Dagblaðið Vísir - DV - 09.11.1996, Page 30

Dagblaðið Vísir - DV - 09.11.1996, Page 30
30 Náttúruöflin minna á sig LAUGARDAGUR 9. NÓVEMBER 1996 •éttir Náttúruöflin hafa undanfarnar vikur minnt rækilega á sig með gos- inu i Vatnajökli og Grímsvatna- hlaupinu niður á Skeiðarársand en þessar hamfarir hafa gefið jarðvís- indafólki alls staðar í veröldinni einstakt tækifæri til að fylgjast með eldsumbrotum undir jökli og afleið- ingum þess. Aldrei fyrr hefur tæknibúnaður verið jafn góður til að fylgjast með jarðhræringum og atburðum á jökl- inum og undir honum og atburðum undir jarðskorpunni og nú. Ljóst er orðið að fræðimenn hafa bætt um- talsvert við þekkingarforða sinn og alþjóðasamfélag jarðvísindamanna er ríkara að þekkingu á eldvirkni og hegðan jökulhlaupa en áður og eru þó langt í frá öll kurl komin til grafar í þeim efnum. Heitur reitur og flekahreyfingar Varla líður sá dagur að ekki séu jarðhræringar undir Vatnajökli, ekki síst í grennd við Bárðarbungu og Grímsvötn, enda um að ræða eitt virkasta eldsumbrotasvæði lands- ins. Svokallaður heitur reitur er undir svæðinu en þar sem hann er undir er jarðskorpan óvenju þunn yfír möttlinum í iðrum jarðarinnar. Þar við bætist að N-Atlantshafs- hryggurinn, sem kemur inn yfír landið úr suðvestri, um Surtsey og Vestmannaeyjar, tekur bókstaflega krappa hægri beygju inn í heita reitinn og síðan aftur vinstri beygju út úr honum til norðvesturs áður en hann réttir sig af á stefnuna til norðausturs aftur. Þarna undir Vatnajökli er því nánast tvöfóld ástæða til tíðra um- brota, annars vegar þeirra sem verða vegna þess að Ameríkufleki og Evrópufleki jarðskorpunnar eru að færast í sundur um eina tvo sentímetra á ári hvor fleki og því til viðbótar koma svo áhrif heita reits- ins. Gliðnunin milli flekanna sem verður um N-Atlantshafshrygginn er í sjálfu sér ærin ástæða eldsum- brota, eins og sannast hefur með Surtseyjargosinu, Vestmannaeyja- gosinu og Kötlugosum, svo aðeins fátt sé nefnt, en þegar áhrifa frá heita reitnum tekur að gæta til við- bótar má segja að hætta magnist á því að skrattinn verði laus - einmitt undir Vatnajökli. Og það má segja að skrattinn sé svo sannarlega laus þarna niðri því að á sögulegum tíma hafa orðið 64 gos í Vatnajökli sem þangað verða rakin með vissu, 13 eru óviss og frá 1700 hafa trúlega 54 gos orðið í jöklinum. Sjö megin- eldstöðvar Undir Vatnajökli leynast sjö meg- ineldstöðvar sem hafa verið nafn- greindar, en þær eru Bárðarbunga, Grímsvötn, Þórðarhyrna, Kverk- fjöll, Breiðabunga, Esjufjöll og Ör- æfajökull. Mörg gosanna sem orðið hafa á sögulegum tíma eiga sér óvissan uppruna og í sjálfu sér mætti segja það um gosið sem skaut koilinum upp úr íshellunni norðan við Grímsvötn snemma morguns 2. október sl. Efnagreiningar á gosefn- um úr þvi benda þó til þess að það sé tengt megineldstöðinni Bárðar- bungu. - ómetanlegar upplýsingar hafa fengist í umbrotunum íVatnajökli Ógnvaldurinn Bárðarbunga Grímsvatnaketillinn tómur og ísinn yfir vötnunum hefur sigið mikiö. Hrika- legur sprungusveipur umlykur ketilinn og þyrla Gæslunnar sýnist eins og lítil fluga. DV-mynd ÞÖK Plötumót í gegn um ísland Ameríku Evrópuplata =®H Bárðarbunga er megineldstöð sem fyrr segir. Undir henni er gríð- armikið kvikuhólf og þykir jarðeðl- isfræðingum ekki ósennilegt að kvikuinnskot sem ættir eiga að rekja þangað hafi verið á flakki í sprungum og rásum undir yfírborði jarðskorpunnar lengi áður en þessir slattar fundu sér loks leið upp úr yf- irborði jarðar. Þetta gos ruddi sér síðan leið upp í gegnum 200 metra þykka íshelluna að morgni 2. októb- er. Sé þessi hugmynd rétt þá er ekki um „beintengingu" gosstöðvanna nú og Bárðarbungu að ræða, sem betur fer kannski, og gosið þar með tæpast undanfari goss i Bárðar- bungu. Gos í Bárðarbungu er tals- vert ógnvekjandi tilhugsun. Flestar líkur eru á að gos þar yrði mjög stórt og mikiö öskufall fylgdi í kjöl- farið, ásamt mögnuðum jökulhlaup- um og eyðileggingu af völdum hvors tveggja. Fréttaljós á laugardegi Stefán Ásgrímsson Slíkt gos myndi stefna í voða mannvirkjum vestur af Bárðar- bungu sem tengjast virkjunum og áformum um frekari uppbyggingu þeirra og það myndi hafa í för með sér mjög alvarlegar afleiðingar fyrir raforkubúskap landsmanna og efna- hag. Auk þess mætti í kjölfar slíks stórgoss búast við hlaupi ofan í Skjálfandafljót, Jökulsá á Fjöllum og jafnvel í fljót sem koma undan bæði vestan- og sunnanverðum jökl- inum, auk þess sem gosefni sem mikið bærist af upp í loftið myndu breyta veðurfari tímabundið og mjög til hins verra, eins og gerðist í móðuharðindunum þegar gaus í Lakagígum. Vissulega er það ekki ætlunin hér að mála skrattann á vegginn en á eins eldvirku svæði og Vatnajökull er þá er möguleikinn alltaf fyrir hendi fyrir hamförum, og hann er ekki sérlega fjarlægur, því miður. Hin óblíða hlið á náttúru íslands hefur minnt óþyrmilega á sig með gosinu í Vatnajökli og hinu nýaf- staðna hamfarahlaupi niður á Skeiðarársand. Slíkt getur endur- tekið sig.. Á áttunda tug eldgosa A áttunda tug eldgosa hafa senni- lega orðið í Vatnajökli frá land- námstíð sem fyrr segir og má rekja meginhlutá þeirra með vissu til jök- ulsins. Eldvirknin hefur að mestu verið bundin við eldstöðvakerfi Grímsvatna og Bárðarbungu. í grein sem jarðeðlisfræðingarnir Helgi Bjömsson og Páll Einarsson rituðu í timaritið Jökul árið 1990 segir að eldvirknin í báðum eld- stöðvakerfunum hafi verið mjög sveiflukennd á sögulegum tíma en þau hafi haft óvenju kyrrt um sig undanfarna áratugi. Eftir mjög virkt tímabil frá 1823 til 1939, með gosum á 7-8 ára fresti að meðaltali, hafi ekkert verulegt gos orðið í Grimsvötnum eftir goshrinu á árun- um 1934-1939. í fyrrnefndri grein þeirra jarðeðl- isfræðinganna Helga og Páls segir að við eldgos í Vatnajökli hafi flest jökulhlaup fallið í Skeiðará og Súlu en þessar ár fái bræðsluvatn frá Grímsvatnaöskjunni og svæðinu suðvestan við hana, allt að Þórðar- hymu. Djúpá fái vatn frá vestan- verðri Þórðarhyrnu, Geirvörtum og Hágöngum og jökulhlaup í Hverfis- fljóti geti átt upptök sín við Páls- fjall. Ef gos verði í Bárðarbungu, í Hamrinum og vestasta hluta Loka- eldstöðvarinnar, sem er gossprunga sem liggur í austur- vestur frá Grímsvötnum að Hamrinum, þá gæti komið hlaup í Þjórsá. Verði jökulhlaup í Skjálfanda- fljóti vegna eldgoss þá hljóti slíkt gos að verða I norðanverðri Bárðar- bungu, en hlaup í Jökulsá á Fjöllum gæti stafað af eldsumbrotum í sprungusveimum sem liggja um Bárðarbungu, frá Öskju og um Kverkfjöll. Þar með séu taldar ís- fylltar öskjur í Bárðarbungu og Kverkfjöllum en einnig geti eldgos í norðanverðum Grímsvötnum valdið hlaupi í Jökulsá á Fjöllum. Eldgos á vatnaskilum Eldgosið í Vatnajökli á dögunum var nánast á vatnaskilum þannig að hefði það komið upp litlu norðar eru líkur á að bræðsluvatnið frá því hefði leitað niður í Jökulsá á Fjöll- um. Það gerði það hins vegar ekki nema að litlu leyti en Hrefna Krist- mannsdóttir, deildarstjóri hjá Orku- stofnun, fylgdist með ánni eftir að gosið hófst og í ljós kom talsverður vöxtur í henni og sýndu efnagrein- ingar á vatninu að það var ættað frá gosinu. Þá virtist radarmynd sem tekin var úr gervihnetti og birt í DV 9. október sýna nokkurt sig á jökul- hellunni til norðurs, í framhaldi af gosstöðvunum, sem gat þýtt að eld- virkni undir ísnum teygði sig lengra til norðurs en ætlað hafði verið til þess tima og norður fyrir vatnaskil sem þarna eru. Vöxturinn í Jökulsá á Fjöllum, sem um þetta leyti var ámóta vatnsmikil og á heit- um sumardegi, virtist staðfesta að þessi gæti verið raunin. Beðið eftir hlaupi Strax og eldsumbrotin hófust var ljóst að bræðsluvatn frá gosinu sjálfu streymdi að stærstum hluta í Grímsvötn sem voru nánast tóm þegar gosið hófst, eftir hlaupið í aprílmánuði sl., en Grímsvatnapott- urinn fylltist mjög hratt. Við venjulegar aðstæður rennur bræðsluvatn frá jarðhitanum undir jöklinum rólega í vötnin þar til að því kemur að vötnin tæma sig út um eins konar frárennsli eða niður- fall. Eftir að vötnin hafa tæmt sig og vatnið hlaupið niður á Skeiðarár- sand hrynur frárennslisopið saman og fyllist af ís og stíflast. Síðan end- urtekur sagan sig á nokkrum árum ef ekkert óvenjulegt gerist. Það sem gerist síðan er það að jarðhitinn undir Grímsvötnum hitar vatnið sem berst inn í forða- búrið og þegar vatnsstaðan er orðin nægilega há í vötnunum og hitastig vatnsins jafnframt orðið nægilega hátt til að bræða ístappann úr nið- urfallinu þá brestur ísstíflan og hlaup hefst. Að þessu sinni gerðist allt annað: Vatn streymdi inn í tómt forðabúrið með miklum krafti á sama tíma og hlaup var nýafstaðið og frárennslið gersamlega fallið saman og stíflað. Því hlaut þessi þróun að taka lengri tíma og gamlir fræðaþulir í Öræfum bjuggust ekkert frekar við hlaupi fyrr en í vor jafnvel. En eftir því sem vatnsstaða Grímsvatna steig umfram venjulega hlauphæð var ljóst að því lengur sem hlaupið drægist þeim mun meiri hamfarir yrðu, sem og kom á daginn. Það sem ef til vill kom mest á óvart í sambandi við hlaupið, fyr- ir utan hve snögglega það óx og hversu fljótt Grímsvötn tæmdust, er hversu brýmar, ekki síst Skeiðarár- brú, stóðu sig vel miðað við hamfar- imar sem yfir þær dundu. Flestir ættu að geta verið sammála um að hönnun þeirra, ekki síst stöplanna undir þeim, hafi sýnt sig að hafa á sínum tíma verið unnin af verulegri skynsemi og hugviti. -SÁ

x

Dagblaðið Vísir - DV

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Dagblaðið Vísir - DV
https://timarit.is/publication/255

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.