Þjóðviljinn - 15.09.1989, Blaðsíða 23

Dauði og djöfull
SIGURÐUR A.
MAGNÚSSON
Kratisminn og kalda stríðið
Frú Emelía sýnir í Skeifunni 3c
DJÖFLAR - CLASS ENEMY eftir
Nigel Williams.
Þýðandi: Anton Helgi Jónsson.
Leikstjóri: Guðjón Pedersen.
Leikmynd og búningar: Guðjón
Ketilsson.
Lýsing: Agúst Pétursson.
Dramaturgía: Hafliði Arngrímsson.
Leikendur: Stefán Sturla, Sigurjóns-
son, Sigþór Albert Heimisson, Árni
Pétur Guðjónsson, Kristján Franklín
Magnús, Emil Gunnar Guðmunds-
son, Þröstur Guðbjartsson.
Fyrir ellefu árum þegar Class
Enemy var frumsýnt í Royal Co-
urt leikhúsinu í London small það
inn í andrúmsloft pönksins, pass-
aði pent inní pólitískt ástand sem
hafði varað misserum saman og
leiddi loks inn nýja stjórn sem
hefur síðan maskað samfélags-
gerð Breta og gert þær aðstæður
sem leikurinn vissulega sprettur
úr snöggtum verri, sárari og
grimmari.
Þegar leikurinn fór svo sigurför
um vesturlönd, hentaði hann
okkar borgaralega leikhúsi prýði-
lega sem smyrsl á sár andlegrar
uppgjafar, ein sönnun þess sem
blasti reyndar við á götum allra
borga, að velferðarsamfélag
stríðsáranna væri brostið, unga
fólkið hímdi aðgerðalaust í gettó-
um, skólum og á skemmtistöðum
sínum, en vakti spurninguna: var
þessi litli leikþáttur í allri sinni
uppljómun skýrasta dæmi nútím-
ans um leikhús sem tók á samfé-
lagsvanda okkar eða var hér á
ferðinni sjálfsfróun þeirra sem
þóttust best vita?
Aftur má spyrja hverjum gagn-
ast þessi leiksýning? Millistéttar-
fólki sem vill skoða metnaðar-
fullar leiksýningar Guðjóns Pe-
dersens og félaga eða krökku-
num í Austurstrætinu rétt uppúr
miðnætti á föstudagkvöldi, her-
singum sem fara um Breiðholtið,
Þingholtin, Kópavoginn,
Hafnarfjörðinn, þegar flö-
skurnar fljúga í hálfbjartri nótt-
inni og allir gala og góla og
skemmta sér konunglega á þriðja
til fimmta bjór? Vilja þeir krakk-
ar hlusta á stuttar samræður um
tilgang lífsins í smáu og stóru,
vanhæfni, uppgjöf, læstar dyr og
félagslega eymd?
Tíu árum síðar
Fyrir tíu árum var þetta leikrit
brilljant. Núna skín það enn á
köflum, krafturinn í atburðarás-
inni er taumlaus, persónu-
byggingin vandlega undirskipuð,
en fléttan gisnar er líður á verkið
og það missir flugið. En megin-
galli þess er hversu margir þræðir
þess eru oðrnir kunnuglegir.
Tíminn sá fyrir því.
Sex delikventar bíða í rústaðri
kennslustofu eftir nýjum kenn-
ara. Þeir hafa liðnar vikur og
mánuði skipulega brotið hvern
einasta kennara niður sem þeim
hefur verið sendur. Og þegar
enginn kemur þá er komið að því
að drepa tímann með öðrum
hætti. Hver þeirrra á að kenna
hinum stutta stund; hugðarefnin
koma í ljós, kynlíf, blómarækt,
vanmáttarkennd, rúðubrot,
matseld og slagsmálatækni. Þeg-
ar upp er staðið hafa þeir opin-
berað sjálfa sig, einkahagi sína,
valdakerfið í hópnum, sérkennin
og veikleikana. Foringinn fallinn
og hópurinn vill nýjan herra, nýj-
an leiðbeinanda, nýja leiki.
Töffarar
En hvernig er þá sýningin?
Hún er góð, risjótt, reynir mikið
á leikendurna alla og er jöfn í
leik, allir eiga piltarnir fína
spretti, nánast elegant, en þá
skortir alla úthaldið. Þeir eru
bestir langt fram eftir leiknum en
allt frá því Zaxxon lýsir sinni
helstu iðju, rúðubrotum, þá er
eins og það fjari undan sýning-
unni, enda er að koma að megin-
átökum hennar, sýnikennslu Há-
lofta um matargerð og raunveru-
lega kennsluinntaki Hjörra: of-
beldinu.
Þetta er í raun býsna erfið sýn-
ing fyrir piltana. Á ysta yfirborði
eru persónurnar tilbrigði um töff-
ara og unglinga. Málfar leiksins
er hrátt og skilar sér á sannverð-
ugan hátt í þýðingu Antons
Helga. Tveir piltanna hafa komið
nálægt álíka týpum áður, Kristán
Franklín orðið illa fyrir barðinu á
leikstjórum sem skipa í hlutverk
samkvæmt hefðum, samkvæmt
PÁLL BALDVIN
BALDVINSSON
því verður Kristján að leika töff-
ara langt fram undir fertugt og er
kominn tími til að leikhússtjórar
sem hafa hann í fastri vinnu fari
að sporna við því; Steinar virðist
eiga svipað vandamál í vændum.
En þótt báðir séu á kunnugum
slóðum takast þeir á við vandann,
færa töffarann út, bæta við smá-
atriðum, halda vel um skapgerð-
ina og bresti hennar, valda
hlutverkunum ágæta vel. Steinar
kemur sér upp góðum kæk, en
lætur hann alveg falla niður þegar
nokkuð er komið inn í verkið í
stað þess að fullnýta hann allt til
enda. Mínus á leikstjóra fyrir þá
yfirsjón. Þessir strákar eru báðir
fýsiskir leikarar, raddsterkir en
yfirkeyra, stilla ekki nóg saman
líkamann allan og röddina þegar
keyrt er á fullum styrk. Og það
getur reynst varasamt ef leika á
nokkur kvöld í röð.
Linkindur
Hinir í hópnum eru steyptir í
annað mót. Mér þótti frammi-
staða Stefáns Sturlu og Sigþórs
mestrar athygli verð. Ytri búnað-
ur persóna þeirra er meira á reiki,
innviðir þeirra ekki flóknir, fullir
spennu og heiftar, heldur miklu
frekar leitandi. í fasi voru þeir
stilltir, tempraðir og mið þeirra í
túlkun persónanna skynsamleg
og snoturlega útfærð. Þeir skópu
persónum sínum samúð, fylgnir
sér í framgangi leiksins og sökum
þess að þeir báðir eru að stíga sín
fyrstu stóru skref má óska þeim
til lukku með frammistöðuna.
Árni Pétur og Emil áttu einnig
ágæta spretti. Emil missti dam-
pinn niður í einræðu sinni um
rúðurnar, var nokkuð fullorðins-
legur í tali, en allt til þess hafði
piltunum tekist prýðilega að leika
niður fyrir sig í aldri. Reyndar
gerir Guðjón leikstjóri þann feil
að staðsetja Hálofta oftast fremst
á sviðinu í jöðrum beggja vegna
og þannig stilla honum svo í for-
grunn að einungis hluti áhorf-
enda getur fylgst vel með honum.
Það veikir styrk persónunnar í
, sýningunni og jafnframt tök
hennar í valdajafnvægi skólastof-
unnar. Þannig sést hreinlega ekki
hvernig Árni Pétur undirbyggir
annan megnpólinn í átökum
leiksins. Enda þegar dregur nær
leikslokum og síðasti slagurinn
gengur yfir þá ná þeir Kristján
ekki toppnum sem býr í verkinu.
A: persónurnar hafa ekki verið
nægilegar andstæður m.a. vegna
búninga. B: Persóna Hálofta er
ekki nógu styrkt í leikstjórn. C:
Ofbeldisatriði eru ekki nógu ljót.
Árni Pétur sýnir ágæt tök á hlut-
verki sínu, mattan leik sem hæfir
persónunni. Ég hefði að visu kos-
ið að sýnikennsla hans um bakað
franskbrauð í eggi og mjólk væri
ögn meira leikin á léttari nótum,
fyrst og fremst til að gefa áhorf-
endum léttari andblæ sem and-
hverfu þess sem á eftir kemur.
Að lokum má geta Þrastar í
prýðilega nosturslegri smámynd
af kennara.
Niðurstaða
Einu sinni enn tekst Frú Emilíu
að bjóða okkur vel frambærilega
sýningu. Leikmynd Guðjóns
Ketils sannar eina ferðina enn að
hann er mikill vonarpeningur í
leikmyndagerðinni. Lýsing Ág-
ústs rétt en full tilgerðarleg í blá-
endann. Sýningin hrærir upp í
manni, er kröftug og heildstæð.
En þar sem áróðurherferð leik-
húsa borgar og ríkis er enn í full-
um gangi þess efnis að þau séu
sífellt mæld annarri stiku en leik-
hópar á borð við Emilíu, er rétt
að taka það fram að sýningin er
ekki gallalaus, verkið er barn síns
tíina, þótt af því megi leiða ýmsar
ályktanir um skólakerfi yfirleitt.
En hér má hinsvegar sjá ögrandi
og alvarlegt leikhúss, þar sem
metnaður og áræðni sitja í fyrir-
rúmi.
í tvo áratugi eftir seinni
heimsstyrjöld og kannski eitthvað
lengur var kalda stríðið í al-
gleymingi og veröldinni £ grófum
dráttum skipt í áhrifasvæði Banda-
rikjanna, Sovétríkjanna og „hlut-
lausra ríkja“ með Indland í fylking-
arbrjósti. Víðast í Evrópu stóð val-
ið milli Bandaríkjanna og Sovétr-
íkjanna. Upptök kalda stríðsins eru
útaf fyrir sig einkar hnýsileg og
verða væntanlega brotin til mergjar
af sagnfræðingum seinnameir, en
þegar hefur verið sýnt framá, að
kalda stríðið var knúið fram og
magnað af fjárgróðaöflum í Banda-
ríkjunum, sem sáu framá öfluga
sókn verkalýðsfélaga og verulegar
kauphækkanir í kjölfar styrjaldar-
innar. Stríðsæsingar Bandaríkja-
manna vöktu að sjálfsögðu skelf-
ingarviðbrögð í Sovétríkjunum
með þeim afleiðingum að vígbún-
aðarkapphlaupið færðist í aukana
ár frá ári, uns það jaðraði við vit-
firringu, ef það var ekki hrein vit-
firring. Um aðdragandann vestan-
hafs hefur verið gerð einkar fróðleg
heimildakvikmynd, „Are We Still
Winning, Mummy?“, sem ég sá á
kvikmyndahátíðinni í Berlín fyrir
tæpum fjórum árum. Myndina
gerði ung bandarísk kona af
grískum ættum og vann að henni í
söfnum báðumegin Atlantshafs um
sex ára skeið. Myndin vakti mikla
athygli í Berlín, en hvorug íslenska
sjónvarpsstöðin hefur séð ástæðu
til að panta hana, þó fengið hafi
nauðsynlegar upplýsingar um
hana. Hún fellur að líkindum ekki í
kramið hjá þeim öflum seni ein-
dregnast vinna að innlimun íslands
í hið vesturheimska menningar-
svæði.
Kalda stríðið heyrir góðu heilli
sögunni til og er mörgu ungu fólki
nánast óskiljanlegt. Vígbúnaðar-
kapphlaupið ásamt margvíslegri
annarri óáran, mestmegnis af
manna völdum, lagði Sovétríkin og
leppríki þeirra í rúst efnahagslega
og félagslega. Hinn sósíalíski ríkis-
kapítalismi hefur víðasthvar verið
tekinn til gjaldþrotaskipta og verð-
ur væntarilega ein af mörgum dap-
urlegutp menjum tuttugustu aldar,
þegar næsta öld gengur í garð. Á
sama tíma er bandaríska allsnægta-
þjóðfélagið að hrörna og veslast
upp af innri mótsögnum. Hartnær
fimmtungur þjóðarinnar lifir undir
hungurmörkum, en eiturlyf og al-
næmi fara um samfélagið einsog
logi um akur.
I samhengi við kalda stríðið og
allt sem gekk á útaf því er fróðlegt
að velta fyrir sér, hversu keimlík
forusturíki hinna andstæðu fylk-
inga voru, enda voru Bandaríicja-
menn með Sovétríkin á heilanum
og sovéskir borgarar vildu helst
ekki annað ræða en risann í vestri.
Sannleikurinn er sá að ríkiskapítal-
ismi Sovétríkjanna og fyrirtækja-
kapítalismi Bandaríkjanna eru
báðir jafnfjandsamlegir jöfnuði og
velferð almennra borgara, báðir
jafnöndverðir mannúð og menns-
kum verðmætum. f Bandaríkjun-
um skapar auðurinn völd, f Sovétr-
íkjunum skapar valdið auð. Báðar
þessar ríkjasamsteypur, USA og
USSR, voru því marki brenndar,
að þær þoldu illa fjölbreytni í hugs-
un eða hegðun. Orðið „frjálslyndi"
var (og er) nánast skammaryrði í
Bandaríkjunum og sósíalistar
jafnvandfundnir og saumnálar í
heystakk. í Sovétríkjunum voru
einkaframtak og samkeppni for-
boðin og kapítalistar jafnfágætir og
góð þjónusta eða ætur matur. Þó
vissulega væri fjarstæða að leggja
Bandaríkin og Sovétríkin að jöfnu í
pólitísku, félagslegu og andlegu til-
liti, þá hafa þau hvortveggja borið í
sér skaðvæna veiru pólitískrar ein-
sýni, hugmyndalegrar einhæfni og
menningarlegrar fábreytni.
Vestur-Evrópa og ýmis önnur
svæði heims hafa fyrir löngu áttað
sig á örlagaríkri öfugþróun
tröllveldanna og valið sér aðra leið
til framtíðarinnar, leið fjölhæfni og
marglætis. í Vestur-Evrópu dafna
allar þær stjórnmálastefnur sem
mönnum dettur í huga að boða, all-
ar þær heimspekikenningar,
menningar- og listastefnur og al-
mennu lífsviðhorf, sem mannlegt
hyggjuvit hefur fundið upp. Sú
gamla, þreytta Evrópa er í rauninni
ein allsherjargróðrarstöð ferskra í
hugmynda og nýrra hugsjóna. Þar
fá þúsund blóm að gróa sem hvergi
annarsstaðar. Gervallri náttúrunni
og öllu manniegu lífi er margbreyti-
leikinn ekki einasta eiginlegur,
heldur er hann beinlínis skilyrði
vaxtar og þróunar. Sé reynt að
hefta hann með óeðlilegum
hömlum eða þvingunum, leiðir það
undantekningarlaust til stöðnunar,
hrörnunar og dauða.
í kalda stríðinu og allt framá síð-
ustu ár hafa andhverfur
tröllveldanna dregið menn í pólit-
íska dilka á íslandi. Annaðhvort
voru menn vinir Bandaríkjanna
eða Sovétríkjanna, enda gerðu sér
fæstir ljóst hve nauðalík samfélags-
kerfin eru. Þróunin í Evrópu virðist
meira <)g minna hafa farið framhjá
þeim íslendingum sem stefnunni
réðu, enda var flokkur jafnaðar-
manna, sem helst hefði átt að teng-
ja okkur Evrópu, löngum minnsti
stjórnmálaflokkur landsins og að
auki ákaflega hjáróma í evrópsku
samhengi sakir öfgafullrar hægrist-
efnu.
Nú má heita að áhangendum hins
austur-evrópska ríkiskapítalisma,
sem sumum þótti fínt að kalla
kommúnisma eða jafnvel sósíal-
isma, hafi fækkað til þeirra muna,
að leita verði þeirra með logandi
ljósi. Að sama skapi hefur áhang-
endum hins ómanneskjulega kapít-
alisma í vestri vaxið ásmegin fyrir
ötula forgöngu tveggja sjónvarps-
stöðva, nokkurra útvarpsrása og
flestra dagblaða og tímarita lands-
ins. Það er gersamlega áttavilltur
maður sem ekki áttar sig á því, að
við siglum þessi árin hraðbyri í vest-
urátt, burt frá öllu sem tengir okkur
eigin fortíð og þróun evrópskrar
menningar - og þá jafnframt burt
frá þeirri framtíð fjölbreytileika og
grósku sem Evrópa á í vændum, en
Bandaríkin hafa kastað á glæ.
Þessi framvinda er miklu ískyggi-
legri en menn almennt virðast gera
sér ljóst. Kannski þykir þeim, sem
hvorki nenna né vilja hugsa, ekkert
athugavert við, að þorri ungs fólks í
landinu lifir meir í vesturheimskum
hugarheimi en íslenskum veruleik,
en það á eftir að hafa hrikalegar
afleiðingar fyrir sjálfsvitund þjóð-
arinnar og almenna menningarþró-
un í landinu.
Ég fjasa um þessi almæltu tíðindi
hér afþví mér bæði blöskrar og
hundleiðist sá söngur gamalla bylt-
ingarmanna, sem eru löngu orðnir
viðskila við veruleik samtímans, að
svonefndur „kratismi“ sé einskis-
virði eða fyrirlitlegur, en „rót-
tækni“ afturámóti mál mála. Nú
vefst það einlægt fyrir mér, í hverju
nefna róttækni eigi að vera fólgin,
þegar meirihluti verkalýðsins er
kominn í tölu værukærra smáborg-
ara og hálaunaðra uppmælinga-
fursta. Heimurinn hefur allur ger-
breyst síðan á kreppuárunum og
hann hefur líka tekið stakka-
skiptum síðan í kalda stríðinu. Ég
fæ ekki betur séð, þegar svipast er
um í Evrópu og víðar, en að þeir
margskömmuðu sósíaldemókratar
séu sá hópur manna sem mestu og
bestu hefur til leiðar komið með
sínum þungfæru og hæggengu þing-
ræðisaðferðum. Norðurlönd, Vest-
ur-Þýskaland, Austurríki, Frakk-
land, Spánn og jafnvel Bretland
eiga jafnaðarmönnum meira að
þakka en nokkurri annarri
stjórnmálastefnu.
Jafnaðarmenn voru farnir að láta
að sér kveða löngu fyrir rússnesku
byltinguna og hafa haldið þvf áfram
með markverðum árangri. Vera
má að rússneska byltingin hafi á
sínum tíma hrætt borgaraleg öfl til
sneggri undansláttar fyrir jafnaðar-
mönnum en ella hefði orðið. Sé það
rétt, er það eini jákvæði árangur
þeirrar byltingar, en réttlætir eng-
anveginn „gúlagið" eða slátrun tug-
miljóna sovéskra borgara, sem þeir
Lenín og Stalín bera sameiginlega
ábyrgð á.
Föstudagur 15. september 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SlÐA 23