Þjóðviljinn - 17.03.1989, Síða 16

Már Jónsson
i skrifar
1 •. Már jónsspafif þrjtugur sagn-
*'fræðingur. H^n,va'r við nám í
Reykjavík óg.-París, um hríð j
fréttamaðuráútvarpinu,ogernú
stundakennari í háskólanum.
Hana hefur við rannsóknir ein-
beitt %ér að félagssögu, einkum
ýmsum samskiptpm kynjanna, á
tímum,. Stóradómís, frá j6. öld
frammá þá 19. v
Már hefur skrifað.vflokk frá-
sagnargreinaMm tengjást megin-
viðfángsefnijhans í frköunum, og
hefur orðið að ráði að velja þeim
- með örlitlu brosi' útí annað - I
samheitið „Sannar sögur“.
Á17. og 18. öld báru tugir
íslenskra kvenna út börn sín,
köstuöu í sjó eöa læki og
grófu í jörð. Sjaldan tóku
barnsfeðurnir beinlínis þátt í
ódæðinu, þó má nefna Ólaf
Kolbeinsson í Kjólsvík í
Norður-Múlasýslu árið 1705.
Hann tók barn sem Hallfríður
Magnúsdóttir ól honum og
gróf það í holu út með sjó.
Fyrirþað missti hann lífið.
Karlar höfðu aðrar aðferðir við
að losa sig við óvelkomin
börn. Árið áður en útburður-
inn átti sér stað í Kjólsvík tók
maður á Vestfjörðum tveggja
ára barn sitt hjá móðurinni,
þóttist ætla að koma því fyrir á
öðrum bæ, en pjakkaði vöká
vatn nokkurt og hleypti því þar
niður. Enn óhugnanlegri að-
ferð beitti Sigurður Árnason
vorið 1731. Við gefum Mæli-
fellsannál orðið: „Þáfannst
kona skorin á háls á vatni einu
skammt frá bæ sínum í Snæ-
fellsnessýslu, þóttistenginn
vita hver því valda mundi. Lét
sýslumaður Gottorp þing
stefna og bauð fólki öllu þar
nálægt eldra en 12 ára að
taka á líkamanum. Kom þar
fram ásamt öðrum ungur
maður 18 vetra, Sigurður
Árnason. Er það mælt að blóð
rynni af nánum er hann hafði
á þreifað. Hafði hann áðurátt
barn við konu þeirri og var hún
þá enn þunguð af hans völd-
um, að sögn.“ Sigurður játaði
og var hálshöggvinn á alþingi
umsumarið.
Sami annáll segir um árið
1704: „Þetta haust fannst kona
frá Úlfá við Eyjafjarðará, er
menn héldu myrta; var hún þung-
uð.“ Við skulum athuga það mál
nánar.
Morðið
Guðrún Jónsdóttir hét vinnu-
kona hjónanna Þuríðar Einars-
dóttur og Þorsteins Jónssonar að
Úlfá, fremsta bæ í Eyjafjarðar-
dal. Að kvöldi föstudags 12. sept-
ember 1704 gekk hún til hvílu
sem annað heimilisfólk og hátt-
aði að vanda í rúmi sínu við
bæjardyr. Þar hafði hún sofið ein-
sömul allt sumarið. Þegar Þor-
steinn bóndi og Þórarinn Jónsson
vinnumaður hans fóru á fætur um
sólarupprás morguninn eftir var
Guðrún ekki í rúmi sínu og hafði
ekki skilið við það eins og hún var
vön. Venjulega braut hún hví-
ÞUNGUÐ KONA
MYRT1704
luföt sín saman, en það hafði hún
ekki gert' að þessu sinni og virtist
hafa gengið úr rúmi sínu í flýti.
Þorsteinn fór þá að svipast um
eftir henni en sá hana hvergi. Um
dagmálabil hitti Þorsteinn menn
sem voru að leita lamba og höfðu
þeir ekki orðið varir við hana.
Fyrir miðjan dag á sunnudegi
fundu þeir Þorsteinn og Jón Páls-
son bóndi á Leyningi Guðrúnu
liggjandi niður við Eyjafjarðará.
Ekki gengu þeir að líkinu fyrr en
fleira fólk var komið, þar á meðal
Þuríður húsfreyja. Við réttar-
höldin sagðist Þorsteini svo frá:
„gengu so öll til samans að líkam-
anum, lá hún þá framliðin og var
so á sig komin að andlitið og ann-
ar handleggurinn með brjóstinu
var í vatni hulið, en hinir líka-
mans limir á þurru landi verandi
með hægri hönd undir brjó-
stinu“. Föt hennar voru blaut, en
ekki úr lagi færð. Áverkar sáust
engir. Þó var andlitið bólgið og
hálsinn þrútinn, því skyrtan var
mjög þröng. Vatn rann ekki úr
vitum Guðrúnar þegar hún var
tekin og borin út að Hólakirkju.
Þar var hún afklædd og jörðuð
samdægurs.
Lárus Hansson Scheving sýslu-
maður var látinn vita. Hann
kvaddi menn til þings að Saurbæ
7, október og þar voru bændur á
einu máli um að Guðrún hefði
ekki fargað sér sjálf, heldur „fyrir
hastarlegan dauða andast" eins
og það var orðað, það er að segja
myrt.
Rannsókn
íbúar sveitarinnar voru þeirrar
skoðunar að Guðrún hefði verið
myrt og bentu meðal annars á að
skór hennar hefðu verið beyglað-
ir, en þó fastir á tánum. Grunur
féll á Þorlák Sigurðsson bónda á
Litluhólum, vegna þess að síð-
hempa sem hann átti fannst
skammt frá morðstað. Þorlákur
svaraði því til að föstudagskvöld-
ið hefði Jón Hálfdanarson vinnu-
maður á Hólum tekið hempuna í
leyfisleysi úr bæjardyrum og
hann ekki fengið hana aftur fyrr
en eftir að Guðrún var fundin.
Vegna veikinda kom Jón ekki til
yfirheyrslu í nóvember, en fékk
húsbónda sinn Magnús Bene-
diktsson til að skrifa bréf þess
efnis að hann hefði tekið hemp-
una að láni án leyndar og verið í
henni yst fata til skjóls. Að Úlfá
sagðist Jón ekki hafa komið í
hempunni og ekki skildi hann
hvernig hún barst á Úlfártún.
Sýslumaður bjó að Möðruvall-
aklaustri. Næsti þingstaður var
að Skriðu í Hörgárdal og þangað
stefndi hann vitnum 16. janúar
1705. Jón Hálfdanarson mætti og
fullyrti til að byrja með „að
hvorki sjálfur né með öðrum í
verki verið hafi til að deyða eða
fyrir koma Guðrúnu sálugu Jóns-
dóttur“. Sýslumaður þorði þó
ekki annað en að handtaka hann.
Jón óskaði þá eftir því að kunn-
ugir menn vitnuðu um breytni
hans og sögðu sjö karlar að hann
„hefði sér frómlega og vel hagað
þann tíma sem þeir til hans vitað
hefðu.“ Að þvi loknu sagði Jón
afdráttarlaust frá notkun sinni á
síðhempunni. Daginn sem Guð-
rún sást síðast á lífi var hann að
slá fyrir ofan Hólabæ. Magnús
Benediktsson sendi síðan eftir
honum og bað hann koma með
sér að finna Guðmund nokkurn
Ólafsson kaupamann. Þegar Jón
var að fara í þurra sokka spurði
Magnús: „Viltu ekki biðja Þorlák
að ljá þér síðhempuna sína?“ Jón
játaði því oggekk að Litluhólum.
Þorlákur var úti á engjum að slá
en kona hans leyfði Jóni að taka
hempuna. Þeir Magnús riðu fyrst
að Núpufelli, en kaupamaðurinn
var ekki þar. Þá var orðið hálf-
rökkvað. Þeir riðu aftur til Hóla
og gengu inn í skemmu. Þar átti
Magnús tinflösku með brennivíni
og „drakk Jóni til, hvað hann seg-
ist þegið hafa og drukkið.“
Magnús vildi þá halda áfram
ferðinni, en Jón taldi að fólk væri
alls staðar sofnað. Magnús
kvaðst þá geta vakið þá sem hann
vildi finna: „Riðu so báðir fram-
eftir allt þar til komu á eyrina hjá
Eyjafjarðará, móts við Úlfárá,
hvar hesturinn hafi rasað undir
Jóni og hann fram af honum dott-
ið. Hefði Magnús þá farið af sín-
um hesti og spurt hvort Jón sig
meitt hefði, til hvors hann nei
svaraði, einnig að nógu langt væri
nú riðið og ætlaði hann ei
lengra.“ Magnús bað hann koma
yfir ána. Jón vildi það ekki, en
lánaði Magnúsi síðhempuna. Jón
fór nú samt yfir ána, en neitaði
aftur að fara lengra. Magnús rétti
honum þá tinflöskuna og Jón
fékk sér þrjá sopa, sagðist að því
loknu ætla að bíða eftir Magnúsi
„þar útá mýrinni á meðan sinna
erinda færi.“ Skömmu síðar sá
hann Magnús og Guðrúnu Jóns-
dóttur ganga frá Úlfárbæ og nið-
ur að árbakkanum. Þau settust
niður, en stóðu fljótt upp aftur og
gengu fram á eyrina. „Ogþar seg-
ist Jón séð hafa einhverju hvítu
fyrir bregða, so sem dulu til að
mynda. Þar eftir heyrt hafa ýlfur,
síðan þessi orð Magnús góður, og
í þriðja framber Jón sig heyrt
hafa Jesús, hvað honum virst
hefði neðarlega talað verið.“ Jón
steig þá á hest sinn og reið úteftir,
fór af baki og beið litla stund, hélt
síðan aftur suðureftir „hvar hest-
ur Magnúsar komið hefði á móti
sér með niðurhangandi taumi.“
Magnús stóð á eyrinni og kallaði
á Jón að koma með hestinn. Jón
hlýddi og sá Magnús standa yfir
Guðrúnu látinni. Magnús skipaði
honum að gera henni eitthvað til
góða. Jón sneri við á henni höfð-
inu „þar það í vatninu að andlit-
inu undirhorfandi legið hefði.“
Svo lýsir hann undarlegum aðför-
um með stein sem var uppi í Guð-
rúnu og Magnús skipaði honum
að taka: „þar næst að hann skyldi
hrækja á steininn, hvað Jón með-
kennir sig eftir hans skipun þó
með hræðslu gjört hafa. Sömu-
leiðis hefði Magnús sjálfur á
steininn hrækt í höndum Jóns,
hann svo af honum tekið og uppí
Guðrúnar sálugu munn aftur
látið, síðan höfuðið ofaní vatnið
lagt sem áður var og so frá-
gengið.“ Þvínæst leitaði Magnús
að brennivínstunnu sem Guðrún
hafði haft með sér, en fann ekki.
Þeir stigu því á hestbak og Magn-
ús sagði: „Nú þarf ei að gangast
undir þungan hennar Gunnu,
hún er dauð.“ Að því töluðu riðu
þeir heim að Hólum, „á hverri
leið Jón segir þá ekkert sín á
millum talað hafa.“ Fólk var al-
mennt gengið til hvílu, en ekki
sofnað. Jón gekk til sængur og
um morguninn skipaði Magnús
honum að fara og rista torf fyrir
bónda í sveitinni. Um kvöldið
fann Jón ekki síðhempuna og
mundi ekki hvað orðið hefði af
henni eftir að Magnús fór í hana.
Þegar hann spurði Magnús eftir
henni brá honum, en svaraði að
líklega hefði hún orðið eftir við
Úlfárfjárhús. Um nóttina fóru
þeir til Þorláks og báðu hann að
sækja hana, en Þorlákur hafði þá
frétt um daginn að Þorsteinn á
Úlfá hefði fundið hana. Hann
vissi líka að Guðrún var horfin,
en sagði að Þorsteinn hefði ekki
ýkja miklar áhyggjur vegna þess
að hún væri vön því að bregða sér
á bæi.
Dómur
Magnús Benediktsson var stór-
bóndi að Hólum, af góðum ætt-
um og efnaður. Þegar manntal
var tekið 1703 var hann 46 ára,
kvæntur Ingibjörgu Þorkelsdótt-
ur og áttu þau átta börn á aldrin-
um 3 til 13 ára. Magnúsi var nú
stefnt til þings að Saurbæ 12. fe-
brúar ásamt öllum sem eitthvað
vissu um málið. Þar kom á daginn
að almannarómur var búinn að
gera upp hug sinn á þann veg að
Magnús og Jón hefðu myrt Guð-
rúnu. Orðrómur hafði verið um
það í sveitinni um sumarið að
Guðrún gengi með barnsþunga,
en ekki virðast menn hafa vitað
hver ætti hann. Ennfremur þótt-
ist Þuríður húsmóðir Guðrúnar
hafa séð það á líkinu „að þykkt á
Guðrúnar sálugu líkama hafi ver-
ið líkari til barnsþunga en annarr-
ar meinsemdar."
Jón Hálfdanarson var færður á
þing í járnum og stóð við lýsingu
sína. Magnús mætti og sagði að
allt sem Jón segði væri lygi „og af
honum uppdiktað.“ Við Jón
sagði hann: „Þú ert sauðaþjófur
minn og hrossa og þú hefur beðið
mig að hjálpa þér úr sauðamálum
út í dölum.“ Jón svaraði að það
væri lygi. Sýslumaður tók síðan
til máls og taldi „með þögn og
vanrækt ei líðandi að þess allra
hæsta Guðs dýrð yrði so forsmán-
arlega undir fótum troðin, kon-
unglegt lögmál að öngvu aktað og
sannkristinn náungi þannig
blygðunarlaust og óviðurkvæmi-
lega drepinn og myrtur, so sá
réttláti dómari neyðist ei að grípa
til síns reiði spjóta og harðlega
straffa þetta fátæka land vegna
soddan himinhrópandi guðlausra
vonskuverka." Málið yrði því að
komast á hreint.
Ekki var Magnús handtekinn
að þessu sinni, þó sakaður væri
um morð. Hann fékk að ganga
frjáls af þingi, en lofaði „að ei
umflýjast skuli og réttinum í
djúpustu auðmýkt hlýðugur
vera, so lengi þetta morðmál ei
enda hefur.“ Enn kom sýslumað-
ur að Saurbæ mánuði síðar og átti
Magnús þá að mæta til yfir-
heyrslu. Fullsannað þótti að
Guðrún hefði verið myrt. Einnig
var komið í ljós að Guðrún hafði
átt von á einhverjum áður en hún
hvarf, því hun hafði brennivín til-
tækt um kvöldið og bað vinnu-
mann á Úlfá að láta ekki hurðina
aftur. Það er jafnvel eins og ugg-
ur hafi verið í henni, því um
kvöldið heyrði Þuríður húsmóðir
hennar hana segja: „Guð gefi
mér eilíft líf, Guð gefi að ég sé
sátt og kvitt fyrst við Guð og so
við alla menn, hvenær sem ég
dey.“
Magnús kom ekki til þingsins
og enginn á hans vegum. Ekki
boðaði hann forföll, en þrír karl-
ar höfðu orðið honum samferða
að Melgerði fyrr um daginn.
Einnig hafði sést til hans á hest-
baki við Saurbæ áður en þingið
var sett, með korða á síðunni.
Það taldi sýslumaður að Magnús
hefði gert réttinum til óvirðingar
og þegar ljóst var að Magnús
kæmi ekki ákvað hann að taka
málið til dóms: „Þá að tilkallaðri
Guðs aðstoð og landslaganna
greinum yfirveguðum kunnum
vér ei að sjá Magnúsi eiður eftir-
látist, helst þar allir návistar og
samankomnir þingsóknarmenn
sem kunnugast um þetta mál má
vera sameiginlega játa að sín
hyggja sé að Magnús og Jón Guð-
rúnu drepið hafi. Er því vor
fullkomin meining að Magnús og
Jón í þessu illverki valdir séu.“
Málinu var vísað undir endan-
legan úrskurð Páls Vídalíns var-
alögmanns og Magnús dæmdur
rétttækur „undir kóngsins lás,
hvar sem hittast kann.“
Afdrif Magnúsar
Magnús náðist að heimili sínu
skömmu síðar og hafði falið sig í
kistu þegar sýslumaður kom. í
lok apríl tók Páll Vídalín málið
fyrir. Magnús þverneitaði að
hann hefði myrt Guðrúnu og var
dæmdur til þess að sanna það
með tylftareiði. Það þýddi að tólf
karlar urðu að lýsa sig sammála
því að hann væri saklaus. Um vet-
urinn voru Magnús og Jón í haldi
að Möðruvallaklaustri, en
sumarið 1705 fól amtmaður Hall-
dóri Einarssyni sýslumanni Þing-
eyjarsýslu að taka eið af Magn-
úsi. Halldór hélt þing að Saurbæ
21. september og þar vildi enginn
sverja með honum. Magnús var
því fallinn á eiði. Þangað til lög-
maður dæmdi um refsingu átti
Lárus Scheving að halda Magnúsi
í fangelsi. Lárus lét þá taka til
„kóngsins járn að setja Magnús
fastan," en Magnús gekk burt þó
honum væri sagt að bíða: „Strax
þar eftir gekk sýslumaðurinn út
og sendi hreppstjórann Jón
Skúlason í tjald Magnúsar að
kalla uppá hann, kom Jón aftur
og sagði Magnús lofaði strax að
koma. Var þá sýslumaðurinn á
leið til tjaldsins og þegar hann
kom þar var Magnús horfinn og
var þá mann að sjá ríðandi uppí
fjallið fyrir ofan bæinn, og sam-
stundis sendi sýslumaðurinn
fimm menn eftir honum.“ Þegar
þetta gerðist var orðið myrkt af
nóttu og Magnús komst undan,
en náðist í Öxnadal daginn eftir.
í júlí 1706 hafði Lárus Sche-
ving Magnús með sér til alþingis.
Magnús var dæmdur í útlegð
samkvæmt ákvæðum Jónsbókar
og leystur úr járnum, en skyldi
vera farinn af þinginu innan
þriggja nátta og frá landinu fyrir
15. nóvember. Fáeinum dögum
síðar var dómurinn lesinn á
leiðarþingi að Skriðu í Hörgárdal
og bændum bannað að veita
Magnúsi lið eða hýsa hann eftir
að liðnum þeim degi. Um haustið
fékk Magnús far hjá kaupmanni í
Spákonufellshöfða og var í Kaup-
mannahöfn um veturinn. Þar
fékk hann því framgengt að máli
hans var vísað til Hæstaréttar og
um vorið kom hann til íslands.
Eiðamönnum var öllum stefnt til
Kaupmannahafnar, en enginn
þeirra sigldi og báru þeir við fá-
tækt, aldurdómi og veikindum.
16 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 17. mars 1989