir voru snöggir að hirða völdin.
Fall keisarans var pólitískur
jarðskjálfti sem enginn hafði
spáð fyrir um, síst af öllu hann
sjálfur. Á yngri árum var hann
vanmáttugur og reikull stjórn-
andi en kom sér á seinni árum
upp hentugum draumaheimi og
settist þar að. Það er kannski ekki
merkilegt að íranir skyldu yfir-
leitt vera tilbúnir til að byggja
draumaheiminn með honum, að
minnsta kosti þangað til veru-
leikinn tróð sér þangað inn 1977-
8 með matarskorti, orkukreppu,
himinhárri Ieigu og verkföllum,
heldur hve margir stjórnmála-
menn, ráðunautar í utanríkismál-
um og blaðamenn trúðu á hann
líka. Hluti af skýringunni er hvað
keisarinn trúði staðfastlega á
hlutverk sitt á leiksviði heimsins
og lék það vel. Framkoman var
hátíðleg, maðurinn hélt sig alltaf í
vissri fjarlægð og lokaði að sér
með ströngum reglum og hirðsið-
um sem færðu ólíkustu mönnum
heim sanninn um að hann væri
snjall stjórnmálamaður. Richard
Nixon fannst hann hafa til að
bera „innri styrk“, Dean Rusk
sagði að hann væri betur að sér en
nokkur annar maður í heimi fyrir
utan forseta Bandarikjanna.
Frá Heródesi
til Pílatusar
Þegar hann féll varð fall hans
mikið. í bókinni segir William
Shawcross frá mánuðunum átján
sem hann lifði í útlegð, öllum til
ama og vandræða. Honum var ýtt
úr einu landi til annars eins og
yfirstéttarflækingi. Vinur hans
Hussein konungur neitaði hon-
um um skjól, það gerðu Sviss og
Bretland líka þó að hann ætti þar
eignir og borgaði (að öllum lík-
indum) skatta. Hassan konungur
veitti honum hæli í tæpar tíu vik-
ur, þá var þrýstingurinn orðinn of
mikill og gesturinn varð að hypja
sig. Rockefellerbræðurnir í Ám-
eríku vildu fá hann þangað en
Carter neitaði þangað til keisar-
inn var orðinn dauðveikur, þá
lagðist hann inn á sjúkrahús í
New York, og sú dvöl kostaði
Carter óbeint seinna kjörtímabil-
ið á forsetastóli. Honum var
komið frá Bandaríkjunum í hvelli
til Panama þar sem Torrijos, ein-
ræðisherra Panama tók við hon-
um í greiðaskyni við Carter og fór
vel með keisarann, sem var orð-
inn helsjúkur þegar hér var kom-
ið sögu.
Frægustu læknar í heimi keppt-
ust nú um að fá að sanna kenning-
ar sínar og færni á þessum merki-
lega sjúklingi og hnituðu hringa
yfir honum eins og sloppaklæddir
hrægammar. Þegar þeir voru
komnir í hár saman ákvað Farah
drottning að taka boði Sadats,
sem reyndist eini vinur keisarans
í raun, og láta skera keisarann
upp í Egyptalandi. Þar gusu einn-
ig upp deilur milli franskra og eg-
ypskra lækna, en loks var fótbolt-
astórt milta numið brott. Mein-
semdin hafði hins vegar dreift sér
og keisarinn dó fjórum mánuðum
síðar.
Gagnrýnandi bókarinnar lýkur
lofsorði á nákvæmni höfundar og
vinnubrögð en segir að það séu
þó ekki miskunnarleysi stjórn-
Múhameð Reza Pahlavi ásamt fjölskyldu meðan allt lék í lyndi.
málamanna eða sjálfselska lækna
sem verði lesanda minnisstæðust
að lestri loknum heldur keisarinn
sjálfur. Þessi hrokafulli og grim-
mi einvaldur sem vissi varla hvað
var veruleiki og hvað ímyndun
meðan hann var við völd sýndi
virðingarvert hugrekki mánuðina
áður en dauðinn frelsaði hann frá
þjáningu veikinda og útlegðar.
Hann umbar fyrirlitningu
heimsins með reisn sem hæfði
þjóðhöfðingjanum sem hann
vildi vera en varð ekki alveg fyrr
en um seinan.
Þýtt og endursagt. SA
Eros á kreiki
Ótalmargtmálesaúr
kirkjugörðum, margs verður
sá vísari sem um þá leggur
leið sína. Þessi er meðal ann-
ars sá lærdómur sem menn
geta dregið af lestri ágætrar
bókar um kirkjugarðinn við
Suðurgötu, sem Björn Th.
Björnsson gaf út fyrir síðustu
jól. Þarfáumvið aðvitaum
smekk manna og smekk-
leysur, um hinarundarlegu
leiðir listastraumanna. Um
það hvað fínt þótti á hverjum
tíma: stéttaskiptingin birtist
okkur með margvíslegasta
hætti. Þartekst nýklassíkávið
rómantík eða þjóðlegheit,
steinhögg við steinsteypu,
auðmjúk sorg við löngun til að
reisa mikilmenni valds-
mannslegan minnisvarða. Og
svo mætti lengi áframtelja.
En við lærum fleira af bók sem
þeirri er nú var nefnd. Til dæmis
það, að enda þótt margra grasa
(og steinblóma) kenni í kirkju-
garði Reykvíkinga, þá hafa íbúar
þessa smábæjar norður undir
heimskauti ekki verið líklegir til
að brydda upp á einhverri
óráðsíu í hvílureit burtsofnaðra.
Fáir legsteinar þar munu koma
okkur beinlínis á óvart. Enn færri
munu reynast hæpnir eða tví-
ræðir í þeim skilningi, að þar sé
þeim brögðótta og bogfima strák,
ástarguðnum Erosi, hleypt
lausum - var ekki mál til þess
komið að hann léti dauða og
syrgjendur í friði?
En á þeim myndum sem hér
fylgja sjáum við nokkra „skrýtna
legsteina" þar sem Eros karlinn
kivkjugörðunum
fær að lyfta sér á kreik, þar sem
ástin reynir að Iifa af hið kalda
faðmlag dauðans. Isolde
Ohlbaum heitir ljósmyndari frá
Munchen sem hefur víða farið
um Evrópu og skoðað kirkju-
garða og leitað uppi grafsteina
sem eiginlega trufla grafarró, þar
sem nektin er ekki barnslega sak-
laus (englakroppar) heldur fær
að vera freistandi, gott ef ekki
ögrandi. Þessum myndum hefur
ljósmyndarinn safnað í bók sem
ber heitið „Allur unaður vill ei-
lífur verða“ og er nafn bókarinn-
ar ívitnun í hið fræga rit
heimspekingsins Friedrichs Ni-
etzsches, „Svo mælti Zaraþú-
stra“.
Bókinni fylgja margar ívitnanir
í bókmenntir sem fjalla um ástina
ljúfu og dauðan beiska. Þar er og
lærð greinargerð um þá þætti í
félagssálfræði, listasögu og um
þær bókmenntalegar tilvísanir
sem liggja að baki legsteinasmíð
af þessu tagi hér. Þar segir á þá
leið, að hér sé um að ræða eins-
konar „helgimyndir sjúklegrar
ásthneigðar“. Eða nánar tiltekið:
„Að vísu sýna höggmyndir þessar
sorgina öðrum þræði, en að hinu
leytinu sýna þær mállausa girnd,
eru þær tákn um bælda rnunúð."
ÁB tók saman.
18 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 24. febrúar 1989