Þjóðviljinn - 24.02.1989, Blaðsíða 29

MEÐ GESTS AUGUM
GESTUR
GUÐMUNDSSON
Frelsarinn frá Saarlandi
Þótt þeir séu löngu fallnir af
stalli sínum félagarnir Stalín,
Trotskí, Maó, Lenín, Guevaraog
Ho Chi Minh, eru ungir menn
ekki hættir að hrífast af miklum
leiðtogum. Þannig hefur Einar
nokkur Heimisson mikla þörf
fyrir að viðra aðdáun sína á
Óskari Lafontaine forsætisráð-
herra í Saarlandi framan í lesend-
ur Þjóðviljans, DV og Þjóðlífs.
í 1. tölublaði Þjóðlífs á þessu
ári sá Einar ástæðu til að endur-
segja lofrullubók sem þýskir jafn-
aðarmenn gáfu út um eigin flokk
á afmæli hans. í því afmælisriti
fór ekki mikið fyrir sjálfsgagn-
rýni, kratarnir létu sér ekki nægja
að fegra eigin sögu, heldur gripu
þeir til ótíndra sögufalsana.
Þannig var kommúnistum alfarið
kennt um klofning vinstrimanna
gagnvart nasistum og því haldið
fram að nasistar hafi byrjað að
ofsækja þýska jafnaðarmenn jafn
snemma og kommúnista. Einar
sá enga ástæðu til að leiðrétta
slíkar sögufalsanir eða draga úr
hlutdrægni frásagnarinnar heldur
lét hann sér nægja að sveigja
hana í þá átt að svo virtist sem
nefndur Óskar Lafontaine væri
hápunkturinn á ferli flokksins.
I nokkrum greinum að undan-
förnu hefur Einar haldið sig við
sama heygarðshornið. Þar hefur
hann boðað þá ágætu skoðun að
vinstri öflin eigi að starfa betur
saman, en heldur versnar í því
þegar Einar skoðar klofnings-
vanda og sameiningarþörf vinstri
afla í gegnum þröng sjóngler
þeirrar söguskoðunar sem al-
þjóðleg kratahreyfing hefur boð-
að í áratugi. Þar eru kommúnist-
ar og aðrir vinstri villingarnir
gerðir ábyrgir fyrir klofningi
verkalýðsaflanna, þeim hefði
verið nær að halda sig í móðurf-
aðmi hins stóra krataflokks, því
að þá hefði hvorki nasisminn né
Helmut Kohl náð völdum og vís-
ast ekki Davíð Oddsson heldur.
Einar virðist hins vegar ekki
hafa áttað sig á því að kratar hafa
sjaldnast léð máls á annarri
verkalýðseiningu en þeirri sem
lyti forustu þeirra sjálfra að öllu
leyti. Vinstrivillingunum hefur
ekki verið gefinn kostur á að
starfa með krötum á öðrum for-
sendum en að þeir tækju upp öll
meginsjónarmið krata.
Nærtækast er að taka dæmi úr
íslenskri stjórnmálasögu. Á
þriðja áratugnum hröktu kratar
Ólaf Friðriksson úr framboði, að
undirlagi danskra krata, og þeir
meinuðu jafnaðarmannafélaginu
Spörtu aðgang að Alþýðuflokkn-
um vegna þess að það aðhylltist
kommúnisma. Á þennan hátt
hröktu kratar kommúnista úr
samtökum sínum, og allan 4. ár-
atuginn meinuðu kratar komm-
únistum aðgang að heildarsam-
tökum verkafólks, Alþýðusam-
bandinu. Þetta var nú þeirra ein-
ingarstefna og henni ber ekki að
gleyma, þótt vissulega hafi
kommúnistar sýnt mikla óbilgirni
líka.
Einar horfir með mikilli lotn-
ingu til vestur-þýska krataflokks-
ins oig prísar hann hástöfum fyrir
að hafa komið í veg fyrir að vin-
stra megin við hann skytu aðrir
flokkar rótum. Það er eins og
Einar viti ekki hvaða aðferðum
var beitt til að tryggja eininguna.
Meðal annars var lögum sem sett
voru til að hamla gegn starfsemi
nasista beitt gegn kommúnistum
og öðrum róttæklingum. Menn
sem voru uppvísir að slíkum
skoðunum voru settir í atvinnu-
bann hjá þýska ríkinu („Berufs-
verbot“), og jafnaðarmenn áttu
aðild að þessum ofsóknum, auk
þess sem þeir sáu um að svæla
burtu óæskilegar skoðanir á sínu
yfirráðasvæði, verkalýðshreyf-
ingunni. Margir róttæklingar
reyndu að starfa innan Jafnaðar-
mannaflokksins en ef undan voru
skildir virtir menningarpáfar á
borð við Heinrich Böll, varð
þeim ekki vært þar. Þannig var
marxismi bannorð innan Jafn-
aðarmannaflokksins og marxist-
um var bent á að banka upp á hjá
hinum einangraða og ofsótta
Kommúnistaflokki sem laut for-
sjá að austan.
Margir róttæklingar létu ekki
bjóða sér þessi býti, og í stúd-
entauppreisn 7. áratugarins
hröktust bæði samtök stúdenta,
æskulýðssamtök og fjölmargir
einstaklingar út úr Jafnaðar-
mannaflokknum. Þeir runnu
saman við þá fjölskrúðugu flóru
sem fannst á vinstra jaðri
stjórnmálanna og var jafnan
kennd við utanþingsandóf. Þessir
róttæklingar höfðu litla trú á
framboðum til þings, enda er
kosningakerfi Vestur-Þýskalands
svo ólýðræðislegt að þar er tæpast
pláss fyrir litla flokka. Þó að Ein-
ar Heimisson virðist ekki gera sér
grein fyrir því, er hægt að reka
pólitíska baráttu án þess að
blandaséríþingkosningar. Utan-
þingsandófið varð alla tíð fremur
einangraður hópur mennta-
manna en hafði þó víðtæk áhrif á
alla þjóðmálaumræðu, menning-
arlíf, skólakerfi, mannréttindi og
ótal önnur svið þýska samfélags-
ins. Það átti hins vegar undir
högg að sækja og jafnframt vax-
andi innri vandamál, þar sem
meðal annars fóru straumar
hryðjuverkastarfsemi, maóisma
og annarra öfgafullra kreddna.
Upp úr hinum kreddulausari
hluta utanþingsandófsins spratt
þó meðal annars hreyfing Græn-
ingja, hún fékk vissulega bæði fé-
laga og stuðningsmenn úr hópi
jafnaðarmanna en er hins vegar
að meginstofni til vaxin upp úr
hreyfingu óflokksbundinna rót-
tæklinga.
Einar H.eimisson flokkar alla
vinstri róttækni undir rómantík
og kýs heldur raunsæi jafnaðar-
mennskunnar. Ég er hins vegar
þeirrar skoðunar að annars konar
raunsæi búi oft að baki því að
menn hafi skipað sér vinstra
megin við jafnaðarmannaflokka.
í fyrsta lagi hafa þeir séð að
stefna og starf krata hefur ekki
höggvið að rótum misréttis í
samfélaginu heldur viðhaldið
ríkjandi samfélagskerfi. í öðru
lagi hefur þeim ekki verið gefið
rými til að bera slíka gagnrýni
fram innan jafnaðarmanna-
flokka. Það hefur því verið ítrasta
raunsæi sem hefur hrakið menn
út fyrir þessa flokka. Þaðan hafa
þeir haldið uppi gagnrýni sinni og
oft fengið hljómgrunn fyrir hana.
Þegar þessi gagnrýni hefur verið
orðin að efnislegu og pólitísku
afli í samfélaginu hafa jafnaðar-
mannaflokkar stundum tekið
hluta hennar inn í stefnu sína eða
a. m. k. leyft hana innan vé-
banda sinna.
Einar Heimisson gerir sig hvað
eftir annað sekan um það frum-
stæða mat á stjórnmálum að
leggja að jöfnu háar atkvæðat-
ölur og mikil áhrif. Hvort sem
menn beita marxisma eða hafa
bara augun opin, sjá þeir í fyrsta
lagi að völd í þjóðþingum eru tak-
mörkuð af valdi fjármagns og
ótal tregðulögmálum. t öðru lagi
hafa þjóðfélagsbreytingar sjaldn-
ast gerst að frumkvæði þeirra sem
völdin hafa, jafnvel þótt þeir
kenni sig við jafnaðarmennsku.
Það eru iðulega fámennir og
valdalausir hópar sem fitja upp á
nýmælum, og þegar þeim vex
fylgi, taka valdhafarnir hluta
þessara nýmæla upp á arma sína
til að reyna að ná hinum nýja
straumi til sín.
Ég er ekki ósammála þeirri
niðurstöðu sem Einar hefur kom-
ist að í rabbi sínu við Árna Berg-
mann, sem sé að félagar A-
flokkanna ættu að ræða hugsan-
lega sameiningu af fullu raunsæi.
Slík sameining getur hins vegar
aldrei orðið út frá hinni gömlu
reglu jafnaðarmannaflokkanna:
þið megið slást í för með okkur ef
þið takið undir stefnu okkar í öllu
og viðurkennið að þið hafið haft
rangt fyrir ykkur. Sameiningin
verður að gerast út frá almennri
viðurkenningu á því að leiðir
bæði krata og komma hafi brugð-
ist eða að minnsta kosti gengið
sér til húðar og að leita verði að
nýjum og róttækum leiðum til að
hrinda hugsjónum sósíalismans í
framkvæmd.
Fleyg eru þau ummæli Willy
Brandts að menn sem eru ekki
marxistar um tvítugt hafi ekkert
hjarta, en þeir sem haldi fast við
marxismann um fertugt hafi eng-
an heila. Ég leyfi mér enn að
vona að á fertugsafmælinu verði
ég talinn undantekning frá þess-
ari forkrötunarreglu. Hins vegar
hefur mér stundum orðið ónota-
lega við á síðustu árum að rekast
á vaxandi fjölda rúmlega tvítugra
manna með svipaðar skoðanir og
eftirstríðskratar. Hvernig verða
þeir fertugir?
KVIKMYNDIR
Háðfuglar í
gryfju alvörunnar
Laugarásbíó: Skálmöld
Sænsk, 1988
Leikstjóri: Hans Alfredson
Kvikmyndataka Jörgen Persson
Aðalhlutverk: Benny Haag, Melinda
Kinnaman, Gunnar Eyjólfsson og Lill
Lindfors
Regnboginn: September
Bandarísk, 1988
Leikstjórn og handrit: Woody Allen
Kvikmyndataka: Callo Di Palma
Aðalhlutverk: Denholm Elliot, Di-
anne West, Mia Farrow, Alaine
Stritch, Sam Waterson og Jack War-
den
Stundum villast menn af leið.
Jafnvel ratvísustu menn eiga á
hættu að láta villuljós blekkja sig
og uppgötva það ekki fyrr en þeir
eru komnir á einstigi þar sem
ekki verður aftur snúið. Þannig
virðist hafa farið fyrir þeim Woo-
dy Allen og Hasse Alfreðssyni.
Þessir tveir meistarar háðsins
hafa fallið í þá gryfju að sleppa
því sem hefur aðgreint þá frá
meðaljónunum í kvikmyndaiðn-
aðinum, næmu auga fyrir háði og
óvæntum uppákomum, og nýj-
ustu kvikmyndir þeirra beggja
því ekki nema skugginn af því
sern þeir hafa gert áður; háalvar-
legar, ódramatískar og í stuttu
máli sagt: leiðinleg og innantóm
en snotur myndskeið af fólki sem
skiptir okkur ekki nokkru máli.
Snúum okkur fyrst að kvik-
myndinni Skálmöld eftir sænska
háðfuglinn Hasse Alfreðsson.
Hasse byrjaði sinn feril sem rev-
íuhöfundur og leikari með félaga
sínum Tage Daníelssyni, sem nú
er látinn. Þeir gerðu nokkrar
laufléttar kvikmyndir í samein-
ingu sem gengu látlaust í áraraðir
í sænskum kvikmyndahúsum.
Síðan skildi leiðir, að hluta til, og
Hasse fór að gera kvikmyndir
með dýpri undirtón en þeir fé-
lagar höfðu gert áður. Þrátt fyrir
það var ætíð stutt í hið broslega
og vegur hans jókst enn. í kvik-
myndinni Einfaldi morðinginn
tókst honum snilldarlega að sam-
eina þetta tvennt.
Skálmöld er hinsvegar alvaran
uppmáluð. Ungur aðalsmaður í
leit að sínum betri helmingi, tví-
burabróður sínum, í Svíþjóð mið-
alda. Hann lendir í slagtogi við
ofsóttan Sígaunahóp og fellur
fyrir dóttur höfðingjans sem
bróðir hans hafði áður heitbund-
ist. Faðir bræðranna lætur svo
slátra hópnum en pilturinn drep-
ur föður sinn og hittir tvíbura-
bróður sinni sem hefur verið
skotinn af sígaunafélaga þeirra
sem komst undan fjöldamorðinu.
Því miður tekst ekki að magna
neina spennu í myndinni og eins-
og áður sagði þá vantar algjör-
lega það krydd sem fram til þessa
hefur verið aðalsmcrki Hasse Al-
freðssonar, háðið. Þá reynir lítið
sem ekkert á leikarana og þótt
hann hafi fengið til liðs við sig
hverja stórstjörnuna á fætur ann-
arri þá er hlutur þeirra svo til eng-
inn. Sem dæmi má nefna að
Gösta Ekman og Stellan Skars-
gárd eru í algjörum aukahlut-
verkum, hlutur Lill Lindfors ívið
stærri og sömu sögu er að segja
um Gunnar Eyjólfsson í hlut-
verki sígaunahöfðingjans. Hlu-
tverkið býður ekki upp á neinn
stjörnuleik en Gunnar skilar sínu
ágætlega einsog aðrir sem taldir
hafa verið upp. En unglingarnir í
aðalhlutverkunum þau Benny
Haag og Melinda Kinnaman eru
bæði óttalega dauf í dálkinn og
því lætur ástarævintýri þeirra
áhorfandann ósnortinn.
í stuttu máli sagt virðist Hasse
Alfreðsson hafa villst í hinum æg-
ifagra skógi sem myndar umgjörð
um kvikmyndina og því ekki séð
trén fyrir skóginum. Woody All-
en villist hinsvegar innandyra í
Bandaríkjum nútímans.
Allen hefur löngum viður-
Hasse Alfreðsson við upptöku Skálmaldar.
kennt veikleika sinn fyrir Ingmar
Bergman og í September reynir
hann að feta í fótspor meistarans
en því miður vantar þann þunga
og þá djúpu sálarsýn sem Ber-
gman býr yfir til þess að Sept-
ember nái því risi sem slík sál-
greining þarfnast til þess að
snerta við áhorfandanum.
Myndin gerist heima hjá ungri
stúlku sem er í sálarkreppu. Hún
er ástfangin af leigjandanum,
ungum rithöfundi sem leigir
garðhýsið hennar. Hann er
ástfanginn af bestu vinkonu
stúlkunnar. Sú er gift og þó svo
að hún hrífist af rithöfundinum
getur hún ekki sagt skilið við fort-
íð sína. Fullorðinn prófessor er
nágranni stúlkunnar og hann
elskar hana. Móðir stúlkunnar er
í heimsókn með sambýlismanni
sínum. Hún elskar bara sjálfa sig
og þótt undarlegt sé þá er hún
eina manneskjan á tjaldinu sem
áhorfandinn fær einhverja með-
aumkun með, þrátt fyrir að hún
hafi fengið dóttur sína til þess að
játa á sig morð og dóttirin hafi
aldrei beðið þess bætur.
Allt rennur mjög fagmannlega
áfram í hægagangi að vísu en
handritið er mjög lipurlega samið
og kvikmyndataka góð. Það sem
vantar er einfaldlega að persón-
urnar eru alls ekki nógu spenn-
andi til þess að áhorfandinn
nenni að setja sig inn í vandamál
þeirra í eina og hálfa klukku-
stund, nema kannski móðurinn-
ar, enda hefur rithöfundurinn í
myndinni uppgötvað að þar
kunni að vera gott söguefni.
Leikur er góður enda úrvals-
leikarar í hverju hlutverki. Líf-
legastur er þó leikur Elaine
Stritch í hlutverki móðurinnar.
Þetta er svosem ekki í fyrsta
skiptið sem Woody Allen tekur
sjálfan sig of hátíðlega og næsta
víst að hann á eftir að rífa sig upp
úr þessari gröf einsog hann gerði
eftir kvikmyndina Interiors því í
kjölfar hennar komu meistara-
stykki einsog Hanna og systur
hennar, Purple rose of Cairo og
Radio Days. Og ekki er að efa að
Hasse á aftur eftir að finna sjálfan
sig eftir að hafa villst í miðalda-
skóginum sænska. -Sáf
Föstudagur 24. febrúar 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 29