Þjóðviljinn - 15.09.1989, Blaðsíða 13

Tímamót í
Suður-Afríku?
De Klerk segist staðráðinn í að afnema apartheid en ekki er að fullu
ljóst hvernig hann hyggst fara að því og hvað stjórn hans vill láta
koma í staðinn. Forustumenn blökkumanna telja þeim fullan sigur
vísan innan skamms
Allan Boesak með konum er syrgja drepið mótmælafólk - telur fullan
sigur apartheidandstæðinga standa fyrir dyrum.
ann 6. þ.m. fóru fram í
Suður-Afríku þingkosningar,
sem að sumra hyggju kunna að
marka tímamót í sögu landsins.
Varla þarf að taka fram að í kosn- .
ingum til þess hluta þingsins þar-
lendis, sem teljandi völd hefur,
hafa hvítir menn cinir kosninga-
rétt. Suður-Afríkumenn þeir,
sem bókaðir eru hvítir, eru 4,5
miljónir talsins. Um tölu annarra
landsmanna ber heimildum ekki
saman, en líklega eru þeir ein-
hversstaðar á bilinu 20-28 miljón-
ir, flestir þeirra blökkumenn af
bantúuppruna.
í kosningunum um daginn
voru það einkum þrír flokkar,
sem kepptu um fylgi hvítra. Þeir
eru Þjóðernisflokkurinn, sem
farið hefur með völd í landinu
síðan 1948, íhaldsflokkur og
Lýðræðisflokkur. Sá fyrstnefndi
hélt þingmeirihluta sínum eina
ferðina enn, en tapaði miklu til
hinna tveggja og hefur að sögn
aldrei farið verr út úr kosningum,
frá því að hann kom til valda fyrir
rúmum 40 árum.
„Apartheid skal
hverfa
Það var upphaflega Þjóðernis-
flokkurinn, sem beitti sér fyrir
því samfélagskerfi, er löngu er
þekkt og alræmt undir nafninu
apartheid og innleiddi það eftir
að hann kom til valda. Nú brá
hinsvegar svo við í kosningabar-
áttunni að flokkurinn kvað sig
andstæðan apartheid. „Apart-
heid skal hverfa, misréttinu skal
útrýmt, um annað er ekki að
velja,“ sagði hinn nýi leiðtogi
floicksins, Frederik Willem de
Klerk í einni ræðunni. Hinsvegar
er frekar óljóst, hvað hann ætlar
að innleiða í staðinn og hvernig.
Hann lofar blökkumönnum
kosningarétti, en vill að samfé-
lagið verði áfram skipt eftir kyn-
þáttum, að hvítir hafi áfram einir
rétt til búsetu á svæðum frátekn-
um fyrir þá og skóla og sjúkrahús
út af fyrir sig. Helst er svo að sjá
að de Klerk stefni að því að fé-
lagslega séð verði samfélagið
áfram sundurgreint eftir kynþátt-
um, en jafnframt verði fólk af
öllum kynþáttum jafnréttháir
borgarar. Svo er eftir að sjá
hvernig þetta á að verða fram-
kvæmanlegt.
íhaldsflokkurinn vill í engu
hvika frá apartheidinu en Lýð-
ræðisflokkurinn, sem er nýr af
nálinni, vill afnema það með öllu.
Hann er að vissu marki pólitískur
arftaki Sambandsflokksins
gamla, en að honum stóðu þau
öfl er mestu réðu í landinu frá því
að það kom til sögunnar sem ríki
fram að valdatöku Þjóðernis-
flokksins.
Aldagamall
fjandskapur
í framhaldi af þessu er ekki
nema eðlilegt að á það sé minnt
að Suður-Afríka á sér ekki
langan aldur sem „land“ í
evrópskum skilningi orðsins, þó
að það sé sem ríki nokkrum ára-
tugum eldra en flest önnur Afrík-
uríki. Landsvæði þetta varð sem
sé ekki ríki fyrr en 1910, fyrir tæp-
um 80 árum. Umbrotasöm saga
þess næstu aldirnar á undan lagði
grunninn að núverandi samfé-
lagsfyrirkomulagi Suður-Afríku,
sem orðið hefur til þess að ekkert
annað ríki hefur sætt harðari for-
dæmingu á alþjóðavettvangi á
tímabilinu eftir heimsstyrjöldina
síðari.
Hollendingar stofnuðu ný-
lendu á Góðrarvonarhöfða um
miðja 17. öld og hollenskættað
fólk, kallað Búar, fikaði sig síðan
smámsaman þaðan inn í land og
De Klerk - sleipur og harðsnúinn
austur eftir ströndinni. Þar mættu
þeir á 18. öld þjóðflokkum af
bantústofni, sem á undanförnum
öldum höfðu lagt undir sig það
mesta af sunnanverðri Afríku og
útrýmt frumbyggjum þar af kho-
isanstofni eða aðlagað þá sér.
Búar fyrir sitt leyti hröktu á brott
eða undirokuðu khoisanfólk það,
er fyrir þeim varð í Höfðalandi.
Með Búum og bantúmönnum
tókst fljótlega fjandskapur, sem
enst hefur til þessa dags. Drjúg
ástæða til þess var að báðir stund-
uðu mjög kvikfjárbúskap, þurftu
til þess mikið landrými og voru að
því skapi útþenslugjarnir. Bantú-
menn voru of margir og vel skipu-
lagðir til að Búar gætu undirokað
þá eða stökkt þeim á brott líkt og
khoisan, og Búar voru of vel
vopnaðir til að bantúmenn gætu
útrýmt þeim eða aðlagað þá sér.
Einangrunar-
fangabúðir
Búastríðs
Nýr þáttur hófst í sögu svæðis-
ins er Bretar lögðu Höfðaný-
lenduna undir sig í Napóleons-
stríðunum. Margir Búa undu
ekki yfirráðum Breta og fluttu
því út fyrir mörk nýlendunnar, til
svæða sem Evrópumenn nefndu
Óraníu og Transvaal. Eftir mikið
vopnað stímabrak, bæði við
bantúmenn og innbyrðis, stofn-
uðu þeir tvö lýðveldi með þessum
nöfnum. Eftir að gull fannst við
Jóhannesarborg í Transvaal
seildust Bretar þar mjög til ítaka,
og leiddi það til Búastríðsins
1899-1902. Stóðu lýðveldinTran-
svaal og Óranía í því gegn Bret-
um, sem höfðu sigur um síðir í
krafti ofureflis liðs og vopna,
þrátt fyrir frækilega vörn Búa.
Hlutu Bretar af þessu landvinn-
ingastríði mikið ámæli og skáld
kölluðu þá t.d. „níðinginn sem
Búa bítur.“
Á lokaskeiði stríðsins háðu
Búar skæruhernað og Bretar
svöruðu með því að smala konum
þeirra og börnum í fangabúðir, til
þess að skyldulið skæruliðanna
gæti ekki hjálpað þeim um
nauðsynjar. Hér var sem sé verið
að svipta fiskinn vatninu, svo
vitnað sé á ská í Maó formann.
Fangagirðingar þessar voru kall-
aðar einangrunarfangabúðir
(concentration camps). Þetta er
upphaf þess heitis, er alræmt varð
fjórum áratugum síðar. Þessar
stofnanir Breta voru litlu heilsu-
samlegri en fangabúðir nasista
sem sama nafni voru kallaðar, því
að yfir 20.000 konur og börn dóu
þar af völdum illrar meðferðar og
slæms aðbúnaðar. Var það
mannfall fimmfalt meira en það,
sem Búar biðu á vígvöllunum.
Alls höfðu Búar í lýðveldunum
báðum varla verið fleiri en
130.000-140.000 fyrir stríðið.
Þetta lét eftir sig hatur Búa í garð
Breta, sem varla er enn fullgróið
yfir.
Klofningur
meðal Búa
Stríðið lét einnig eftir sig klofn-
ing meðal Búa sjálfra. Hollensk-
ættaðir íbúar Höfðalands höfðu
engan stuðning veitt þjóð-
bræðrum sínum í lýðveldunum í
stríðinu og raunar frekar stutt
Breta. Þetta fólk er oft í Suður-
Afríku kallað Höfða-
Hollendingar (Cape Dutch) og
oft ekki talið með hinum „eigin-
legu“ Búum í Transvaal og Óran-
íu.
Suður-Afríkulýðveldið var
stofnað að tilstuðlan Breta með
stuðningi breskættaðra lands-
manna og nokkurs hluta Búa,
sem töldu úr því sem komið var
affarasælast að aðlagast breska
heimsveldinu. En andstaðan við
þá samvinnu var alltaf mikil með-
al Búa og hún varð grunnurinn að
Þjóðernisflokknum. Aðilar að
þeim flokki stefndu að því að
segja Suður-Afríku úr breska
samveldinu, sem og varð raunin
eftir að þeir voru komnir til
valda.
De Klerk og
aðferðir hans
Umræddar andstæður endur-
speglast enn í úrslitum nýafstað-
inna kosninga. íhaldsflokkurinn
er fylgismestur í dreifbýli í Tran-
svaal, hinir flokkarnir hinsvegar
meðal breskættaðra manna og
Höfða-Hollendinga.
Þegar litið er á ástandið í
Suður-Afríku í heild sinni eins og
það er í dag verður ekki séð að
friðvænlega horfi, þar eð sam-
lyndi meðal landsmanna virðist
ekki meira en það hefur lengst af
verið svo langt aftur sem saga
þess nær. Milli hvítra og svartra
er djúpstæð gagnkvæm tor-
tryggni og fjandskapur og af
sumra hálfu glóandi hatur, svartir
skiptast innbyrðis og fjand-
skapast eftir þjóðflokkum og
stjórnmálaskoðunum og kosn-
ingaúrslitin benda til þess að
óeiningin meðal hvítra fari vax-
andi fremur en hitt.
Á það er þó að líta að sumir
binda vissar vonir við stjórn de
Klerks, hins nýja Suður-
Afríkuforseta. Lögmaður þessi
Búaættar, sem er rúmlega fimm-
tugur að aldri, hefur a.m.k. þegar
sýnt að hann er bæði sleipur,
harðsnúinn og duglegur. Það
sýndi hann þegar hann bolaði á
dögunum úr embætti fyrirrenn-
ara sínum, þeim nú rúmlega sjö-
tuga P.W. Botha, og beitti við
það slíkri hörku að sumir kölluðu
jaðra við valdarán. í taflinu um
ríkiserfðir tókst honum einnig að
snúa á menn sér reyndari í
stjórnmálum og vinsælli meðal
almennings, þá Barend du Plessis
fjármálaráðherra, sem Botha
gamli hafði fyrirhugað að tæki við
af sér, og Pik Botha utanríkisráð-
herra, sem vinsælastur er hvítra
stjórnmálamanna þarlendis.
Suðurafrískur stjórnmálafræð-
ingur spáir því að de Klerk muni
að líkindum beita svipunni og
sætabrauðinu jöfnum höndum,
gera vissar ráðstafanir sem líklegt
sé að blökkumönnum falli vel og
berja af hörku niður mótmælaað-
gerðir af ofsafengnara tagi. í
samræmi við það eru grimmdar-
aðfarir suðurafrísku lögreglunn-
ar gegn blökkumönnum og kyn-
blendingum, sem mótmæltu
kosningunum, en í þeim átökum
voru yfir tuttugu manneskjur af
mótmælafólkinu drepnar, ef til
vill fleiri. Hinsvegar leyfði stjórn-
in mótmælagöngu apartheidand-
stæðinga, gengna til að mótmæla
drápunum, og brá í því út af
venju. Helstu forustumenn göng-
unnar voru Desmond Tutu erki-
biskup og Allan Boesak, sem
báðir eru þekktir sem friðarins
menn, enda fór sú ganga að öllu
leyti friðsamlega fram og varð
einhver sú fjölmennasta af slík-
um í sögu landsins.
Viðræöur
við ANC?
Ummæli þessara klerka
tveggja benda hinsvegar ekki til
þess, að þeir sjái ástæðu til að
koma til móts við de Klerk eða
auðsýna stjórn hans langlundar-
geð. Þeir túlka úrslit kosning-
anna svo, að mikill meirihluti
hvítra manna í landinu sé uppgef-
inn á að framfylgja apartheidi.
Blökkumenn muni því fá öllum
kröfum sínum framgengt innan
tíðar, og því sé ástæðulaust að
auðsýna stjórn de Klerks
sveigjanleika.
Ekkert bendir heldur beinlínis
til þess að de Klerk hyggist taka
upp viðræður við ANC, útlæg
baráttusamtök blökkumanna
sem hafa viðhaft tilburði til vopn-
aðrar baráttu gegn stjórnvöldum
hvítra manna, né þau við hann.
Þó telja menn sérfróðir um
suðurafrísk stjórnmál að þetta sé
ekki útilokað. Þetta gæti gerst að
því tilskildu að ANC hafnaði
vopnaðri baráttu (sem hvort eð
er hefur aldrei verið mikið meira
en í orði kveðnu) og stjórnin léti
lausa alla pólitíska fanga og af-
næmi gildandi neyðarástandslög.
Vissar líkur eru á að ANC gæti í
bráðina orðið samningalipurri
við de Klerk en sennilegt er að
samtök blökkumanna innanlands
verði. Sovétsinnaðir kommúnist-
ar hafa mikil ítök innan ANC og
Sovétríkin hafa lengi stutt sam-
tökin og haft Suður-Afríku í al-
geru baniii. En það hefur breyst
eins og svo margt annað með
Gorbatsjov. Nú hefur það gerst,
sem engum hefði dottið í hug
fyrir fáum árum, að sovéska
stjórnin hefur tekið upp sambönd
við þá suðurafrísku og leggur
jafnframt fast að vinum sínum í
ANC að ganga til samninga við
hana. Geta má þess að Sovétríkin
og Suður-Afríka eru tveir helstu
gullframleiðendur heims og því
er talsvert atriði fyrir þau að
sæmilegt samband sé þeirra á
milli.
Oliver Tambo, leiðtogi ANC í
áratugi, er nú farinn að heilsu og
valdabarátta meðal yngri for-
ustumanna gerir að verkum, að
samtökin virðast í bráðina lítt í
stakkinn búin til að sameinast um
viðurhlutamikla ákvarðanatöku.
Þá hefur heyrst að Nelson Mand-
ela verði látinn laus innan
skamms, jafnvel næstu daga.
Hann hefur lengi verið tákn and-
stöðunnar gegn apartheid, en
hann er aldraður og heilsutæpur
og óvíst hvaða pólitíska þýðingu
það hefði, ef hann nú loks yrði
frjáls ferða sinna eftir 27 ára fang-
elsisvist.
AÐ UTAN
DAGUR
ÞORLEIFSSON
Föstudagur 15. september 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 13